شناختن شیوه هاى تبلیغ و به کارگیرى ابزارهاى مفید و لازم براى یک مبلغ امرى ضرورى و اجتناب ناپذیر است. پرداختن به تبلیغ بدون اطلاعات مفید و عدم به کارگیرى شیوه هاى لازم و فراهم ننمودن ساز و کارهاى مناسب نه تنها نتیجه مثبت نخواهد داشت، بلکه ممکن است در اثر بى توجهى، لطمه هاى جبران ناپذیرى به اعتقادات و باورهاى مخاطبان وارد آید.
کسى که متولى ارشاد، امر به معروف و نهى از منکر مى شود، اگر به زمینه ها، عوامل، آفات، موانع و شرایط زمانى و مکانى و سایر جهات توجه نداشته باشد راه به جایى نخواهد برد. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرمود: «من امر بمعروف فلیکن امره ذلک بمعروف (1) ؛ هرکس [مردم را] به کارهاى نیک بخواند باید با شیوه نیکو آن را انجام دهد.» بنابراین تبلیغ و ارشاد موفق و مؤثر نیاز به برنامه هاى کارشناسى شده دارد و اگر بتوانیم این شیوه ها را از گفتار و رفتار اهل بیت علیهم السلام و اولیاء الهى بیاموزیم به مراتب مؤثرتر و شایسته تر خواهد بود. در این مقاله برآنیم که راهکارها و روش هاى مؤثر در امر تبلیغ و ارشاد را از سیره امام حسین علیه السلام و تربیت یافتگان مکتب عاشورا بیاموزیم.

1. تواضع و فروتنى
یکى از بهترین صفات پیامبران و منادیان توحید، خصلت پسندیده تواضع و فروتنى بود. آنان با این صفت زیبا، در دل مخاطبان حقیقت جو جایگاه ویژه اى کسب مى کردند. مبلغان موفق همیشه متواضع بوده و از این طریق در هدایت و جذب دل هاى مردم مى کوشند. آنان بر این باورند که اگر مردم به سراغ آنها نیامدند، آنها باید متواضعانه قدم پیش گذاشته و به سراغ متربیان و متعلمان بروند.
این شیوه نیکو در رفتار و گفتار امام حسین علیه السلام در حماسه عاشورا جلوه خاصى دارد. آن حضرت براى پیشبرد اهداف مقدس خویش، متواضعانه قدم پیش گذاشته و در جذب و جلب افراد، خودش مستقیما به سراغ آنان رفته و آنها را به سوى مقصد والاى خویش دعوت مى کرد و یا پیام هاى خود را به صورت کتبى یا شفاهى توسط افرادى به دیگران مى فرستاد. هنگامى که امام حسین علیه السلام با یاران خود در یکى از توقفگاه هاى مسیر خود به کربلا به نام قصر بنى مقاتل رسیدند، آن حضرت متوجه شد که عبید الله بن حر جعفى در گوشه اى فرود آمده است. آن حضرت حجاج بن مسروق را به سوى او فرستاد و او را به یارى و همراهى دعوت نمود. هنگامى که پاسخ مناسبى نداد، امام حسین علیه السلام به همراه گروهى از یاران خویش به نزد عبید الله رفته و در ضمن سخنانش او را دعوت به همکارى و مبارزه با طاغوتیان نمود. عبید الله باز هم امتناع کرد، امام حسین علیه السلام به او فرمود: اگر ما را یارى نمى کنى پس از خدا بترس از این که با دشمنان ما همراهى کنى! به خدا سوگند! هرگاه کسى صداى داد خواهى ما را بشنود و به یارى ما نشتابد هلاک خواهد شد.»
