نویسندگان:
دکتر نهله غروی نایینی*
ابوالفضل چتری بیدگلی**

نقش درخت طوبی در تولد حضرت زهرا(ع)
به دلیل اهمیت موضوع و نقش طوبی در تولد و ازدواج آن حضرت، به توضیح مختصری در مورد طوبی و چند نمونه احادیث آن اشاره می گردد.
در زبان هندی و حبشی، طوبی یکی از نام های بهشت است.(مصطفوی،1360ش،ج7،ص152) و اصل ماده آن به معنای «دوری از آلودگی ظاهری و باطنی» است و متضاد آن «خبث» می باشد.(همان) مرحوم طبرسی در تفسیر خود، ده مورد معنی را در ذیل آن می آورد.(طبرسی،1372ش،ج6،ص447) در مجموع می توان گفت: هر کدام از آن موارد به جنبه ای از آن اشاره دارد.
واژه «طوبی» به همراه مشتقاتش پنجاه بار در قرآن به کار رفته است. خود این واژه اختصاصاً در آیه 29 رعد آمده است:«طوبی لهم و حسن ماب».

توضیحات ظاهری «طوبی»
1.در تفسیر حرف «ط»: «…و اما الطاء فطوبی لهم و حسن ماب»(کلینی،1365،ج2،ص239،باب المؤمن/حر عاملی،1409ق،ج17،ص329)
2.آفریده شدن آن مستقیما توسط خداوند: «یا محمد: اخبرنی عن اربعه اشیاء خلقهن بیده و کتب التورات بیده. قال: صدقت»(شیخ مفید،1413ق،ص44)
نیز حدیث: «…انها شجره غرسها الله بیده»(محدث نوری، 1408،ج7،ص422)؛آن درختی است که خداوند آن را با دست خود نشانده است.
3.دمیده شدن روح خداوند در آن: در روایتی آمده است: «نفخ فیها من روحه» (مجلسی، 1404ق، ج2،ص317)، در آن، روح خودش را دمید.
در قرآن، آیه «نفخت فیه من روحی» (حجر:29)اختصاص به آفرینش انسان دارد که در این حدیث جای بسیار تأمل دارد.
4.در برگیرنده تمام نعمت های بهشتی: از عبدالله بن مسعود از قول پیامبر (ص) روایت شده است: «تحمل کل نعیم خلق الله عزو جل لاهل الجنه و ان علیها ثمارا بعدد النجوم…»(محدث نوری،1408ق ، ج7، ص422)، [آن درخت] هر نعمتی را که خداوند- عزوجل- آن را برای اهل بهشت آفریده در بر دارد و بر آن میوه هایی است به تعداد ستارگان.
5.جاری شدن چهار نهر از زیر آن: «…منها اربعه انهار ماء و خمر و عسل و لبن» (همان)؛ از آن درخت چهار نهر از آب و شراب و عسل و شیر سرچشمه می گیرد.
این خصوصیت در آیه 15 سوره محمد (ص) در توصیف بهشت پرهیزگاران آمده است.
6. دیده شدن شاخه های آن از سر دیوارهای بهشت: «و ان اغصانها لتری من وراء سور الجنه تنبت بالحلی…» (مجلسی،1404ق، ج2، ص317)؛ شاخه های آن را دیوارهای بهشت دیده می شود که با زیور آلات رشد کرده است.
7. پوشش اهل بهشت از شکوفه های آن: ابن مسلم از رسول الله (ص) نقل می کند که فرمود: «شجره فی الجنه مسیره مئه سنه و ثیاب اهل الجنه من اکمامها…»(محمد بن حبان ابئ حاتم،1414ق،ج16، ص426)؛ درختی است در بهشت که مسیری صد ساله دارد و لباس اهل بهشت از شکوفه های آن است.
8.از بزرگ ترین درختان بهشت و جایگاه اختصاصی پیامبر (ص ): پیامبر اکرم (ص )فرمود: «ان اکبر اشجارها، شجره طوبی و خیمتی تحتها» (حقی بروسوی، ج4،ص375)؛ بزرگ ترین درخت بهشت درخت طوبی است و خیمه من زیر آن است.
