نویسنده: شیخ حر عاملی

انسان موجودی مفطوراً اجتماعی است و نمی تواند جدای از جماعت پیرامون خود براحتی زندگی کند. لذا برای افزایش بهره وری در تعاملات اجتماعی اش ناگزیر است از مجموعه قوانین اخلاقی پیروی کند تا همیشه هم ساری انرژی های مثبت باشد و هم از جامعه انرژی های نیک را دریافت نماید.
این مقاله در صدد بیان روایاتی چند، پیرامون روش مردم داری یا شکل دادن بهتر به تناسبات اجتماعی است.

باب خوش رفتاری با مردم و همسایگان
1-امام باقر فرمود: اگر می توانی از نگاه خوش رفتاری بر کسانی که با آن ها معاشرت می کنی تفوق داشته باشی، این کار را بکن.(1)
2-امام جعفرصادق فرمود: خود را برای خوش رفتاری با هم نشین خویش آماده کن؛ خلق و خویت را نیکو گردان، زبانت را نگه دار، خشمت را فرو بر، سخنان بیهوده را رها کن، عفو را پیشه ساز و بخشنده باش.(2)
3-ابوربیع شامی گوید: به حضور امام صادق رسیدم در حالی که خانه پر از جمعیت بود، فرمود: ای شیعیان آل محمد، آگاه باشید از ما نیست کسی که هنگام خشم بر خود مسلط نباشد، کسی که با یارانش به خوبی رفتار نکند و به آنان که با او خوش اخلاقی کرده اند خوش خلقی نشان ندهد، با هم نشینانش به خوبی معاشرت نکند و نسبت به همسایگان خوش رفتار نباشد و رعایت نمک خوارگی را ننماید.(3)
4-امام باقر فرمود:زایر خانه خدا پاداشی ندارد اگر این سه خصلت در او نباشد:1)تقوایی که او را از نافرمانی خدا باز دارد 2)حلمی که به وسیله آن جلو غضبش را بگیرد 3)با هم نشینان به خوبی رفتار نکند(4).
5-امام صادق فرمود: پدرم می فرمود:زیارت کننده خانه خدا پاداش ندارد وقتی که سه خصلت در او نباشد:1)خلقی که با دوستش بتواند به خوبی رفتار کند 2)بردباری که با آن جلو خشم خود را بگیرد 3)تقوایی که او را از ارتکاب محرمات الهی باز دارد.(5)
6-امام صادق فرمود: از مروت نیست که انسان آنچه را در سفر از خوبی و بدی هم سفر می بیند بازگو کند.(6)
7-عمار بن مروان گوید:امام جعفر صادق مرا نصیحت کرد و فرمود: تو را به پارسایی، برگرداندن امانت به صاحبانش، راستگویی، و خوش رفتاری با هم نشین سفارش می کنم و هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر از آن خدا.(7)
8-مفضل بن عمر گوید:به خدمت امام جعفرصادق رسیدم، به من فرمود:چه کسی با تو هم نشین است؟ عرض کردم: مردی از برادران ایمانی من.فرمود:چه کار می کند؟ گفتم از موقعی که با او آشنا شده ام جایش را نمی دانم.به من فرمود:آیا نمی دانی کسی که چهل قدم با مؤمنی همگام باشد خدا از حقّ او در روز قیامت می پرسد؟(8)
9-امام صادق از پدرانش نقل کرده است: رسول خدا فرمود: هرکس سه خصلت در او نباشد عملش کامل نیست: 1)ت قوایی که او را از معصیت خدا بازدارد 2)خلق و خویی که با مردم مدارا نماید 3)بردباریی که نابخریدی نادان را با آن برطرف سازد.(9)
10-سید رضی در نهج البلاغه از حضرت امیرالمؤمنین نقل می کند که آن حضرت فرمود: چنان با مردم معاشرت کنید که اگر بمیرید بر شما بگریند و اگر از آن ها دور شدید مشتاق دیدار شما باشند.(10)

کراهت اخم کردن بر مردم
1-امام باقر یا امام صادق فرمودند:اخم کردن بر مردم باعث دشمنی است.(11)