یکى دیگر از افرادى که امام حسین علیه السلام از او دعوت کرد، زهیر بن قین بود. همچنین آن حضرت به حبیب بن مظاهر اسدى نامه اى نوشته و از او درخواست یارى نمود. نامه آن حضرت چنین بود: «از حسین بن على براى آن مرد فقیه، حبیب بن مظاهر؛ اما بعد، حبیب! تو خویشاوندى ما را با پیامبر مى دانى و از همه مهمتر مرا مى شناسى؛ و تو – که آزادمرد و داراى غیرتى- جان خود را از ما دریغ مدار و پاداش تو را در قیامت پیامبر خواهد داد. (2)

2. توجه به ریشه ها و زمینه هاى گناه
مبلغ مذهبى باید به زمینه هاى خلافکارى و ریشه هاى گناه توجه کرده و مخاطبان خود را از آنها برحذر دارد. مثلا ممکن است نماز نخواندن افراد علل جداگانه و ریشه هاى مختلفى داشته باشد، از قبیل:
1- حکم آن را در اسلام نمى داند و به وظیفه شرعى خویش آشنا نیست.
2- به آثار خوب نماز خواندن و عواقب شوم ترک نماز توجه ندارد.
3- شخصى خودپرست و هوسران است و مطابق هوس خود عمل مى کند.
4- پدر و مادر و افراد خانواده او بى نمازند.
5- از نماز و نمازگزاران خاطره بدى دارد. مثلا در ایام کودکى او را همیشه با خشونت به نماز خواندن وادار کرده اند یا در جمع نمازگزاران شخصیت او را تحقیر نموده و به او اهانت کرده اند.
6- در نظر او نماز خواندن چیز مهمى نیست و اهمیت و ضرورت آن را درک نکرده است.
7- الگوى مناسبى براى نماز خواندن نداشته است.
8- در محیط افراد لاابالى و بى نماز رشد یافته است. و …
بنابراین یک مبلغ با یافتن ریشه ها و علل تخلفات و معصیت ها مى تواند برنامه خود را تنظیم کرده و نسبت به مخاطب خویش کارهاى تبلیغى را انجام دهد.
تغذیه حرام ریشه انحراف از حق
امام حسین علیه السلام در دومین سخنرانى روز عاشورا هنگامى که دشمن مانند حلقه انگشتر آن حضرت را در میان خویش گرفته بود، از آنان خواست تا سکوت کنند و به سخنان وى گوش فرا دهند، ولى آنان همچنان هلهله و سر و صدا مى کردند. در این موقع، امام حسین علیه السلام با این جملات آنان را به سکوت فراخواند: «ویلکم ما علیکم ان تنصتوا الى فتسمعوا و انما ادعوکم الى سبیل الرشاد. من اطاعنى کان من المرشدین و من عصانى کان من المهلکین و کلکم عاص لامرى غیر مستمع لقولى؛ واى بر شما! چرا گوش فرا نمى دهید تا گفتارم را – که شما را به رشد و سعادت فرا مى خوانم- بشنوید؟ هرکس از من پیروى کند خوشبخت و سعادتمند است و هرکس مرا نافرمانى کند، از هلاک شدگان خواهد بود. و همه شما با دستور من مخالفت مى کنید که به گفتارم گوش فرا نمى دهید.»
آنگاه به علل دشمنى کوفیان با اهل بیت علیهم السلام و ریشه هاى انحراف از مسیر حق اشاره کرده و فرمود: «قد انحزلت عطیاتکم عن الحرام و ملئت بطونکم عن الحرام فطبع الله على قلوبکم (3) ؛ آرى، در اثر هدایا، جوائز و تحفه هاى نامشروع که به دست شما رسیده و غذاهاى حرام و لقمه هاى ناپاک که شکم هایتان را از آن انباشته اید، خداوند این چنین بر دل هاى شما مهر زده [و از فهمیدن حقیقت عاجز شده اید.]»