9.عظمت و بزرگی آن: «…طوبی فانها شجره فی الجنه…و لو ان طائرا طار من ساقها لم یبلغ فرعها حتی یقتله الهرم، علی کل ورقه منها ملک یذکر الله و لیس فی الجنه دار، و فیها غصن من اغصانها…» (شیخ مفید، 1413ق،ص358)؛ طوبی درختی در بهشتی است که اگر پرنده ای از تنه آن پرواز کند به شاخه های آن نمی رسد، مگر اینکه پیری او را می میراند. بر هر برگی فرشته ای است که خداوند را ذکر می کند و شاخه های آن در تمام خانه های بهشتی وجود دارد.
همین مضمون از امام صادق (ع) نیز نقل شده، و نیز فرمود: اگر سواری تیزتک، صد سال در سایه آن رهنوردی کند، از سایه آن خارج نمی شود و اگر کلاغی برای رسیدن به اوج آن به پرواز در آید، به انتهای آن نمی رسد تا پیر گردد.(طبرسی، 1372ش، ج6، ص447)
توصیفات دیگری از آن درخت، از جمله جنس شاخه ها، تنه و تعداد شاخه ها، در احادیث آمده است.(شاذان بن جبرئیل، 1363، ص35)
طوبی در مقابل کارها و اعمال ذیل به انسان مؤمن داده می شود:
1.اطعام سه نفر از مسلمانان:(کلینی،1365،ج2،ص200)؛
2.راست گویی، امانت داری، وفای به عهد، صله ارحام، ترحم به ضعیفان، خوش اخلاقی و پیروی از علم(همان، ج2، ص239، باب المؤمن)؛
3.درک فضیلت ماه رمضان و شعبان (محدث نوری، 1408ق، ج7، ص542)؛
4.اختصاص به امت پیامبر خاتم (ص ):(طبرسی، [بی تا]، ص12، باب دوم)؛
5.حب علی بن ابی طالب (ع) (طبری، 1383، ص36)؛
6.تمسک به امر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زمان غیبت.
مظفر بن جعفر العلوی از امام صادق(ع) نقل می کند: «طوبی لمن تمسک بامرنا فی غیبه قائمنا فلم یزع قلبه بعد هدایته»(شیخ صدوق، 1365، ج2، ص358)؛ درخت طوبی از آن کسی است که در زمان غیبت امام قائم ما به امر او توسل و تمسک جوید. پس قلب او بعد از هدایت، منحرف نشود.
سپس امام صادق(ع )طوبی را درختی در بهشت معرفی می کند که اصل آن در خانه علی بن ابی طالب (ع)است.

طوبی و حضرت فاطمه (ع)
در مورد تولد حضرت فاطمه (ع) و کیفیت پیش از آن و همچنین زندگی و ازدواج آن حضرت در ارتباط با «شجره طوبی» احادیثی آمده که به طور گزینشی به چند مورد از آنها اشاره می کنیم تا پرده ای دیگر از حقیقت طوبی و نقش طوبی در تولد آن بانو، برای ما برداشته شود.
پیش تر بیان گردید که پیامبر ماجرای ورود به بهشت و خوردن میوه درخت طوبی و تبدیل آن به نطفه صدیقه کبری را برای عایشه و (زنان دیگر خویش) بیان کرد. در آخر حدیث آمده: «فکلما اشتقت الی الجنه قبلتها و ما قبلتها الا وجدت رائحه شجره طوبی منها، هی حوراء انسیه)(استرآبادی، 1409ق، ص240/مجلسی، 1404ق،ج43،ص5،حدیث 4 و 5)؛ پس هر گاه که مشتاق بهشت می شوم او را می بوسم و بوی درخت طوبی را استشمام می کنم. او [حضرت فاطمه (ع)] فرشته ای با ظاهر انسانی است.
