امام محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب ـ علیه السّلام ـ امام پنجم شیعیان جهان است؛ لقبش باقر و کنیه‌اش ابوجعفر، نوه دختری امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ و نوه پسری امام حسین ـ علیه السّلام ـ . پدرش امام سجاد و مادرش فاطمه (ام عبدالله) دختر امام مجتبی ـ علیه السّلام ـ است[1] و نخستین کسی است که هم از نظر پدر و هم از نظر مادر علوی و فاطمی است . امام محمد باقر در سال 57 هجری قمری در شهر مدینه به دنیا آمد در واقعه جانسوز کربلا 4 ساله بود و در سال 114 هجری قمری در همان مدینه به شهادت رسید و در قبرستان بقیع در کنار پدرش (امام سجاد ـ علیه السّلام ـ ) و جدش (امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ ) به خاک سپرده شد.[2]

امام باقر به لحاظ ویژگی‌های اخلاقی و برتریهای علمی در زمان خود شهرت فراوانی یافت.[3] و قبل از ولادتش مورد عنایت خاص پیامبر و امامان قبل از خود بود. جابر بن عبدالله انصاری سلام خاص رسول گرامی اسلام را به امام باقر ـ علیه السّلام ـ رساند.[4] در زهد و علم و عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و مقام علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود بسیاری از بزرگان صحابه و تابعین از محضر آن حضرت مستفیض شده و کتب دانشمندان و مورخان اهل سنت نیز پر از سخنان گهربار آن پیشوای بزرگ است.[5] اکنون به برخی از خصوصیات رفتاری حضرت در خانواده و روش و سیره حضرت در تربیت فرزندان یا نوع رابطه با آنها می‌پردازیم.