3. استفاده از مثال
از مؤثرترین شیوه هاى تبلیغى براى فهماندن مطالب به مخاطب، به ویژه کسانى که سطح فکرى پایین ترى دارند، استفاده از تمثیل است. مبلغ کاردان بسیارى از نکات مهم عقلانى را با مثال هاى مناسب در اذهان مخاطبین خویش مجسم ساخته و خواسته هاى خویش را به گونه اى شایسته به افکار آنان منتقل مى نماید. مثال اگر با سطح زندگى و طرز اندیشه و شغل و فرهنگ مخاطب سازگار باشد، توفیق یک مبلغ را در کار تبلیغ افزایش خواهد داد. این شیوه یکى از رایج ترین روش هاى تبلیغ در کلام وحى است. خداوند متعال براى تصویر عالمان بى عمل در اذهان افراد، چنین مثل مى زند: «مثل الذین حملوا التوریه ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا» (4) ؛ «مثل کسانى که علم تورات را با خود داشتند و به آن عمل نکردند، مثل درازگوشى است که کتاب هایى حمل مى کند.»
این شیوه کارآمد قرآنى در حماسه عاشورا مشهود است. حضرت ابا عبدالله علیه السلام در تشریح اهداف قیام خویش از شیوه تمثیل بهره گرفته و اشتیاق خود را براى شهادت در راه حق چنین بیان مى کند: «خط الموت على ولد آدم مخط القلاده على جید الفتاه و ما اولهنى الى اسلافى اشتیاق یعقوب الى یوسف (5) ؛ مرگ براى انسان ها همچون گردنبند برگردن دختران جوان زینت بخش و لازم است و من به دیدار نیاکانم آن چنان اشتیاق دارم که یعقوب به دیدار یوسف مشتاق بود.»
امام حسین علیه السلام با این تمثیل، مرگ را بسیار زیبا تصویر کرده و آن را زینت فرزند آدم مى داند، به ویژه مرگى که در راه حق و براى خدا باشد که همانند زیور آلاتى است که دختران جوان را مى آراید. همانگونه که دختران از آرایش به گردنبند لذت مى برند مردان خدا نیز از کشته شدن در راه حق مسرور و شادمانند. و شهادت در راه خدا را بهترین زینت روح و بالاترین افتخار به شمار مى آورند.

4. بهره گیرى از تحریک عواطف
گاهى ممکن است یک مبلغ براى تحت تاثیر قرار دادن مخاطبان خود از شیوه تحریک عواطف براى بیدار کردن وجدان هاى خفته کمک بگیرد. خداوند متعال در قرآن از این روش براى دور نمودن انسان ها از گناه استفاده نموده و براى بیدار نمودن وجدان هاى خفته مخاطبین خویش، یافته هاى درونى و انگیزه هاى فطرى آنان را به کار مى گیرد و با طرح سؤالات عاطفه برانگیز، سعى در هدایت و تلطیف قلب و روح آنان دارد. مبلغ موفق، از این شیوه بهره گرفته و افراد را تحت تاثیر قرار مى دهد. او در شرایطى که روح شنوندگان خود را با طرح سؤالات و نکات عاطفى و احساس برانگیز آماده پذیرش سخنان خود نموده است، به نحو شایسته اى در وجود آنان رسوخ کرده و بر تاثیر سخن خود مى افزاید. این روش در حماسه عاشورا از جایگاه ویژه اى برخوردار است وگذشته از این که از همان روز عاشورا نتایج آن به بار نشست و افرادى را تحت تاثیر قرار داده و به سوى حق رهنمون شد، در طول قرن ها بر قلوب هزاران مشتاق هدایت ریشه دوانیده تا آنجایى که نام حسین علیه السلام، عاشورا و کربلا و سایر واژه هاى مقدس عاشورایى در هر مکانى، عاطفه ها و احساسات مقدس را برانگیخته و مایه رشد و تعالى و هدایت آنان شده است. در اینجا به نمونه هایى از این شیوه در فرهنگ عاشورا اشاره مى کنیم:
– امام حسین علیه السلام پس از شهادت یاران با وفایش و در لحظه هاى حساس عصر عاشورا، قنداقه کودک شش ماهه خویش را بر روى دست گرفت و خطاب به کوفیان فرمود: «یا قوم اما من مجیر یجیرنا، اما من مغیث یغیثنا، اما من طالب حق فینصرنا، اما من خائف فیذب عنا، اما من احد فیاتینا بشربه من الماء لهذا الطفل فانه لایطیق الظماء (6) ؛ اى مردم! آیا پناه دهنده اى هست که ما را پناه دهد؟ آیا یارى کننده اى هست که ما را یارى کند؟ آیا حق طلبى هست که به ما کمک کند؟ آیا کسى هست که از قیامت بترسد و از ما دفاع کند؟ آیا کسى هست که آبى براى این طفل بیاورد؟ چون او طاقت تشنگى ندارد.»