این حدیث بسیار مشهور و معروف است که بیان می کند حضرت فاطمه (ع) چه تناسبی با درخت طوبی دارد. فاطمه زهرا (ع) در حدیثی این گونه معرفی شده است: «الصدیقه الکبری، راحه روح المصطفی، حامله البلوی من غیر فزع و لا شکوی و صاحبه شجره طوبی» (ابن شهر آشوب،1379ق،ج3،ص356)؛ صدیقه کبری، آرامش روح پیامبر (ص) و حمل کننده بلا ها و بدون گله و شکایتی و جزع و فزع، و صاحب درخت طوبی است.
صدیقه طاهره، حضرت فاطمه (ع) در خطبه مفاخره خود با همسرش امیرالمؤمنین علی (ع) در عباراتی خود را این گونه معرفی می کند: «انا ثمره فؤاده [فواد النبی(ص ) و عضو من اعضائه و غصن من اغصانه…انا ابنه سدره المنتهی…انا الشجره التی تخرج آکلها، اعنی الحسن(ع) و الحسین(ع)».(شاذان بن جبرئیل،1363،ص80)؛ من میوه قلب پیامبر (ص) و عضوی از اعضای او و شاخه ای از شاخه های آن هستم. من دختر سدره المنتهی هستم. من درختی هستم که میوه هایش خارج می گردد؛ منظورم امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است.
در مورد ازدواج حضرت امیر المؤمنین علی (ع) و حضرت فاطمه (ع) «مرج البحرین یلتقیان»(رحمن:19)باید گفت که چون فاطمه زهرا (ع )صاحب عصمت بود. کفو او نیز باید صاحب عصمت باشد؛ و مرد غیر معصوم را بر زن صاحب عصمت راهی نیست. در ازدواج آنها همانند ازدواج پیامبر (ص) و حضرت خدیجه (ع) آمده که درخت طوبی از جانب خداوند دستور یافته که درهای خود را نثار بهشتیان کند. در اینجا بود که پیک مخصوص، پیدایش حسن (ع) و حسین(ع) را در اثر این ازدواج به پیامبر گرامی (ص )نوید می دهد:«سیولد منها ولدان سیدا شباب اهل الجنه و بهما تزین اهل الجنه»(بحرانی،1416ق،ج2،ص294 و 295)؛ از آن ازدواج، سرور جوانان اهل بهشت متولد خواهند شد که به وسیله آن دو مولود، اهل بهشت تزئین می شوند.
صاحب المناقب در مورد درخت طوبی و ازدواج حضرت فاطمه می آورد: «نصب الجلیل لجبرئیل منبرا فی ظل طوبی من متون زبرجد/شهد الملائکه الکرام و ربهم و کفی بهم و بربهم من شهد/ و تناثرت طوبی علیهم لؤلؤا و زمردا متتابعا لم یعقد/ و ملاک فاطمه الذی ما مثله فی متهم شرف و لا فی منجد.»(1) (حمیری،1420ق،ص88)
در بحث ازدواج حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) و حضرت فاطمه (ع) علاوه بر درخت طوبی، درخت سدر نیز مأمور نثار کردن درها و یاقوت های خود به میمنت این ازدواج شد. «عن جابر بن عبد الله، قال لما زوج رسول الله(ص )، فاطمه (ع)، من علی (ع) اتاه ناس من قریش فقالوا إنک زوجت علیا بمهر خسیس فقال ما أنا زوجت علیا، و لکن الله- عز و جل- زوجه…، اوحی الله إلی السدره أن انثری ما علیک، و نثرت الدر و الجواهر و المرجان…»(طوسی، 1414ق، ص257، مجلس 10)؛ از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است: هنگامی که پیامبر حضرت فاطمه را به ازدواج امیرالمؤمنین (ع) در آورد، گروهی از قریش به نزد وی آمدند و گفتند: شما او را با مهر ناچیزی به ازدواج علی (ع) در آوردید. پیامبر فرمودند: من او را به ازدواج علی (ع) در نیاورم، بلکه خداوند آن ازدواج را منعقد کرد و…خداوند به سدره المنتهی دستور داد آنچه که دارد بر فاطمه (ع )نثار کند، پس آن در و جواهر و مرجان خود را نثار نمود.
