نویسنده:غلامرضا نادمی
منبع: روزنامه قدس

آغاز پرورش اخلاقی کودک
کودک از زمانی که پا به عرصه وجود می گذارد، روح او چون لوحی سفید آمادگی پذیرش هر نقشی را دارد و اولین نقاشی که شخصیت او را جزء به جزء ترسیم می کند، مادر است. آنچه از کودکی بر ضمیر شخص نقش می بندد، در مراحل بعدی زندگی او آثار مهمی از خود برجای می گذارد.در روایتی آمده است؛ مادری نزد دانشمندی رفت و گفت: فرزندم چهار ساله است، از چه زمانی باید تربیت او را شروع کنم؟ مرد دانشمند جواب داد: اگر تاکنون تربیت او را آغاز نکرده ای، عمر او را بیهوده تلف ساخته ای؛ زیرا از موقعی که اولین تبسم بر لبهای طفل ظاهر می گردد، زمان تربیت او آغاز می شود. (1)
اولین مکان مقدسی که انسان در بدو تولد در آن پرورش روحی و جسمی می یابد، محیط خانه و خانواده است و بی گمان سرنوشت هر انسانی ریشه در روحیات و خصلتهای کسانی دارد که در دوران طفولیت و خردسالی، نزدیکترین انسانها به او بوده اند. رفتار پدر و مادر هر گونه که باشد، برای کودکان که از هر نوع رشد عقلی بی بهره اند، الگویی مؤثر خواهد بود تا بتوانند نیکیها و پلیدیها را بشناسند. از این رو، نقش سازنده پدر و مادر و بویژه مادر، در تعیین سرنوشت فرزندان، بسیار در خور توجه است، دامن پدر و مادر محیط مناسبی جهت پرورش بذر سعادت و یا شقاوت در دل فرزندان است، زیرا کودکان با علاقه و پیوندی که با اولیای خود دارند، آنها را نمونه و سرمشق خود قرار می دهند و می کوشند رفتارشان را با افعال آنها انطباق دهند. (2)
اسلام، شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می داند. پیامبر اعظم(ص) می فرمایند: فرزندان خود را تربیت کنید، چه در برابر آنان مسؤولیت بزرگی دارید.(3)
ائمه(ع) با ظرافت، حساسیت و دقت نظر، مسایل تربیتی فرزندان به ویژه پرورش روح و شخصیت آنها را پی می گرفتند بی شک توفیق بی مانندی که این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا(س) به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت کودکان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود که اسلام درباره انسان ارایه کرده و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه(س) بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است.حضرت زهرا(س) که خود، تربیت یافته دامان وحی بود، به خوبی می دانست که در تربیت اسلامی از چگونگی شیردادن به کودک و نگاه های محبت آمیز مادر گرفته تا تمام حرکات و اعمال و گفتارش، بر روحیه حساس آنها تأثیر می گذارد. (4)
او می دانست که باید امامانی چون حسن و حسین(ع) و شیرزنانی چون زینب و ام کلثوم را تربیت کند و نمونه هایی را به جامعه تحویل دهد که آیینه و معرفت حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه گر باشد و انسانهای کمال یافته ای که از این مکتب اعجازآمیز بیرون می آیند، به خوبی می توانند روح پرعظمت و نیروی وصف ناپذیر وجودی حضرت زهرا(س) را نشان دهند؛ وجود مطهر و روح بی آلایشی که نسلی پاک را به تاریخ هدیه کرد و در حقیقت، مادر روزگار همچو آن را به خود ندیده و نخواهد دید و برماست که با به کار بستن شیوه های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین کنیم.

تأثیر شخصیت معنوی مادر بر کودک
مجموعه خصلتهای روحی و روانی مادر، عامل مؤثری در تکوین شخصیت کودک است. طینت پاک و الهی مادر بر وجود فرزندان چنان اثر می گذارد که زمینه الهی شدن آنها را فراهم می سازد.
برتری و شایستگیهای روحی و روانی حضرت زهرا(س) عامل مهمی در شکل گیری شخصیت کودکان بزرگوارش بود. چنان که در زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) می خوانیم:
«شهادت می دهم که نوری بودی در صلب مردان بزرگ و در رحم زنانی پاک که هرگز آلوده به ناپاکیهای جاهلیت نگردید.» (5) شخصیت عظیمی چون امام حسین(ع) از دامان پاک و سرشت الهی ای، چون زهرای مرضیه مقدور و ممکن شده است.