– حضرت زینب کبرى علیها السلام در موارد متعددى از تحریک عواطف در رساندن پیام عاشورا بهره مى گرفت. در آخرین لحظات عمر امام حسین علیه السلام، حضرت زینب علیها السلام از خیمه ها بیرون آمد و متوجه شد که امام حسین علیه السلام را به شهادت مى رسانند و عمربن سعد در نزدیکى گودال قتلگاه ایستاده و به این منظره رقت بار و غم انگیز – که دل هر موجود زنده اى را به درد مى آورد – نظاره مى کند. آن حضرت به عمر بن سعد نهیب زده و وجدان خفته او را مخاطب قرار داده و فرمود: «اً یقتل ابوعبدالله و انت تنظر الیه؛ [اى عمر بن سعد!] آیا ابا عبد الله را مى کشند و تو تماشا مى کنى؟»
این سخن حضرت زینب به عنوان مبلغ حماسه عاشورا آن چنان قاطع و کوبنده بود که براى لحظاتى دل سنگ دشمن را تکان داد و دقایقى وجدان خفته عمر سعد را متاثر نمود و اشک بر گونه هایش جارى شد. او از شدت شرمندگى صورت خود را از حضرت زینب علیها السلام مخفى نمود. (7) آن گاه زینب کبرى علیها السلام با جمله اى دیگر خطاب به لشکریان حاضر در صحنه گفت: «ویلکم اما فیکم مسلم؟ (8) ؛ واى بر شما! آیا در میان شما یک مسلمان نیست؟»
این کلمات عاطفه برانگیز آنچنان مؤثر بود که ثمرات آن در سال هاى بعد مشخص شد و تا به امروز انسان هاى بیدار و با وجدان را تحت تاثیر قرار داده و به اهداف عاشورا متوجه مى سازد.

5. استفاده از وسائل ارتباط جمعى
مبلغ باید از پیشرفته ترین وسائل ارتباط جمعى عصر در پیشبرد اهداف خویش بهره گیرى کند. امروزه تنها منبر و سخنرانى در مجالس مذهبى براى مبلغ دینى کافى نیست، بلکه براى رساندن پیام حق به گوش مردم و مشتاقان معارف زلال اسلام باید از تمام ابزارهاى مفید استفاده کرد. نشر کتاب و مطبوعات، استفاده از رادیو، تلویزیون، برنامه هاى رایانه اى، گفت گوها و گردهمایى هاى متنوع، حضور در جمع کسانى که غالبا به مجامع و مجالس مذهبى نمى آیند و رساندن معارف حقیقى دین به گوش آنان، نوعى بهره گیرى از وسائل ارتباط جمعى در عصر ما به شمار مى آید.
امام حسین علیه السلام براى تبلیغ فرهنگ عاشورا از بهترین وسائل ارتباطى عصر خود بهره مى گرفت. در آن روزگاران، امام حسین علیه السلام براى این که هدف قیام و فلسفه حرکت حماسى خود را به گوش امت اسلامى برساند، مراسم حج و شهر مکه را انتخاب نمود و در اجتماعات مهم حاجیان، سخنرانى هاى روشنگرانه و هدایت بخشى را سازماندهى کرد.