معاشرت با مردم خوب و دوستان قدیمی و دوری از بدان
1-در اصول کافی از حضرت علی نقل شده که رسول خدا فرمود: درباره کسانی که با آن ها به گفتگو می پردازید(و مجالست می کنید)دقت کنید، زیرا هرکس مرگش فرارسد دوستانش نزد او حاضر می شوند.اگر آن ها نیک باشند او نیک است و اگر بد باشند[معلوم می شود]او نیز بد است.هیچ کس نمی میرد مگر این که هنگام مردن دوستانش در برابر او مجسم می شوند.(12)
2-ابوالحسن امام موسی کاظم فرموده است: حضرت عیسی گفته است: یار بد به دوستش ستم می کند و هم نشین بد او را به هلاکت می اندازد. پس نگاه کن با چه کسی هم نشینی(13).
3-امام صادق به یکی از دوستانش فرمود:دوست قدیمی را انتخاب کن،و از هر دوست جدیدی که وفادار،امانتدار،متعهد و پای بند به پیمان نباشد بپرهیز، و حتی با مطمئن ترین دوستانت با احتیاط رفتار کن.(14)
4-ابن عباس گوید:از رسول خدا سؤال شد:بهترین هم نشین کیست؟ فرمود:کسی که دیدار او شما را به یاد خدا بیندازد، گفتار او عمل شما را زیاد کند و عمل او شما را به یاد آخرت بیندازد.(15)
5-امام صادق فرمود:به کسی که منفعت دینی تو را در نظر نمی گیرد نزدیک مشو و علاقه ای به هم نشینی با او نشان مده، زیرا هر چیزی به جز خداوند از بین رفتنی و پایانش بس خطرناک است.(16)

ابراز دوستی با مردم
1-امام محمد باقر فرمود: عربی بادیه نشین از بنی تمیم به نزد پیامبر آمد و عرض کرد: مرا نصیحت فرمایید.از جمله مطالبی که پیامبر به او فرمودند این بود:نسبت به مردم اظهار دوستی کن تا تو را دوست بدارند.(17)
2-امام موسی کاظم فرمود: ابراز محبت و دوستی نسبت به مردم نیمی از عقل است.(18)
3-ابن ادریس در کتاب سرائر مشابه این حدیث را نقل کرده است با این تفاوت: و مدارا کردن با دیگران نیمی از وسیله زندگی است و کسی که میانه روی کند نیازمند نمی شود.(19)
4-امام صادق از امام حسن مجتبی نقل فرموده است: خویشاوند کسی است که از لحاظ دوستی به انسان نزدیک باشد اگرچه از لحاظ نسب دور باشد و بیگانه کسی است که از جهت محبت و دوستی بیگانه باشد گرچه از لحاظ نسب نزدیک باشد، هیچ چیز نزدیک تر به چیزی از دست به بدن نیست و دست خیانت می کند و قطع می شود و پس از قطع شدن درمان می گردد.[یعنی به نزدیکی خویشاوندی که دوست نباشد، و نباید اعتماد کرد گاهی عملاً از انسان دور و بیگانه است.یا منظور این است که دست دزد به صاحبش خیانت می کند و در عین نهایت نزدیکی قطع می گردد.یا انسان دشمن دستش هست و باعث قطعش می گردد.یا این که اعتمادی به قرب جسمانی نیست و نفع حقیقی و پایدار قرب معنوی است.](20)
5-امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: اظهار دوستی نسبت به مردم نصف عقل است.(21)

خوش رفتاری و گشاده رویی با مردم
1-امام صادق فرمود: خوشرویی با مردم یک سوم عقل است.(22)
2-امام صادق از پیامبر نقل فرموده است که سه چیز دوستی انسان را برای برادر مسلمانش خالص می گرداند: 1-با خوشرویی او را دیدار کند، 2-در مجلس به او جا دهد، 3-او را با بهترین نام ها بخواند.(23)
3-حذیفه بن منصور گوید:از امام جعفرصادق شنیدم که می فرمود:کسی که از مزاحمت مردم دست بردارد، گرچه او یک نفر است که از مزاحمت آنان دست برداشته لیک در مقابل، افراد زیادی از مزاحمت او دست برمی دارند.(24)

