نویسنده: دکتر سیدحسین سیدی/هوشنگ استادی

5.بررسی اغراض، مضمون و ساختار لفظی و معنوی شعر حماسی-آیینی عاشورایی در گستره ی ادب عربی

1-5.اغراض شعری(مدح، وصف، رثا، هجا)درست است که همان اغراض شعری کهن، در این شعر نیز وجود دارد، اما نوع و چگونگی بهره‌برداری از این اغراض، جلوه ای ویژه و رویکردی متفاوت به آن می بخشد.وصف، مدح، هجا و رثا در تاریخ ادبیات عربی از کاربردی ذاتی و ماهوی برخوردار است؛ به این معنی که هر یک از این شیوه های شعری، در همان هدف و عنوان کلّی-توصیف، ستایش، سرزنش، مرثیه-بکار برده می شود، اما در شعر حماسی-آیینی عاشورایی عملکردی ابزاری و آلی می یابند و در خدمت اهداف، مضامین و باورهای دینی قرار می گیرند.به دو نمونه از این اغراض با ذکر موارد خاص اشاره می شود:

1-1-5.وصف:

دعبل خزاعی نخست، شب هایی را توصیف می کند که ماهرویان پرده از رخسار برمی گرفتند و او روزها را به سرمستی دیدار آنان پشت سر می گذارد:
واذ هنّ یلحظم العیون سوافراً و یسترن بالایدی علی الوجنات
و اذ کلّ یوم لی بلحظیّ نشوه یبیت لها قلبی علی نشوات
(دعبل، همان، ص3ذ8)
ترجمه:در آن هنگام(شب ها)ماهرویان نقاب از رخسار برمی گرفتند و گونه‌هارا با دست می پوشاندند هر روز دیدگانم سرمست دیدار آنان بود و قلبم به یاد آن مستی ها و خوشی ها، شب را به روز می آورد.
اما دعبل به دنبال آن،این وصف را زمینه ساز پیمان شکنی دشمنان اهل بیت (ع)قرار می دهد:
هم نقضوا عهد الکتاب و فرضه و محکمه بالزّور و الشّبهات
(همان)
ترجمه:آنان پیمان و فرمان قرآن و آیات محکم آن را به دروغ و شبه افکنی گسستند.

2-1-5.هجا:

در هجا که شاعران به خود اجازه می دهند در برابر دریافت صله، گستاخانه پرده دری کنند و هر صفت زشتی را بی پروا بر زبان برانند، شاعر شیعی با تصویرسازی های بی بدیل، این زشت نمایی را با ستم ستمگر و بی عدالتی و فریبکاری او پیوند می دهد تا آرمان خواهی و مقاومت و پایداری را در اندیشه و جان مخاطب خویش زنده نگاه دارد.
ابن رومی در قصیده ی جیمیه ی خود-سروده شده در رثای یحیی عمرالحسین-نخست، تصوری هجو آلود از ستم عباسیان ارائه می دهد:
اجنّوا بنی العبّاس من شنانکم و شدّوا علی ما فی العیاب و اشرجوا
و خّلوا ولاه السّوء منکم و غیّهم فاحربهم ان یغرقوا حیث لجّجوا
(ابن رومی، همان، ص653)
ترجمه:ای بنی عباس!زشتی های[کردار]خود را بپوشانید و درپوش های [صندوق های کینه و دشمنی خود]را ببندید و بند کیسه های دشمنی را بکشید و بربندید؛ و فرمانداران بدکردارتان را با گمراهی‌هایشان واگذارید.چه شایسته اند درهمان منجلاب و باتلاق های[بدبختی و گمراهی خویش]فرو روند.
ابن رومی آنگاه در بخش های پسین، آنان را از فرجام ناخوشایند و سقوط در
ورطه ی نابودی برحذر می دارد و امیداوارانه برپایی دولت حق را به شیعیان نوید می دهد:
غررتم اذا صدقتم انّ حاله تدوم لکم و الدّهر لونان اخرج
لعلّ لهم فی منطوی الغیث ثائراً سیسمولکم و الصّبح فی اللّیل مولج
(همان، ص654)
ترجمه:فریب خورده اید اگر پندارید این فرمانروایی برای شما دوام دارد؛ زیرا دنیا و روزگار دو رنگ سیاه و سفید دارد (گاهی به سود شماست و گاهی به زیانتان)شاید آنها در پایان این دوران بارش(انقلاب و شورش)[دولت]و انتقام گیرنده ای داشته باشند که بر شما برتری یابند؛ زیرا بامداد از دل تاریکی برمی آید.