تأثیر نام نیکو بر شخصیت فرزند
نام گذاری، برای طفل اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا اولین چیزی که در فهم لطیف و حساس کودک راه پیدا می کند، نام و شهرت اوست و این که این نام حاصل چه بار فرهنگی و معنایی است تأثیر شگرفی بر روح و روان او دارد، بدین جهت امیرالمؤمنین(ع)، یکی از حقوقی را که فرزندان بر عهده پدر دارند، نام نیکو و پسندیده می شمارد و می فرماید:
«تعیین نام مناسب، حقی است که فرزند بر ذمه پدر خود دارد.» (6)
حضرت زهرا(س) با همفکری و همیاری پیامبر(ص) و علی(ع) زیباترین نامها را برای فرزندانش انتخاب کرد و حقی که بر عهده داشت به بهترین شکل ممکن ادا کرد تا زمینه ای برای پرورش هر چه بهتر روح و روان فرزندانش به وجود آید. (7)

رفتار و اخلاق عملی
با پند و اندرز نمی توان صحت و درستی اخلاقی را که رعایت نمی شود، به دیگران اثبات کرد و آموخت. کسی که می خواهد دیگری را تربیت کند باید در عمل، به آنچه می گوید پایبند باشد. مادری که به تربیت فرزند خود علاقه مند است، باید خود، دارای فضایل اخلاقی باشد و همواره رفتار صحیح را رعایت کند تا فرزندانش با آسودگی خاطر، در عمل از او الگو گیرند.
حضرت زهرا(س) با عمل به آنچه می فرمود، فرزندانش را با اخلاق و رفتار اسلامی آشنا می ساخت، چنان که امام حسن(ع) می فرماید: مادرم، فاطمه(س) را دیدم که شب جمعه در محراب خویش به عبادت ایستاده بود و پیوسته در رکوع و سجود بود تا این که سپیده صبح بردمید و از او می شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن دعا می کرد و نامشان را بر زبان جاری می ساخت و برای ایشان بسیار دعا می کرد، ولی برای خودش هیچ دعا نمی کرد، من به او گفتم: ای مادر چرا همان گونه که برای دیگران دعا می کنی برای خود دعا نمی کنی؟ فرمودند: « یا بنی الجار ثم الدار، ای پسرکم نخست باید همسایگان را دریافت، آنگاه به خانه پرداخت.» حضرت نصیحتی را به فرزندش آموخت که از شب تا به صبح به آن عمل کرده بود و چنین پند و اندرزی است که اثر می گذارد و تربیت می کند.

پرورش شخصیت توحیدی
پدران و مادران مکلفند تا فرزندان خویش را با روحیه خداپرستی آشنا سازند و شوق عبادت و تقرب به خالق بی همتا را در آنان پرورش دهند. کودکانی که از نخستین روزهای حیات خویش، با ایمان به خدا تربیت می شوند، اراده ای قوی و روانی نیرومند دارند. از همان دوران کودکی، رشید و باشهامت هستند و نتایج درخشان ایمان، از خلال گفتار و رفتارشان به خوبی مشهود است. (8)
از اساسی ترین مسایلی که بزرگ بانوی اسلام، در منطق رفتاری خود در تربیت کودکانش بر آن تأکید می ورزید، توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی در فرزندانش بود.
حضرت زهرا(س) چنان شوق بندگی و عبودیت و خضوع در برابر معبود را در دل و جان فرزندانش تقویت می کرد که آنان بهترین کارها و بالاترین لذتها و زیباترین دقایق را لحظات عبادت و تقرب به خدا می دانستند.
حضرت زهرا(س) روحیه تعبد و بندگی را از کودکی به فرزندانش می آموخت و آنقدر در این کار جدی و قاطع بود که نمی گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می فرمود، «محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند. (9)
گویا فاطمه(س) می خواهد از دوران کودکی در قلب پاک فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا کند و محبوب راستین را به آنان نشان بدهد تا در جوانی جذب جلوه های دروغین نشوند. این روش تربیتی فاطمه(س) به عنوان یک سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا، در گفتار امامان معصوم نیز به چشم می خورد. (10)

پرورش شخصیت عاطفی
یکی ازمهمترین نیازهای هر کودک برخورداری از عواطف پاک و مهر و محبت خانواده و خویشاوندان و والدین است. هنگامی که کودک از زلال محبت خانواده سیراب شد و عطش محبت و توجه عاطفی او برطرف گردید، با دلی آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماعی می گذارد تا همگان از برکات وجود او بهره مند شوند. یکی از راههای پرورش شخصیت عاطفی کودک، ابراز محبت به کودک است.
بوسه های مکرر پیامبر اکرم(ص) بر رخسار و دست فاطمه(س) نشانه ای از ابراز علاقه آن حضرت به فرزندش بود. آن حضرت به محبت کردن و توجه به کودکان بسیار اهمیت می داد، چنان که روزی رسول خدا(ص) امام حسن(ع) را می بوسید و نوازش می کرد، اقرع بن حابس عرض کرد: من ده فرزند دارم، ولی تا به حال هیچ یک از آنان را نبوسیده ام. پیغمبر اکرم(ص) غضبناک شد و فرمود: اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه کنم؟ هر کس نسبت به اطفال ترحم نکند و احترام بزرگسالان را نگه ندارد از ما نیست.(11)
حضرت زهرا(س) نیز که تربیت یافته چنین مکتبی بود، به پرورش شخصیت عاطفی فرزندان خود اهتمام می ورزید.