خوش خویی با مردم
1-امام محمدباقر فرمود: با ایمان ترین مردم خوش خوترین آن هاست.(25)
2-امام صادق فرمود: چهارچیز در هرکس باشد ایمانش کامل است و اگر از سر تا پا گناه باشد آسیبی به او نرساند، آن ها عبارتند از:راستگویی، ادای امانت، شرم و خوش خویی.(26)
3-امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: برای شخص خوش خو اجری مانند اجر روزه دار شب زنده دار است.(27)
4-امام صادق فرمود: خوش خویی به صاحبش اجر روزه دار شب زنده دار را می رساند.(28)
5-از امام صادق نقل شده است: نیکی و خوش خویی باعث آبادی خانه ها و زیادی عمر می شود.(29)
6-امام صادق فرمود: خوش خویی گناهان را ذوب می کند همچنان که آفتاب یخ را آب می کند.(30)
7-امام صادق فرمود: تا می توانی با کسانی معاشرت کن که نفع تو به آن ها برسد، زیرا گاهی بنده در عبادت کوتاهی می کند ولی اخلاقش نیکوست و خدا به سبب حسن خلقش او را به درجه روزه دار شب زنده دار می رساند.(31)
8-امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: بیش ترین چیزی که امت مرا وارد بهشت می کند تقوای الهی و خوش خویی است.(32)
9-امام جعفرصادق فرمود: عاقل ترین مردم خوش خوترین آن هاست.(33)
10-عنبسه عابد گوید: امام صادق به من فرمود: مؤمن پس از انجام واجبات پیش خدای عزوجل چیزی محبوب تر از این ندارد که مردم را از لحاظ خلقش در وسعت گذارد.(34)
11-بحر(بن کثیر)سقّاء گوید:امام صادق به من فرمود:ای بحر سقاء، خوش خلقی مایه آسانی کارهاست.سپس حضرت حدیثی نقل فرمود که پیامبر خوش خلق بود.(35)
12-امام صادق فرمود: خدای تبارک و تعالی به بعضی از پیامبرانش وحی فرمود: خوی نیکو خطاها را از بین می برد همان طور که آفتاب یخ را ذوب می کند.(36)
13-علی بن الحسین از رسول خدا نقل فرموده است: در روز قیامت چیزی بهتر از خوش خویی در میزان اعمال انسان گذاشته نمی شود.(37)
امام صادق فرمود: خلق و خوی بخششی است که خدا به مخلوقش عطا می کند، برخی از آن فطری و برخی مربوط به نیت و اراده می باشد[شخص از راه اراده و قصد می تواند آن را به دست آورد]، عرض کردم:کدام بهتر است؟ فرمود:آنچه فطری است انسان بر آن سرشته شده و جز آن نمی تواند انجام دهد و آنچه مربوط به نیت و اراده می باشد باید برای تحقق آن صبر و سختی را تحمل کند، پس این بهتر است.(38)
15-امام صادق فرمود: خدای تبارک و تعالی مانند ثواب کسی را که صبح و شام در راه خدا جهاد کند به بنده خوش خلق می بخشد.(39)
16-امام رضا از پدرانش نقل کرده است که پیامبر فرمود: جبرئیل از جانب پروردگار عالم بر من نازل شد و گفت: ای محمد خوش خو باش چون باعث خیر دنیا و آخرت می شود.آگاه باشید، شبیه ترین شما به من خوش خوترین شماست.(40)
17-امام رضا نقل کرده است که رسول خدا فرمود: خوش خو باشید، زیرا خوش خو ناگزیر جایش در بهشت است و بپرهیزید از بدخویی چون بدخو ناگزیر در آتش است.(41)
18-امام رضا از رسول خدا نقل فرموده است: خوی بد عمل را فاسد می کند همچنان که سرکه عسل را.(42)
19-امام رضا از پیامبر نقل فرموده است: بنده به واسطه خوش خویی پاداش روزه دار شب زنده دار را دریافت می کند.(43)
20-امام رضا از رسول خدا نقل فرموده است: در میزان اعمال هیچ چیز سنگین تر از خوش خویی نیست.(44)
21-امام رضا از حضرت علی نقل فرموده است: کامل ترین شما از لحاظ ایمان خوش خوترین شماست.(45)
22-حضرت رضا از علی بن ابی طالب نقل فرموده است: خوش خویی بهترین هم نشین است.(46)
23-حضرت رضا از حضرت علی نقل فرموده است: از رسول خدا سؤال شد:بهترین وسیله برای ورود به بهشت چیست؟ فرمود:پرهیزگاری و خوش خویی.(47)
24-امام رضا از رسول خدا نقل کرده است که آن حضرت فرمود: در روز قیامت نزدیک ترین شما به من خوش خوترین و مهربان ترین شما نسبت به خانواده اش می باشد.(48)
25-نیز آن حضرت از پیامبر نقل فرموده است: بهترین مردم از لحاظ ایمان خوش خوترین آن ها و مهربان ترین شان به خانواده خویش می باشد، و من مهربان ترین شما به خانواده ام هستم.(49)
26-امام حسن فرمود: بهترین خوبی ها خوی نیکو است.(50)
27-پیامبر فرمود: خوش خویی نصف دین است.(51)
28-زیاد بن علاقه بن شریک گوید: از رسول خدا سؤال شد:بهترین چیزی که به مسلمانان عطا شده چیست؟ فرمود:خوش خلقی.(52)
29-امام جعفرصادق فرمود: خدا اسلام را به عنوان دین شما پسندید، شما با سخاوت و خوش خویی آن را زینت بخشید.(53)
30-امّ سلمه به پیامبر عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو، اگر زنی دو شوهر داشته باشد که هر دو اهل بهشت باشند،زن در بهشت به کدام یک تعلق خواهد داشت؟ پیامبر فرمود:آن را که خوش خوتر و برای خانواده اش بهتر است انتخاب کند.ای امّ سلمه خوش خویی باعث خیر دنیا و آخرت است.(54)
31-موسی بن ابراهیم گوید: از ابوالحسن اول [امام موسی کاظم]شنیدم که می فرمود:خدا بنده اش را به بهترین صورت و بهترین خلق و خوی آفریده است و حیا می کند از این که گوشت او را در روز قیامت طعمه آتش قرار دهد.(55)
32-علی بن میمون صائغ گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: هرکس می خواهد رحمت خدا شامل حال او شود و او را در بهشت ساکن گرداند، باید خلقش را نیکو سازد، عدالت را رعایت، به یتیم رحم، به ضعیف کمک و به بندگان خدا تواضع کند.(56)
33-در کتاب معانی الاخبار نقل شده که لقمان به پسرش گفت:پسر عزیزم با صد نفر دوست باش و با یک نفر دشمن مباش.پسرم هرچه هست اخلاق و خلق توست، اخلاق تو همان دینت و خلق تو همان خوی و نحوه برخورد تو با مردم است. مردم را با خود دشمن مکن و اخلاق پسندیده را بیاموز. پسرم بنده نیکان باش و فرزند بدان مباش.امانت را به صاحبانش برگردان تا دنیا و آخرت تو سالم باشد.امین باش تا بی نیاز گردی.(57)
34-امام جعفرصادق از رسول خدا نقل فرموده است: کامل ترین مؤمنین از لحاظ ایمان خوش خوترین آن هاست.(58)
35-پیامبر فرمود: کامل ترین مؤمنین از نگاه ایمان خوش خوترین آن هاست و بهترین شما کسی است که با همسرش بهترین رفتار را داشته باشد.(59)
36-امام جعفرصادق از پدرانش نقل کرده است که رسول خدا فرمود: در روز قیامت اولین چیزی که در میزان اعمال بنده گذاشته می شود حسن خلق است.(60)