2-5.مضمون و درونمایه

چنانچه در بخش بررسی ساختار و درونمایه ی شعر عاشورایی گذشت، شاعران متعهد شیعه در این گسترده با تاثیر از ابعاد گوناگون حادثه ی طف و نیز پیروی از تعالیم و آموزه های پیشوایان معصوم شیعه، مضامین و معانی نویی را افکندند و با هدفمند و جهت دار کردن سروده های خود ،زمینه ی شکل گیری و تحول شعر حماسی-ک آییینی عاشورایی را با ویژگی های منحصر به فرد و ایجاد مکتب ادبی مستقل شیعه فراهم ساختند.بررسی نمونه های یاد شده در ادب عربی نشان می دهد اشعار عربی-قرن اول تا سوم هجری-با توجه به پیشینه طولانی و توانمند ادبی و پشت سر نهادن دوران شکوفایی و پیشرفت و برخورداری از گنجینه های پربار لغوی و نیز تکامل زبان شعری و تجربه ی کامل قالب های عروضی در گستره ی ایجاد تحول و انقلاب در مضمون به پختگی و انسجام رسیده است.

3-5.ساختار لفظی و معنوی

درک ضرورت، انتقال و تبلیغ مفاهیم، آموزه ها و تعالیم آیینی و عاشورایی از سوی شاعران شیعی و توانایی علمی و ادبی بالای آنان، گزینش و کاربرد این رویکردها را در گستره ی ساختار لفظی و معنوی امکان پذیر ساخت:

1-3-5:کاربرد زبان روزمره:
شاعران شیعی با درک موقعیت تاریخی شعیه و فراز و نشیب های آن و با توجه به اهمیت فراوان زبان شعر در پاسداری از سنگرهای اعتقادی و انتقال آموزه ها و معارف حسینی به نسل های آینده، زبان مطنطن و سرشار از واژگان و ترکیبات و اصطلاحات ادیبانه ی ویژه ی خواص را کنار نهادند و به زبان روزمره و متداول در میان مردم روی آوردند که سرشار از سادگی و روانی بود.عقبه بن عمرو السهمی چنین می سراید:
مررت علی قبر الحسین بکربلا ففاض علیه من دموعی غزیرها
(شبر، همان، ج1، ص52)
ترجمه:در کربلا بر قبر حسین گذشتم و اشک فراوانی از دیدگان من بر تربت[پاک]او فرو ریخت.
و یا کمیت می گوید:
ذهب الّذین یعاش فی اکنافهم لم یبق الّا شامت او حاسد
(همان، ج2، ص184)
ترجمه:کسانی که پناهگاه مردم بودند، رفتند (درگذشتند)و جز سرزنشگر یا حسود کسی باقی نماند.
این شیوه، با اشعار دیگر شاعران، همچون سیدحمیری، دعبل، نمری، ابن رومی و سیدرضی استمرار می یابد.