آن حضرت براى رساندن پیام خویش و افشاى سیاست هاى مزورانه و شیطانى معاویه خطاب به جمعیت حاضر در منا که از نقاط مختلف و قبایل گوناگون بودند چنین فرمود: «اسمعوا مقالتى و اکتبوا قولى ثم ارجعوا الى امصارکم و قبائلکم فمن آمنتم من الناس و وثقتم به فادعوهم الى ماتعلمون من حقنا فانى اتخوف ان یدرس هذا الامر و یذهب الحق و یغلب والله متم نوره و لو کره الکافرون (9) ؛ سخنان مرا بشنوید و حرف هایم را بنویسید، آنگاه به شهرها و قبیله هاى خودتان باز گردید و آن چه در حق ما مى دانید به دوستان صمیمى و افراد مورد اطمینان خودتان بگوئید. من اعلان خطر مى کنم که این مطلب کهنه شده و از هم بپاشد و حق از بین رفته و مغلوب شود. البته خداوند نورش را گسترش خواهد داد گرچه کافران آنرا نپسندند. (10) »
آن حضرت در یکى دیگر از سخنرانى هایش، بعد از حمد و ستایش پروردگار و تبیین جایگاه اهل بیت علیهم السلام و ارتباط آنان با خدا و رسول او، دوستداران حق را به همراهى خویش فرا خوانده و در یک دعوت عمومى از همگان براى شرکت در حماسه عاشورا چنین فرمود: «من کان باذلا فینا مهجته و موطنا على لقاء الله نفسه، فلیرحل معنا، فانى راحل مصبحا ان شاء الله تعالى (11) ؛ هرکس حاضر است تا در راه ما از خون خویش بگذرد و جان خود را در راه شهادت [ و لقاى ] پروردگار نثار کند، آماده حرکت با ما باشد که من انشاءالله تعالى صبحگاهان حرکت خواهم کرد.»
در این جا نباید از نقش زنان و کودکان در اطلاع رسانى از واقعه عاشورا به نسل هاى بعد چشم پوشى نمود. امام حسین علیه السلام آن ها را با خود به کربلا آورد و آنان به عنوان خبرنگاران و گزارشگران راستین صحنه عاشورا و پیام رسانان حقیقى و مستقیم اندیشه هاى امام حسین علیه السلام به نسل هاى بعدى شمرده مى شوند.
این اقدام امام حسین علیه السلام مطمئن ترین، سالم ترین و دقیقترین شیوه اطلاع رسانى و انتقال فرهنگ عاشورا به افکار عمومى و وجدان هاى آگاه در زمان هاى بعد بود.

6. مقدمه چینى و آماده کردن مخاطب
در القاى مطالب، فراهم نمودن زمینه هاى لازم و بیان نقطه نظرات با مقدمه چینى لازم، نقش بسیار مهمى در نفوذ سخنان یک مبلغ در دل هاى مخاطبان خویش دارد. این کار سبب مى شود که گفته هاى مبلغ با جذابیت بیشترى در دل هاى شنوندگان بنشیند. بسیارى از نکات مهم را که به سادگى نمى توان آنها را بیان کرد، مى توان با زمینه سازى و به طور شیوا و دل انگیز به گوش مستمع رساند. در فرهنگ عاشورا براى بیدارى مردم غفلت زده، از این شیوه استفاده شده است. امام سجادعلیه السلام در خطبه روشنگرانه خود که در مسجد اموى شام ایراد نمود، آنچنان مقدمه چینى کرده و زمینه لازم را براى احیاى اندیشه جاویدان عاشورا فراهم آورد که بعد از اتمام سخنرانى، مردمى که قبل از ایراد خطبه، او و همراهانش را به عنوان اسراى خارجى و دشمنان خویش مى پنداشتند، بعد از آن، حقیقت را فهمیده، صداى ناله و گریه بلند کردند و حکومت یزید در آستانه سقوط قرار گرفت.
آن حضرت بعد از حمد و ثناى پروردگار و درود و تحیت بر پیامبر خاتم صلى الله علیه وآله ابتدا به طور خلاصه نکات قابل توجهى در بى وفایى دنیا و گذشت زمان و عمر انسان ها و ثمر نداشتن پشیمانى بعد از فوت وقت و مطالبى از این قبیل را شایسته تر از یک خطیب ورزیده و ماهر بیان نمود. آن گاه فرمود: «من عرفنى فقد عرفنى و من لم یعرفنى، فانا على بن الحسین بن على (12) ؛ هر کس مرا مى شناسد که مى شناسد و هرکس که مرا نمى شناسد پس من على بن حسین بن على هستم.»