انس و الفت با مردم
1-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: برترین شما خوش خوترین و بخشنده ترین شماست؛ آنان که با مردم انس می گیرند و دیگران با آنان مأنوس می شوند و با مردم رفت و آمد دارند(کنایه از مردم داری و خوش رویی با مردم است).(61)
2-امام صادق فرمود: مؤمن انس پذیر است.کسی که با دیگران انس نگیرد و دیگران با او مأنوس نشوند خیری ندارد.(62)
3-علی فرمود: دل های مردم رمنده است هرکه به آن ها محبت کند، به او رو آورند.(63)

خوش رفتاری با مردم
1-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است آیا خبر ندهم شما را از کسی که فردا (روز قیامت)آتش دوزخ بر او حرام می شود؟ گفتند چرا یا رسول الله، فرمود:کسی که خوش خو و خوش رفتار باشد.(64)
2-ابوالبختری در حدیث مرفوعه ای گوید: از امام صادق شنیدم که فرمود:مؤمنان خوش رفتار و نرم خویند، همچون شتر رام که اگر مهار شود فرمان بردار است و اگر بر روی سنگ خوابانده شود می خوابد.(65)
3-امام صادق فرمود:از نشانه های ایمان، آگاهی در دین است و از علایم آگاهی در دین بردباری و از نشانه های بردباری مدارا نمودن با مردم است و از نشانه های مردم داری؛ نرم خویی و از نشانه های نرم خویی آسان گیری و ملایمت است.(66)
4-امام رضا از پدرانش نقل می کند که علی فرمود: پیغمبر فرموده است: مؤمن نرم خو، خوش رفتار، با سخاوت و خوش اخلاق است، و کافر خشن، تندخو، بداخلاق و متکبر است.(67)