1. مقدمات
حضرت در برخی روایات علاوه بر توجه به ایجاد زمینه‌های مناسب قبل از ازدواج و قبل از تولد فرزند به مسائل تربیتی از روزهای آغازین تولد اشاره کرده و نکات مهمی را سفارش کرده‌اند ؛ مانند گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ کودک، عقیقه کردن و انتخاب نام نیکو، تأثیر شیر مادر در تربیت که در این موارد نقش مادر مهم‌تر است. اما از دوران نوجوانی نقش پدر مهمتر می‌شود به ویژه در مورد پسران.[6] 2. محبت به کودکان
نیاز کودکان به محبت از ضروری‌ترین نیازهای عاطفی است که می‌توان با بوسیدن، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‌آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی، همبازی شدن با آنها و… به این نیازها پاسخ گفت. این مسائل را امام باقر ـ علیه السّلام ـ در مورد فرزند کوچک خود امام صادق ـ علیه السّلام ـ رعایت می کرد. محمد بن مسلم نقل می‌کند که در خدمت امام باقر ـ علیه السّلام ـ بودم. در این هنگام فرزند (خردسالش) جعفر ـ علیه السّلام ـ وارد شد… و در دستش عصایی بود که با آن بازی می‌کرد. امام باقر ـ علیه السّلام ـ او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب به او فرمود: پدر و مادرم فدایت… در این هنگام جعفر ـ علیه السّلام ـ خندید.[7] 3. ستایش از فرزند صالح
تشویق و ستایش از کارهای نیک فرزندان موجب احساس موفقیت و باعث ایجاد انگیزه قوی در تکرار آنهاست به ویژه اگر در موقعیت مناسبی صورت گیرد. طاهر یکی از اصحاب امام باقر ـ علیه السّلام ـ نقل می‌کند که در محضر امام نشسته بودم که فرزندش جعفر ـ علیه السّلام ـ وارد شد. امام باقر فرمود: او بهترین مخلوقات خداوند است.[8] حضرت نزد اصحاب خود فرزندش را با جملاتی بسیار نیکو مورد محبت و تشویق قرار داد.
4. نصیحت فرزند.
والدین با این صحبتها و نصیحتها علاوه بر این‌که رهنمودهای مهم و تجربه‌های باارزش خود را ره ‌توشه فرزندان خویش می‌کنند زمینه ایجاد روابط صمیمی را نیز فراهم می‌آورند و به فرزندان نزدیک می‌شوند. و ضمن آگاهی از مشکلات آنها در حل آن نیز به فرزندان یاری می‌رسانند. این نکته مهم است که پدر و مادر باید رابطه دوستانه و صمیمی با فرزندان داشته باشند ولی دوست نباشند. همانطور که دوست رابطه صمیمی دارد ولی پدر و مادر نیست. جایگاه دوست با جایگاه پدر و مادر یکی نیست و هم‌چنین دوست مهم‌تر از پدر و مادر نیست بنابراین پدر و مادر باید با هوشیاری کامل ضمن حفظ ابهت و شخصیت خود در نزدیک شدن به فرزندان و ایجاد رابطه صمیمی با آنها بکوشند و ضمناً فرزندان ضمن رعایت ادب و احترام والدین، با آنها صمیمی باشند. در بسیاری روایات هست که امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرزندانشان را به صورت فردی یا جمعی خطاب کرده و نصایحی مشفقانه می‌فرمودند[9] مثلاً می‌فرمود: «فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری است…».[10] سفیان ثوری از امام صادق ـ علیه السّلام ـ خواست تا او را نصیحت فرماید امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ای سفیان! پدر مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر می‌داشت. از جمله سفارشات این بود که فرزندم هر که با رفیق بد همراه شود سالم نمی‌ماند و هر که در محلهای اتهام برود مورد اتهام قرار می‌گیرد و هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‌شود.[11] 5. ایجاد آرامش در خانواده
بی‌تردید روابط خوب والدین با هم و نوع رفتار آنها با فرزندان در ایجاد فضای مناسب و آرام بعنوان زمینه خوشبختی و پیشرفت و رسیدن به آرزوها بسیار مهم است و برعکس نزاعهای خانوادگی و اختلاف والدین و نبودن صمیمیت و آرامش علاوه بر ایجاد فضای اضطراب و یأس موجب عدم اعتماد به نفس در فرزندان، دوری از خانواده، افتادن در دامهای اجتماعی و به مخاطره انداختن تربیت فرزندان می‌شود .پیامدهای مثبت روابط خوب و پیامدهای منفی روابط سرد بر همه اعضاء خانواده تأثیر دارد. امام باقر ـ علیه السّلام ـ سفارش می‌کند که در خانواده هم احسان و نیکی و خوشرفتاری لازم است و هم این‌که این خوشرفتاری را به بهترین وجه ممکن ابراز کردن. لذا می‌فرمایند: «من حسن برّه باهله زید فی عمره»[12] یعنی هر کس با روشی نیکو و پسندیده به همسر و فرزندان خود نیکی کند عمرش طولانی می‌شود.
6. عمل کردن به گفته‌های خود
در خانواده آنچه بیش از گفتار و نصیحت تأثیر دارد عمل است. اساسی‌ترین عامل تربیت در سیره معصومین و مهم‌ترین راز موفقیت آنها در خانواده عمل آنها بود. آن بزرگواران با پایبندی به گفتار و نصایح خود بهترین الگوی رفتاری برای فرزندان و خانواده و اصحاب خویش بودند. مثلاً اگر پدر خانواده در حضور فرزندان و همسر خود صدقه دهد یا در انجام واجبات دینی کوشا باشد یا نماز اول وقت بجا آورد تأثیر آن و الگو شدن این رفتار سریعتر از آن است که فقط آنها را به این امور سفارش کند. فرزند بزرگوار امام باقر ـ علیه السّلام ـ نقل می‌کند که «روزی بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که هشت هزار دینار طلا صدقه داده به تهیدستان مدینه و اهل خانه‌ای را که تعداد آنها به یازده نفر می‌رسید آزاد کرده است.»[13] در روایتی دیگر نیز امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل کرده است «من پیوسته رختخواب پدرم را پهن می‌کردم و منتظر می‌ماندم تا ایشان به رختخواب بروند و بخوابند و سپس بر می‌خواستم و به رختخواب خود می‌رفتم. شبی آن حضرت تأخیر کرد و من در طلب او به مسجد رفتم در حالی که مردم خواب بودند او را در حال سجده دیدم و غیر او کسی در مسجد نبود. من صدای او را می‌شنیدم که (دعا)می‌فرمود…».[14]

————————————————————————————-

[1] . شیخ مفید، الارشاد، مؤسسه آل البیت، قم، 1413 هجری، ج 2، ص 157 و 158 ، اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، نشر ادب الحوزه ج 2، ص 318 و 319.
[2] . شیخ مفید، همان، کشف الغمه همان.
[3] . پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، قم، چاپ 13، ص 306 به نقل از مناقب ابن شهر آشوب.
[4] . مجلسی، بحارالانوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ج 46، ص 266، الارشاد، همان، ص 159 ،‌کشف الغمه، همان،‌ص 321.
[5] . سیره پیشوایان، همان، ص 310 و 311.
[6] . مراجعه کنید به احادیث فراوان در جلد 15 وسائل الشیعه و جلد 8 تهذیب الاحکام.
[7] . مجلسی، بحارالانوار، ج 47، ص 15.
[8] . همان.
[9] . بحرانی، سید هاشم، حلیه الابرار، المطبعه‌العلمیه، قم، ج 2، ص 126 و 127.
[10] . کشف الغمه، همان، ص 341.
[11] . شیخ صدوق،‌الخصال، ص 169.
[12] . مراجعه کنید به احادیث حضرت در تحف العقول.
[13] . مجلسی، بحارالانوار، ج 46، ص 290.
[14] . حلیه الابرار، همان، ج 2، ص 330.