آنگاه به طور مفصل به معرفى خود و اهل بیت علیهم السلام پرداخت: «ایها الناس! انا بن مکه و منى، انا بن المروه و الصفا، انا بن من صلى بملائکه السماء، … (13)؛ اى مردم! من فرزند مکه و منایم، من فرزند مروه و صفایم، من پسر آن کسى هستم که با ملائکه آسمان نماز خواند … .»
بعد از این که امام سجادعلیه السلام جد بزرگوارش رسول خدا صلى الله علیه وآله و على علیه السلام را به طور مفصل معرفى نمود و سابقه درخشان خاندان پاک پیامبر را شرح داد، حقیقت حادثه عاشورا را که تا آن لحظه، از نظر مردم و افکار عمومى مخفى نگه داشته شده بود، براى آنان بیان کرد و سپس با تحریک عواطف و احساسات جمعیت حاضر، قلب ها را به سوى خویش جذب نموده و نتیجه مطلوب را به دست آورد و در آخر فرمود: «انا بن المقتول ظلما، انا بن المجزور الراس من القفا، انا بن العطشان حتى قضى، انا بن طریح کربلا، انا بن مسلوب العمامه و الرداء، انا بن من بکت علیه ملائکه السماء (14) ؛ من فرزند کسى هستم که با ظلم و ستم به شهادت رسید، من پسر کسى هستم که سرش از قفا بریده شد، من پسر آن شهید تشنه کامى هستم که عطشان از دنیا رفت، من پسر کسى هستم که پیکرش در صحراى کربلا افتاده، من پسر کسى هستم که عمامه و عبایش به غارت رفت، من فرزند کسى هستم که ملائکه آسمان به حال او گریستند.»

7. شعر و فرهنگ ادبى عاشورا
براى پاسدارى و نشر فرهنگ و جهانبینى قرآنى باید فرهنگ ادبى اسلام را پرورش داد، چرا که الفاظ فصیح و شیرین و کلام مناسب و بلیغ که از ادبیات ریشه مى گیرد، در جان ها و دل ها نشسته و اثر مى گذارد. برعکس، الفاظ ناهنجار و کلام غیر بلیغ، کمترین نقشى در نفوس مخاطب نداشته، خستگى و بیزارى مى آورد. در فرهنگ عاشورا جلوه هاى بارزى از شعر و ادب مى توان یافت.
رجزها و اشعار پرمحتواى امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش و تمسک آنان به اشعار و ابیات مناسب و لازم در موارد خاص، مى تواند نشانگر اهمیت این موضوع در حماسه جاودانى کربلا باشد. امام حسین علیه السلام در موارد زیادى با اشعارى پرمحتوا هدف خویش را به مخاطبین ابلاغ مى کرد. هنگامى که حر راه کاروان امام حسین علیه السلام را سد کرد، آن حضرت با او گفت وگویى انجام داد. آنگاه که حر از گفت وگو و مذاکره نتیجه اى نگرفت، به عنوان نصیحت به امام حسین علیه السلام گفت: اى حسین! براى خدا جانت را حفظ کن. و افزود: «فانى اشهد لئن قاتلت لتقتلن (15) ؛ من مطمئنم که اگر جنگ کنى کشته خواهى شد. امام حسین علیه السلام فرمود: «اَ فبالموت تخوفنى؛ آیا مرا از مرگ مى ترسانى؟» اما من به تو گفتار آن جوانمرد اوسى را یادآور مى شوم. او هنگامى که به یارى رسول خدا صلى الله علیه وآله شتافته بود، در مسیر راه با پسر عمویش رو به رو شد. پسر عمو به او گفت: «کجا مى روى؟ کشته خواهى شد!» آنگاه امام حسین علیه السلام اشعار پرمحتوا و بلیغ آن فداکار اوسى را قرائت کرد:
سامضى و ما بالموت عار على الفتى اذا ما نوى حقا و جاهد مسلما
و واسى الرجال الصالحین بنفسه و فارق خوفا ان یعیش و یرغما (16)
«من مى روم و مرگ براى یک جوانمرد عار نیست در حالى که مقصد او حق و تلاش او براى اسلام باشد.