خوش رویی و خوش رفتاری
1-امام صادق فرمود:نیکی به دیگران و خوش رویی محبت می آورد و آدمی را به بهشت داخل می کند و بخل و ترش رویی انسان را از خدا دور و وارد دوزخ می نماید.(68)
2-امام باقر فرمود: شخصی نزد پیغمبر آمد و عرض کرد یا رسول الله مرا سفارشی فرمایید.از جمله سفارش های حضرت به آن شخص این بود:برادرت را با چهره باز دیدار کن.(69)
3-یکی از یاران امام صادق نقل می کند که به آن حضرت عرض کردم: میزان و معیار خوش اخلاقی چیست؟ فرمود: این که فروتنی نشان دهی، خوش سخن باشی و با برادرت با چهره باز برخورد کنی.(70)
4-حسن بن حسین گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: پیغمبر خطاب به فرزندان عبدالمطلب فرمود:ای فرزندان عبدالمطلب، شما هرگز نمی توانید با اموالتان در زندگی مردم گشایشی حاصل کنید، پس با چهره باز و خوش رویی با آن ها برخورد کنید(حدیث 5 مانند حدیث 4 است).(71)
5-امام صادق فرمود: سه چیز است که اگر کسی برای خدا یکی از آن ها را انجام دهد خداوند بهشت را بر او واجب گرداند: 1)انفاق در حال فقر و تنگدستی 2)خوش رویی با همه مردم 3)رعایت انصاف نسبت به دیگران.(72)
6-موسی بن جعفر به نقل از پیغمبر فرمود: خوش رویی کینه را از بین می برد.(73)
7-امام جواد از پدرانش نقل می کند که حضرت علی فرمود: شما که نمی توانید با مالتان به مردم کمک کنید پس با چهره باز و دیدار خوش آنان را خشنود سازید، زیرا از پیغمبر شنیدم که می فرمود:شما که هرگز نمی توانید در زندگی مردم با اموالتان گشایشی حاصل کنید، پس با اخلاقتان آنان را خوشنود سازید.(74)

راستگویی
1-امام صادق فرمود: مردم را با غیر زبانتان(یعنی با عمل و کردارتان) به نیکی دعوت کنید تا آنان کوشش در عبادت و راستگویی و پرهیزگاری را از شما ببینند.(75)
2-امام صادق فرمود: هرکه زبانش راست باشد عملش پاک است.(76)
3-ابوبصیر گوید:از امام صادق شنیدم که می فرمود:بنده خدا راست می گوید تا این که نزد خداوند جزو راستگویان محسوب گردد و دروغ می گوید تا این که نزد خدا از دروغگویان نوشته شود، پس هرگاه راست گوید خدای عزّوجل فرماید: این بنده راست گفت و نیکوکار است و هنگامی که دروغ بگوید خداوند می فرماید:این بنده دروغ گفت و بدکار است.(77)
4-امام صادق فرمود: هرکه زبانش راست باشد عملش پاک است و هرکه نیتش خوب باشد روزی اش زیاد شود و هرکه به خانواده اش نیکی کند عمرش طولانی گردد.(78)
5-عمرو بن ابی مقدام گوید: نخستین بار که خدمت امام باقر رسیدم آن حضرت فرمود: پیش از سخن گفتن راستگویی بیاموزید.(79)
6-امام صادق فرمود: ای فضیل نخستین کسی که راستگو را تصدیق می کند خدای عزّوجل است که می داند او راستگو است.خود شخص نیز خویشتن را تصدیق می کند، زیرا می داند که راست می گوید.(80)
7-ربیع بن سعد گوید:که امام باقر به من فرمود:ای ربیع، شخص راست می گوید تا آن جا که خداوند او را صدّیق (بسیار راستگو)می نویسد.(81)
8-پیغمبر فرمود: فردای قیامت آن که از همه شما به من نزدیک تر و شفاعتش بر من واجب تر است، کسی است که در سخنانش راستگوتر و در ردّ امانت درستکارتر و خوش اخلاق تر و به مردم نزدیک تر باشد.(82)
9-در حدیث مرفوعه ای امام صادق از پیغمبر روایت کرده است: ای علی تو را به چند خصلت سفارش می کنم- خداوندا علی را در داشتن این خصال یاری ده-نخستین آن ها راستگویی است. هرگز از دهانت دروغی بیرون نشود.(83)