2-3-5.آزادی کامل در گستره گزینش واژگان و اجتناب از کاربرد پیرایه های لفظی رایج:

رویکرد پیش گفته این امکان را در اختیار شاعران شیعی قرار داد تا در حوزه ی گزینش واژگان مناسب ،به دور از هرگونه مصلحت گرایی و ملاحظات ادیبانه یا منازعات رایج در محافل شعری درباری، از آزادی کامل برخوردار باشند و هدف را قربانی و فدای وسیله نسازند و با اجتناب از پیرایه ها و آرایه های لفظی رایج، در جستجو و بررسی لغوی خود به افراط و تفریط دچار نگردند.کمیت با توجه به این ویژگی می سراید:
وقتیل بالطّفّ غودر منه بین غوغاء امه و طغام
(همان، ج1، ص190-191)
ترجمه:کشته ی طفّ(کربلا)که در میان هیاهو و غوغا و جار و جنجال قومی پست [بر زمین تفتیده]رها شده است.
و این سروده ی دعبل:
توفّوا عطاشاً بالفرات فلیتنی توفّیت فیهم قبل حین وفاتی
(دعبل، همان)
ترجمه:آنان درکنار فرات تشنه لب جان باختند.ای کاش من نیز پیش از فرا رسیدن مرگم، در میان آنان[بودم]و با ایشان جان می دادم.

3-3-5.کاربرد واژگان اعتقادی با بار معنایی جدید:

یکی از ویژگی های برجسته ی ساختار لفظی و معنوی شعر حماسی آیینی عاشورایی، کاربرد واژگان اعتقادی با معنای جدید همچون ولی، امام، ثارالله، الوترالموتر، مهدی، انتظار، حجه الله، بقیه الله وجز آن می باشد.کمیت می گوید:
وقالوا ترابیّ هواه ودینه بذلک ادعی دبینهم و القّب
(بشر، همان، ج1، س185-186)
ترجمه:و گفتند او در عشق و آیینش ترابی است(طرفدار ابوتراب علی(ع)و علوی مذهب است)و من به همین نام و لقب در میان آنان خوانده می شوم.
و هم سروده است:
و اوجب یوماً بالغدیر ولایه علی کلّ برّ من فصیح و اعجم
(امینی، همان، ج2، ص192)
ترجمه:و در روز غدیر ولایت علی(ع)را بر هر نیکوکاری از عرب و عجم واجب فرمود.
دعبل نیز اینگونه درباره ی مفهوم انتظار می سراید:
فلوا الّذی ارجوه فی الیوم اوغد تقطّع نفسی اثرهم حسرات
(دعبل، همان، ص46)
ترجمه:اگر امیدوار آن کس نبودم که امروز یا فردا خواهد آمد،[بند بند] جانم از حسرت هایی که[درفقدان]ایشان ابراز می داشتم، از هم می گسست.

4-3-5.تشخیص هیئت موسیقیایی کلمات و ترکیب آن با ویژگی الهام درونی شاعر:

این تشخیص و ترکیب، موجی از اهتزاز و جنبش و شور بیرونی و درونی را در مخاطبان برمی انگیزد و آنان را برای همذات پنداری و اثرپذیری آماده می سازد.
دی الجّن با توجه به این ویژگی سروده است:
یا عین فی کربلا مقابر قد ترکن قلبی مقابر الکرب
(شبر، همان، ج1، ص284)
ترجمه:ای چشم[اشک ریز من]در کربلا گورهایی است که آرامگاه‌هایی از محنت و سختی در قلب من بر جای نهاده است.
و یا دعبل با جهت دهی این دو خصوصیت می سراید:
راس ابن بنت محمّد و وصیّه یا للرّجال علی القناه یرفع
(دعبل، همان، ص150)
ترجمه:وای بر شما مردان!سر پسر و دختر پیامبر و جانشین او، بر نیزه بلند است.