در تفسیر عیاشی، حدیثی است که مقام زهرای اطهر (ع )را این گونه بیان می کند: «لقد نحل الله طوبی فی مهر فاطمه (ع) و جعلها فی دار علی بن ابی طالب (ع) (عیاشی،1380ق،ج2،ص212)؛ خداوند درخت طوبی را در مهر حضرت فاطمه (ع) به او بخشید و آن را در خانه علی قرار داد.
عبدالوهاب شعرانی در کتاب الیواقیت و الجواهر آورده است: «اگر تو بگویی اصل شجره طوبی در کدام منزل از بهشت است، جواب این است که محیی الدین در فتوحات و شیخ ابن ابی طالب است، به سبب اینکه شجره طوبی حجاب مظهر نور فاطمه زهرا (ع) است.پس هیچ یک از هشت در بهشت، و نه خانه ای و نه مکانی به آن درجه نیست، مگر اینکه در آن شاخه ای از شجره طوبی است که غالب مردم نمی دانند اصل آن در کجاست …و تمامیت این نعمت نیست، مگر به جهت اینکه سر هر نعمتی که در بهشت است و هر نصیبی که در آن به اولیا می رسد متفرع از نور فاطمه (ع) است. (شعرانی، 1305ق، ج2، ص218)
بنابراین، مرتب او را می بوسد و می گفت: «فکلما اشتقت الی الجنه قبلتها و ما قبلتها الا وجدت رائحه شجره طوبی منها»(استر آبادی،1409ق،ص240)؛ هر گاه که مشتاق بهشت می شوم او را می بوسم و بوی درخت طوبی را استشمام می کنم.
نیز جمله «فانا اذا إشتقت الی الجنه ادنیتها (فاطمه) فشممت ریح الجنه» (مجلسی،1404ق، ج8، ص151)؛ پس من هنگامی که مشتاق بهشت می شوم به او نزدیک می شوم و بوی بهشت را استشمام می نمایم.
حال به وجود حرف «ط» در این واژه ها نگاهی بیندازیم: مصطفی، فاطمه، علی بن ابیطالب. ضمن اینکه در نام دیگر ائمه حرف «ط» دیده نمی شود. از موسی بن جعفر (ع)نقل شده که وی به نقل از پدرانش فرمود: از پیامبر درباره «طوبی» سؤال شد، فرمود: درختی است که اصل آن در خانه من و شاخه های آن در خانه های اهل بهشت است. سپس بار دیگر از حضرتش سؤال کردند، فرمود: اصل آن در خانه علی است. علت را سؤال کردند.فرمود: خانه من و علی در بهشت، در یک مکان است. (طبرسی، [بی تا]، ص12، باب دوم) طوبی به وجود هر سه گره خورده است. بار دیگر به حرف «ط» در این آیه دقت کنیم. «إنا أعطیناک الکوثر» (کوثر:1). فاطمه کوثر است و نور خدا «یریدون لیطفئوا نور الله بافواههم…»(صف:8) راز فاطمه (و السر المستودع فیها)، (مجلسی، 1404ق،ج99،ص116،باب زیاره المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف)، تا ظهور ناظر طوبی، یعنی حضرت ولی عصر (اروحنا له الفداء)پا بر جاست.

پی‌نوشت‌ها:

1-ترجمه: خداوند جلیل در سایه طوبی برای جبرئیل منبری از زبرجد قرار داد. فرشتگان و پروردگار شاهد آن بودند و پروردگار و فرشتگان به عنوان شاهدان برای آن ازدواج کافی هستند. درخت طوبی مرواریدها و زمردهای پراکنده خود را پی در پی نثار آنها کرد. و ازدواج فاطمه (ع )در بلندای شرافت و در نجد (سرزمین عربستان) مانندی ندارد.
* دانشیار دانشگاه تربیت مدرس
** کارشناس ارشد دانشگاه تربیت مدرس
منبع:فصلنامه علمی- ترویجی مباحث بانوان شیعه شماره-24