او در راه مردان صالح جانبازى نموده و از زندگى همراه با ترس و خوارى و ذلت جدا گردیده و دور مى شود.»

8- تبلیغ عملى
با این که تبلیغ گفتارى تاثیر فراوان در رشد و هدایت افراد دارد و از دیر باز یک روش معمولى و جا افتاده بوده است، اما نتیجه تبلیغ عملى و غیرمستقیم پایدارتر و عمیق تر مى باشد. آموزه هاى فرهنگ عاشورا به ویژه سیره امام حسین علیه السلام مملو از تبلیغات عملى و غیرمستقیم است. با نگاهى به فهرست حوادث زندگى امام حسین علیه السلام و یارانش – از روز حرکت از مدینه تا روز شهادت در کربلا – نمونه هاى فراوانى را مى توان پیدا کرد که تک تک آنها جلوه اى از تبلیغ عملى اهداف و منویات نهضت عاشورا و پاسدارى از حقایق اسلام و معارف اهل بیت علیهم السلام مى باشد.
پایدارى در راه هدف، همراه نمودن اهل بیت و زنان و کودکان، رفتار مهربان و صمیمانه با خانواده و کودکان و یاران در اوج بحران هاى روحى، مصادره کاروان طاغوت، برخورد با لشگر حر و آب دادن به سربازان او، اقامه نماز در ظهر عاشورا، خطابه هاى قاطع، روشنگر و کوبنده، حوادث شب عاشورا، رد امان نامه توسط حضرت عباس علیه السلام و صدها مورد دیگر که همه تبلیغ عملى و درس انسانیت و آزادى و غیرت و شرف و در یک کلام آموزش غیر مستقیم تمام فضائل و کمالات انسانى مى باشد.
به عنوان حسن ختام نمونه اى از سیره عملى و تبلیغ غیر مستقیم حضرت امام حسین علیه السلام را نقل مى کنیم:
بعد از واقعه عاشورا مردان قبیله بنى اسد، هنگام دفن جسد مطهر امام حسین علیه السلام، در دوش آن حضرت اثر زخمى دیدند که متفاوت از جراحت هاى جنگى بود. زخم کهنه اى بود که هیچ شباهتى به زخم هاى روز عاشورا نداشت. از امام زین العابدین علیه السلام در مورد آن پرسش نمودند. پیشواى چهارم فرمود: این زخم در اثر حمل بار و کیسه هاى غذا و هیزم به خانه هاى بیوه زنان، یتیمان و مستمندان مى باشد که پدرم شب ها بر دوش خویش آن ها را حمل مى کرد (17) .

پی‌نوشت‌ها:

1- کنزالعمال، ج 3، ص 66، حدیث 5523.
2- اسرار الشهاده، ص 396.
3- سخنان حسین بن على علیهما السلام، ص 170.
4- جمعه / 5.
5- لهوف، ابن طاووس، ص 114.
6- کلمات الامام الحسین علیه السلام، ص 477.
7- تاریخ طبرى، ج 4، ص 345.
8-الارشاد مفید، ج 2، ص 112.
9- صف/ 8.
10- فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام، ص 262.
11- کشف الغمه، ج 2، ص 29، لهوف ابن طاووس، ص 114.
12- نورالعین فى مشهد الحسین علیه السلام، ابو اسحاق اسفراینى، ص 69.
13- همان.
14- همان، ص 70.
15- البدایه و النهایه، ابن کثیر دمشقى، ج 8، ص 187.
16- همان.
17- المناقب، ج 4، ص 66/ بحارالانوار، ج 44، ص 190.