5-3-5.توجه به جنبه دلالی و ارتباطی خیال:

بر خلاف بسیاری از شاعران برجسته ی عرب، شاعران عاشورایی برای تحقق آرمان های مکتبی و گسترش آموزه های حسینی(ع)بیشتر به جنبه ی دلالی و ارتباطی صور خیالی شاعرانه و نه حیثیت استقلالی و ذاتی آن(پرداختن به خصوصیات و پیرایه های لفظی و لغوی و تفنن های ادبی)اهمیت می دادند.دیک الجن سروده است:
کم شرقت منهم السّیوف و کم رویت الارض مّن دم سرب
(شبر، همان، ج1، ص284)
ترجمه:چه بسیار شمشیر که از[خون]ایشان سیراب شد (باریختن خون ایشان، درخشیدن گرفت)و چه بسا که زمین از خون روان و جاری[ایشان] آبیاری گشت.

6-3-5.تلفیق و سازگاری میان زبان عاطفی و حماسی و پیوند آن با اندیشه ی دینی شاعر:

در آفریده های شعری ادبیات عربی، همواره میان زبان عاطفی و حماسی نوعی گسست و جدایی مشاهده می شد؛ چرا که از نظر شاعران، شعر عاطفی با رقّت و نازکدلی همراه بود و شعر حماسی با شکوه وفخامت؛ و این هر دو به طور معمول در یک سبک و غرض خاص، قابل جمع نبود؛ اما شعر حماسی-آیینی عاشورایی از یک سو توفیق یافت میان زبان عاطفی و حماسی تلفیق و هماهنگی برقرار سازد و از سوی دیگر توانست با پیوند استوار آن با درونمایه های اندیشه های دینی، زمینه های شکل گیری یک سبک شعری مستقل را فراهم نماید.
دعبل در بخشی از قصیده ی تائیه، نخست حزن آلود و غمگنانه، از تجاوز به حریم خاندان پیامبر(ص)شکایت می کند:
وآل رسول الله تسبی حریمهم و آل زیاد ربّه الحجلات
(دعبل، همان، ص46)
ترجمه:به حریم خاندان پیامبر خدا تجاوز می شود و خاندان زیاد در حجله های [شادمانی وسرور]به سر می برند.
سپس با زبانی پرشکوه، نفس خود را به آینده روشن و فرجام نیک، مژده می دهد:
فیا نفس طیبی ثمّ یا نفس ابشری فغیر بعید ما هوآت
(دعبل، همان، ص47)
ترجمه:پس ای نفس!شادمان باش و ای جان!بر تو مژده با که آنچه آمدنی است چندان دور نمی باشد.

7-3-5:استفاده از تشبیهات تمثیلی برگرفته از آیات قرآنی و معارف دینی:

از جمله ویژگی های ساختار لفظی و معنوی این شعر، قرار گرفتن تشبیهات تمثیلی برگرفته از آیات قرآنی و معارف دینی در بافت و ساختار هنرمندانه برای اثبات حقانیت خلافت و ولایت سلاله ی نبوت و انعکاس فضایل ایشان است.
سیدحمیری درباره نزول آیه ی تطهیر و اختصاص آن به اصحاب کساء چنین سروده است:
انّ یوم التّطهیر یوم عظیم خصّ بالفّضل فیه اهل الکساء
(امینی، همان، ج2، ص343)
ترجمه:روز[نزول]آیه تطهیر، روز بزرگی است که در آن، آل عبا به برتری و فضل ویژگی یافتند.
و یا کمیت وجوب ولایت امیرالمومنین(ع)را اینگونه به تصویر می کشد:
علیّ امیرالمومنین و حقّه من الله مفروض علی کلّ مسلم
و انّ رسول الله اوصی بحقّه و اشرکه فی کلّ حقّ مقسّم
(همان، ص286)
ترجمه:علی (ع)امیرو سرورمومنان است و حق [ولایت]او از جانب خدا بر هر مسلمانی واجب است.پیامبر خدا به حق او سفارش فرمود و او را در هر حق تقسیم شده‌ای شریک فرمود.
افزون بر موارد جزئی مذکور، رجزها و سروده های مشهورو بلند عاشورایی، مانند هاشمیات کمیت، تائیه ی دعبل و جیمیه ی ابن رومی-که به برگزیده‌هایی از آن در بخش های مختلف مقاله اشاره شد-مصادیق بارز و شواهد صادق تحقق این رویکرد از سوی شاعران متعهد شیعی به شمار می روند.