مدارا کردن با مردم
1-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: خداوند مرا به سازگاری با مردم دستور داد همان طور که به انجام واجبات امر فرمود.(84)
2-امام باقر فرمود: در تورات نوشته شده است: از جمله سخنان خدا با موسی ابن عمران این بود:ای موسی اسرار مرا در باطن خویش نهفته دار، ولی در ظاهرت مدارا کردن با دشمن خود و من را از جانب من آشکار کن، و با اظهار اسرار من در نزد مردم باعث ناسزاگویی آنان به من نشوی، و در دشنام دادن به من شریک دشمن خود و دشمن من نگردی.(85)
3-حسین بن حسن گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود: جبرئیل بر پیغمبر نازل شد و گفت:ای محمد خداوند به تو سلام می رساند و می گوید: با خلق من مدارا کن.(86)
4-امام صادق فرمود: پیغمبر فرموده است: سه خصلت است که هرکس نداشته باشد هیچ یک از اعمالش کامل نیست: تقوایی که وی را از نافرمانی خدا باز دارد، اخلاقی که با آن با مردم مدارا کند، حلمی که جهالت نادان را با آن برگرداند.(87)
5-امام صادق فرمود: پیغمبر فرموده است:مدارا کردن با مردم نصف ایمان و لطف کردن به آن ها نصف زندگی است.سپس امام فرمود:با نیکان به طور پنهانی و با بدان آشکارا معاشرت داشته باشید و به بدان رغبت زیاد نشان ندهید که بر شما ستم کنند، زیرا به زودی روزگاری برایتان پیش آید که در آن روزگار مردم متدین رهایی ندارند مگر کسی که وی را ابله پندارند، و خودش نیز تحمل کند که به او نسبت ابله و بی عقلی بدهند.(88)
6-حذیفه بن منصور گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود:گروهی از قریش مدارا کردنشان با مردم کم شد، از قریش رانده شدند.به خدا قسم آن ها از نظر خانوادگی عیبی نداشتند. گروه دیگر از غیر قریش سازگاری شان با مردم بهتر شد به خاندان عالی پیوستند.سپس فرمود:کسی که دست نیکی خود را از مردم دریغ دارد، فقط دستی از آن ها باز داشته، در صورتی که مردم دست های زیاد از او باز می دارند.(89)
7-امام صادق خطاب به اسحاق بن عمار فرمود: ای اسحاق، منافق را با زبانت اصلاح کن، دوستی خویش را با مؤمن خالص گردان و اگر فرد یهودی هم نشین تو شد، حقّ هم نشینی وی را نیکو بدار.(90)
8-علی در وصیت خود به فرزندش محمد حنفیه فرمود: به همه مردم نیکی کن آن چنان که می خواهی به تو نیکی کنند، آنچه را برای خودت می پسندی برای آنان نیز بپسند و آنچه را برای خویشتن نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند، اخلاقت را با مردم نیکو کن تا در غیابت به تو محبت ورزند و اگر مُردی برایت اشک ریزند،«انا لله و انا الیه راجعون»گویند،از کسانی مباش که در مرگش بگویند:الحمدلله رب العالمین.بدان که مدارا کردن با مردم پس از ایمان به خدای عزوجل سرآمد عقل است.کسی که با هم نشینانش خوب معاشرت نکند، خیری در او نیست و آنان که ناچارند با وی معاشرت نمایند، خداوند برای رهایی از شرّ او راه نجاتی قرار می دهد.من تمام زندگی و معاشرت مردم با یکدیگر را به منزله پیمانه پر می پندارم که دو جزء آن جلب محبت و نیکی کردن و یک جزء دیگرش در غفلت به سر بردن است.(91)
9-در حدیث مرفوعه ای آمده است که علی به فرزندانش فرمود: فرزندانم از دشمنی با مردم بپرهیزید، زیرا آن ها از دو صنف خارج نیستند:عاقلی که با شما مجادله کند و نادانی که با شما به جهالت رفتار نماید.کلام به منزله مرد است و پاسخش زن؛ هنگامی که زن و مرد به هم بپیوندند، ناچار ثمره ای خواهد داشت، سپس این شعر را خواند:(92)
هرکه از پاسخ بپرهیزد آبرویش سلامت ماند و کسی که با مردم مدارا کند کار خوبی کرده است.کسی که مردم را بزرگ شمارد مردم نیز او را بزرگ دانند و هرکه مردم را تحقیر نماید هرگز مردم بزرگش نشمارند.(93)
10-سفیان بن عیینه گوید به زُهری گفتم: با علی بن حسین ملاقات کردی؟ گفت آری و تا به حال با کسی برتر از او ملاقات نکرده ام.من برای او دوستی در نهان و دشمنی آشکارا نمی شناسم.گفتند چگونه؟ گفت کسی را ندیدم که آن حضرت را دوست بدارد، ولی از شدت معرفت به فضلش به او رشک نبرد و کسی را ندیدم که با آن حضرت دشمن باشد ولی از شدت مدارای او با وی مدارا نکند.(94)