6.نتیجه

پیامدهای ارزشی و ادبی شعر عاشورایی
شعر حماسی آیینی عاشورایی در روند تکاملی خود، پیامدهای ارزشی و ادبی مهمی را برجا نهاد که نخست، شماری از اثرگذارترین آنها مذکور می گردد؛ سپس به دور مورد خاص از تحقق این پیامدها در شعر معاصر شیعه(در دو قالب قدیم و جدید)اشاره می شود:
1.حفظ و استمرار ارزش ها و آرمان های علوی و حسینی و انتقال آنها به نسلهای آینده؛
2.تصویرسازی منسجم و اثرگذار از رویدادهای جانگداز کربلا و حفظ ثبت آنها در حافظه ی تاریخی شیعه؛
3.فراهم ساختن زمینه ی شکل گیری شعر حماسی-آیینی عاشورایی که هم ویژگی های سنتی رثا را در خود داشت و هم نوآوری های شگفت و شورآفرین در آن به چشم می خورد؛
4.دمیدن روحیه ی مقاومت و پایداری و ایثار در شعر شاعران شیعی و نفوذ آن در زندگی فردی و اجتماعی شیعیان؛
5.برخورداری از جایگاهی بنیادین در شکل گیری مکتب ادبی مستقل شیعه و تاسیس سبک ویژه-با تحول در جهت دهی اغراض و انقلاب در مضمون و درونمایه و دگرگونی در ساختار لفظی و معنوی، چنانچه در بخش های مربوط به هر یک مذکور گشت-و منحصر به فرد شعری در گسترده ی زبان و ادبیات عربی؛
6.عامل تبلیغی و ارتباطی مهم مکتب تشیع در عرصه ی رویارویی و مقابله با دستگاه های پرزرق و برق و عظیم تبلیغاتی دشمن ؛
7.سرچشمه ی همیشه جوشان در قلمرو ابداعات و نوآوری های شاعرانه و جهت بخشی پویا به جریان های فکری و ادبی دینی و غیر دینی در دوره های گوناگون.
شیخ محمدعلی یعقوبی، از اعلام ادب و شاعر معاصر شیعی و عراقی در قصیده ای با عنوان “میلاد ابی الشهداء”در یک تابلوی زیبای شاعرانه، در آغاز، خصلت های نیکو و جایگاه بلند امام(ع)را به تصویر می کشد:
اعد الطّرف دون ادنی علاه ستراه یرتدّ و هو کلیل
سودد تقصر الکواکب عنه و علی هامه الضّراح یطول
(شبر، همان، ج10، ص109)
ترجمه:از نزدیکترین نقطه به بلندای[جایگاه]او بنگر؛ نگاهت خسته و ناتوان بازمی گردد.بزرگی و سیادتی[می بینی]که[دست]ستارگان از آن کوتاه است و تا اوج کرم و بخشش، امتداد و گسترش دارد.
شاعر به دنبال آن، با اشاره ای زیرکانه به مفهوم آب در حماسه ی ثارالله، مفهوم فدا شدن و تقدیم قربانی را مطرح می سازد:
لاتجاری یدیه نیلاً اذاما طفحت دجله وفاق النّیل
قرّب النّفس للاله فداء این منه الذّبیح اسماعیل
(همان)
ترجمه:دجله و نیل آنگاه که [خروشان از بستر خویش]لبریز شوند و فیضان کنند، به بخشش دستان او نتوانند رسید.جان خویش را فدا و قربانی معبود خود ساخت.این فدایی کجا و اسماعیل ذبیح کجا؟