مجادله و دشمنی با مردم
1-امام صادق فرمود که حضرت علی فرموده است: از مجادله و ستیزه جویی بپرهیزید، زیرا آن ها دل های برادران را بیمار کنند و سبب نفاق شوند.(95)
2-پیغمبر فرمود: هرکه خدا را با سه خصلت دیدار کند (و با این سه خصلت از دنیا برود)از هر دری که بخواهد وارد بهشت شود.1)کسی که اخلاق نیکو داشته باشد.2)در حضور و غیاب مردم از خدا بترسد.3)مجادله را ترک نماید، گرچه حق با او باشد.(96)
3-پیغمبر فرمود: کسی که خدا را هدف مجادلاتش قرار دهد به تحول بیش تر نزدیک می شود(از رأیی به رأی دیگر منتقل گردد)(97).
4-امام صادق فرمود: با اشخاص بردبار و نادان مجادله مکن، زیرا حلیم تو را دشمن دارد و سفیه آزارت رساند.(98)
5-امام صادق فرمود: از دشمنی با یکدیگر بپرهیزید، زیرا خصومت دل را مشغول کند و موجب نفاق شود و کینه ها پدید آورد.(99)
6-امام زین العابدین فرمود: وای بر کسانی که فاسقند و همیشه ریاکار.وای بر مردمی که به آسانی تن به گناه دهند و پیوسته دشمن همدیگرند.وای بر مردمی که گناهکارند و گفتارشان بیش تر در غیر ذات پروردگار است.(100)
7-امام صادق از اجدادش نقل می کند که پیغمبر فرموده است: من خانه ای در بالاترین نقطه بهشت و خانه ای در وسط آن و خانه ای در باغ های بهشت را ضمانت می کنم برای کسی که مجادله نکند، گرچه حق با او باشد.(و در روایت دیگر چنین آمده: برای کسی که دروغ نگوید گرچه به شوخی و برای کسی که خلقش نیکو باشد.)(101)
8-علی فرمود: هرکه آبروی خویش را دوست دارد باید مجادله و ستیزه جویی را رها کند.(102)

دوری از کینه و دشمنی
1-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: هر وقت که جبرئیل پیش من می آمد، می گفت: ای محمد از بغض و دشمنی با مردم بپرهیز.(103)
2-ولید بن صبیح گوید: از امام صادق شنیدم که فرمود: پیغمبر فرموده است: جبرئیل در هیچ چیزی به اندازه پرهیز از دشمنی با مردم به من سفارش نکرده است.(104)
3-امام صادق فرمود: جبرئیل به پیغمبر گفت: از مشاجره و ستیزه کردن با مردم بپرهیز.(105)
4-امام صادق فرمود: از خصومت با مردم بپرهیزید، زیرا خصومت موجب آزار و غرامت است و عیب نهفته را آشکار سازد.(106)
5-امام صادق فرمود: هرکه تخم عداوت بکارد کاشته خود را درو می کند.(107)
6-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: هروقت که جبرئیل پیش من می آمد مرا موعظه می کرد و آخرین سخنش با من این بود که از خصومت با مردم بپرهیز، زیرا خصومت عیب نهفته را آشکار می کند و عزت را از بین می برد.(108)
7-امام صادق فرمود که پیغمبر فرموده است: آگاه باشید در عداوت کردن با یکدیگر، تراشیدن و از ریشه برکندن است، مقصودم تراشیدن و برکندن مو نیست، ستردن و برکندن دین است.(109)
8-امام باقر به نقل از پدرانش می گوید که پیغمبر فرمود: هرکه زیاد غصه خورد بیمار گردد و هرکه بداخلاق باشد خودش در عذاب است و هرکه با مردم مشاجره کند جوانمردیش ساقط می شود، سپس فرمود:همواره جبرئیل مرا از ستیزه کردن با مردم نهی می کرد همچنان که از شراب خواری و بت پرستی باز می داشت.(110)
9-امام رضا به نقل از پدرانش فرمود که پیغمبر فرموده است: از خصومت با مردم دوری کنید، زیرا خصومت عیوب نهفته را آشکار می سازد و عزت را از بین می برد.(111)

پی‌نوشت‌ها:

1.اصول کافی، ج4، ص 460، ح1.
2.همان، ح2.
3.همان؛ محاسن برقی، ص 375؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 98.
4.اصول کافی، ج4، ص 460، ح2؛ خصال صدوق، ج1، ص 72.
5.همان؛ التهذیب، ج2، ص 574؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 18.
6.من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 98؛ محاسن برقی، ص 358.
7.من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 98؛ محاسن برقی، 358.
8.مجالس صدوق، ص 363.
9.محاسن برقی، ص 6.
10.نهج البلاغه، حکمت 9.
11.همان، ج4، ص 504، ح5.
12.اصول کافی، ج4، ص 462، ح3.
13.همان، ج4، ص 464، ح4.
14.اصول کافی، ج4، ص 462، ح4.
15.مجالس صدوق، ص 97.
16.قرب الاسناد، ص 25.
17.اصول کافی، ج4، ص 467، ح1(التحبب الی الناس).
18.همان.
19.سرائر، ص 464.
20.اصول کافی، ج4، ص 468، ح7(التحبب الی الناس و التودد الیهم).
21.همان، ج4، ص 467، ح4.
22.همان، ج4، ص 467، ح2.
23.همان، ج 4، ص 467، ح3.
24.همان، ج4، ص 468، ح6.
25.همان، ج3، ص 159، ح1(باب حسن الخلق).
26.اصول کافی، ج3، ص 159، ح3.
27.همان، ج3، ص 159، ص 5(باب حسن الخلق).
28.همان، ج3، ص 163، ح18.
29.همان، ج3، ص 160، ح8.
30.همان، ج3، ص 160، ح7.
31.همان، ج3، ص 161، ح14.
32.همان، ج3، ص 160، ح6.
33.اصول کافی، ج3، ص 160، ح6(باب حسن الخلق).
34.همان، ج3، ص 159، ح4.
35.همان.
36.همان، ج3، ص 160، ح9.
37.همان، ج3، ص159، ح2.
38.همان، ج3، ص 161، ح11.
39.اصول کافی، ج3، ص 161، ح12.
40.عیون اخبارالرضا، ص 213.
41.همان، ص 199؛ صحیفه الرضا، ص 14.
42.عیون اخبارالرضا، ص 203؛ صحیفه الرضا، ص 19.
43.همان.
44.همان.
45.همان.
46.عیون اخبارالرضا، ص 204؛ صحیفه الرضا، ص 21.
47.همان.
48.همان.
49.همان.
50.خصال صدوق، ج1، ص 17.
51.همان.
52.همان.
53.مجالس صدوق، ص 163(مجلس 46).
54.ثواب الاعمال، ص 98؛ مجالس صدوق، ص 298(مجلس 75).
55.ثواب الاعمال، ص 98.
56.مجالس صدوق، ص 234(مجلس 91).
57.معانی الاخبار، ص 74.
58.مجالس پسر شیخ طوسی، ص 87.
59.همان، ص 250.
60.قرب الاسناد، ص 22(توضیح داده اند پس از واجبات).
61.اصول کافی، ج3، ص 162، ح16(باب حسن الخلق).
62.همان، ج3، ص162، ح17.
63.نهج البلاغه، حکمت 47.
64.ثواب الاعمال، ص 94؛ مجالس، ص 192.
65.اصول کافی، ج3، ص 353، ح14(باب المؤمن و علاماته).
66.مجالس پسر شیخ طوسی، ص 118.
67. مجالس پسر شیخ طوسی، ص 233؛ و صدوق در الفقیه، ج2، ص 349 مانند آن را ذکر کرده است.
68.اصول کافی، ج3، ص 164، ح5(حسن البشر).
69.همان، ج3، ص164، ح3(حسن البشر).
70.همان، ج3، ص164، ح4؛ الفقیه…معانی الاخبار، ص 74.
71.اصول کافی، ج3، ص 163، ح1.
72.همان، ج3، ص163، ح2.
73.همان، ج3، ص164، ح6.
74.اصول کافی، ج3، ص 163، ح1.
75.همان، ص 360 به طرز دیگری در جهاد نفس گفته است.
76.همان.
77.همان، ذیل حدیث را از محاسن نقل کرده، ج10، ص 138.
78.همان؛ کلینی در روضه، ص 219، ط2.
79.اصول کافی، ج3، ص 165، ح4(باب الصدق).
80.همان، ج3، ص166، ح6.
81.همان، ج3، ص 166، ح8.
82.مجالس صدوق، ص 304، (م76)و در آن جا (اصدقکم لساناً)است.
83.محاسن برقی، ج1، ص 17.
84.اصول کافی، ج3، ص 182، ح4(باب المدارات).
85.همان، ج3، ص182، ح3.
86.همان، ج3، ص181، ح2.
87.همان، ج3، ص181، ح1.
88.اصول کافی، ج3، ص 182، ح5(باب المدارات).
89.همان، ج3، ص182، ح6.
90.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 352.
91.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 346.
92.خصال صدوق، ج1، ص 37.
93.سلیم العرض من حذر الجوابا و من دار الرجال فقد اصابا و من هاب الرجال تهیبوه و من حقر الرجال فلن یهابا
94.علل الشرائع، ص 88.
95.همان، ج3، ص442، ح1(باب المراء و الخصومه).
96.همان، ج3، ص443، ح2.
97.همان، ج3، ص443، ح3.
98.همان، ج3، ص443، ح4.
99.همان، ج3، ص444، ح8.
100.روضه کافی، ص 391.
101.التوحید، ص 461؛ خصال صدوق، ص 70.
102.نهج البلاغه، حکمت 354.
103.اصول کافی، ج3، ص 444، ح9(باب المراء و الخصومه).
104.همان، ج3، ص444، ح11.
105.همان، ج3، ص444، ح6.
106.اصول کافی، ج3، ص 444، ح7(باب المراء و الخصومه).
107.همان، ج3، ص445، ح12.
108.همان، ج3، ص444، ح10.
109.همان، ج4، ص 36، ح1.
110.مجالس پسر شیخ طوسی، ص 326.
111.همان، ص 307.
منبع: حر عاملی، محمد بن حسن، (1104) / محمد علی فارابی، یعسوب عباسی علی کمر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،‌ چاپ دوازدهم، (1389).