ادونیس-شاعر شیعی و معاصر سوری-در تصویری آکنده از حزن واندوه و درد و با زبانی شورانگیز و حماسی، تنهایی و غربت و بی یاوری امام حسین(ع)را در زیر زخم شمشیر و تیغ و تیر دشمن و همراهی و خضوع پدیده های هستی را در برابر او عاشقانه می سراید:
وحینما استقرّت الرّماح فی حشاشه الحسین
و ازّیّنت بجسد الحسین
وداست الخیول کلّ نقطه فی جسد الحسین
واستبلت و سرقت ملابس الحسین
رایت کلّ حجر یحنو علی الحسین
رایت کلّ زهره تنام عند کیف للحسین
رایت کلّ نهر یسیر فی جنازه الحسین
(رجایی، 1382ش، ص163)
ترجمه:چون نیزه ها بر جان حسین(ع)نشست و آرام و قرار گرفت، و با پیکر حسین(ع)آراسته و تزیین شد، و اسبان جای جای پیکر حسین(ع)را در زیر سم خود [لگدکوب]کردند، و جامه های حسین(ع)ربوده[ومیان دشمنان]تقسیم شد، هر سنگ را دیدم که به حسین مهر می ورزید و دیدم هر گل کنار حسین(ع)می آرمد، و هر رود را دیدم که ورای پیکر حسین(ع)، روان و جاری است.
منابع
1.اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی؛بیروت:داراحیاء التراث العربی،[بی تا].
2.ــــ ، مقاتل الطالبیین، بیروت:دراالمعرفه،[بی تا].
3.امینی، عبدالحسین، الغدیر؛ قم:مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 1416ق/1995م.
4.بلاشر، رژی، تاریخ الادب العربی؛ ترجمه ی ابراهیم کیلانی؛ دمشق: دارالفکر، 1984م.
5.بیضون، ابراهیم؛ ملامح التیارات السیاسیه فی القرن الاول الهجری؛ بیروت:دارالنهضه العربیه، 1979م.
6.حسین، طه؛ تاریخ العربی؛ بیروت:دارالعلم للملامیین، 1981-1998م.
7.حوفی، احمدمحمد، ادب السیاسه فی العصر الاموی، قاهره:دارالنهضه، 1979م.
8.خزاعی، دعبل بن علی، دیوان شعر؛ شرح مجید الطراد؛ بیروت: دارالجیل، 1978م.
9.رجایی، نجمه؛ شعر و شرر؛ مشهد:دانشگاه فردوسی، 1382.
10.رضی، محمدبن الحسین؛ دیوان شعر؛ شرح دکتر یوسف شکری فرحات؛ بیروت:دارالجیل‌، 1415ق/1995م.
11.شبر، جواد؛ ادب الطف؛ بیروت:دارالمرتضی، 1988م.
12.ضیف، شوقی؛ تاریخ الادب العربی قاهره:درالمعارف، 1960م.
13.عبدالجلیل، ج.م؛ تاریخ ادبیات عرب؛ ترجمه ی آذرتاش آذر نوش؛ تهران:امیرکبیر، 1374ش.
14.فاخوری، حنا؛ تاریخ ادبیات زبان عربی؛ ترجمه ی عبدالمحمد آیتی؛ تهران:توس، 1376.
15.قمی، عباس؛ نفس المهموم؛ قم:ذئوی القربی، 1421ق/1379ش.
16.کرباسی، محمدصادق محمد؛ دائره المعارف الحسینیه؛ لندن:المرکز الحسینی للدراسات، 1421ق.
17.گیب، آلکساندر راسکین؛ درآمدی بر ادبیات عرب؛ ترجمه ی یعقوب آژند؛ تهران:امیرکبیر، 1363ش.
18.یعقوبی، احمدبن اسحاق؛ تاریخ یعقوبی؛ قم:موسسه و نشر فرهنگ اهل بیت،[بی تا].
منبع:فصلنامه شیعه شناسی شماره 28