پرورش روحیه ایثار
مقدم داشتن دیگران بر خود، اصلی بسیار ارزشمند و انسانی است که هر کس، نمی تواند دارنده آن باشد. حضرت زهرا(س) فرزندانش را با چنین روحیه ای پرورش داده بود. (12)
آن جا که پس از یک روز گرسنگی، وقت افطار، در به صدا درمی آید و گرسنه بی سرپرستی درخواست طعام می کند، پس از آن که حضرت علی(ع) و فاطمه(س) طعامشان را که قرص نانی بود تقدیم آن فقیر می کنند، فرزندان آنها نیز که پرورش یافته چنین پدر و مادری هستند، دیگران را بر خود مقدم می شمارند و قرص نان خود را به فقیر می دهند و این عمل تا سه شب تکرار می شود و نتیجه این روحیه ایثار و از خود گذشتگی، آن می شود که فرزندان بزرگوار آن حضرت تمام هستی خود را برای پیشرفت و تکامل انسانیت فدا می کنند.

بازی با کودکان، روش مؤثر تربیت
بازی، شیوه ای است که تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه فرزند به جا می گذارد، خلاقیت او را شکوفا و عواطف کودکان را از محبت سیراب می سازد. بازی کودکانه مادر با فرزندان، رشد جسمی و فکری کودک را سرعت می بخشد و احساسات پاک مادری را به او منتقل می کند، نشاط، شادابی و خلاقیت، ابتکار و نوآوری و اعتماد به نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته کودک فراهم می آورد.
حضرت فاطمه(س) از همان دوران کودکی با فرزندانش همبازی می شد و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی، آنها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا سازد، به گونه ای که حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن دعوت می کرد.
حضرت فاطمه(س) در قالب بازی و شوخی، شخصیت کودک را تقویت ساخت و او را به داشتن نیکیها و ارزشهای اکتسابی تشویق و راهنمایی کرد.

دعا برای سلامتی فرزندان
از وظایف والدین، دقت در سلامت جسم فرزندان است. حضرت فاطمه(س) به عنوان الگو و مادر نمونه، با حساسیت بالایی این مسأله را پیگیری می کرد و چنانچه فرزندانش بیمار می شدند، با توکل به خدا و دعا به درگاه او برای آنها طلب سلامتی می کرد.
همان گونه که ابن عباس می گوید: «حسنین(ع) بیمار شدند، پیامبر(ص) با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به علی(ع) گفتند: ای ابوالحسن خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی، علی(ع) و فاطمه (س) و فضه خادمه نذر کردند که اگر آنها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند. (14)

ارتباط علمی حضرت زهرا(س) با فرزندان
حضرت مجتبی(ع) در پنج سالگی هر روز به مسجد می رفت و از کلمات و مواعظی که پیغمبر(ص) در مسجد بیان میفرمود، همه آنچه را به ذهن مبارک خود می سپرد، به خانه می آمد ( و به اقتضای ادای حق علم که نشر است) برای مادر بزرگوار خود حرف به حرف بیان می کرد و چون امیرالمؤمنین(ع) به خانه تشریف می آورد، حضرت صدیقه طاهره(س) آنها را برای آن جناب بازگو می کرد. روزی حضرت علی(ع) پرسید: ای فاطمه، تو به مسجد حاضر نبودی از کجا این کلمات را فهمیدی؟ گفت: فرزندم حسن هر روز آنچه پدر بزرگوارم بر منبر می گوید، بی کم و کاست به همان ترتیب برایم بیان می کند. (15)
چنان که گفتیم، فاطمه زهرا(س) با کودکان خود گفتگوهای علمی داشت و آنان را به بیان نطق علمی تشویق می کرد و این کار مادر افزون بر انس امام حسن مجتبی(ع) با مسجد سبب می شد که وی با شوق و اشتیاق همه مواعظ و حکمات پیامبر را به ذهن بسپارد.

پی نوشتها:

1- مجید رشیدپور، تربیت کودک از دیدگاه اسلام، ص9
2- همان؛ ص 8
3- مهدی نیلی پور، فرهنگ فاطمیه (الفبای شخصیت حضرت زهرا(س)، ص 122.
4- همان، ص 123
5- مفاتیح الجنان، زیارت امام حسین(ع)، ص 783
6- نهج البلاغه، خطبه 399
7- انصاری، جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س) دفتر تبلیغات اسلامی، ص 34
8- محمدتقی فلسفی، گفتار فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ص 178
9- دعائم الاسلام، ج 1، ص 282
10- جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س)، ص 44
11- فاطمه زهرا(س) ، المرء النموذجیه فی الاسلام، ترجمه: علی الجمال الحسین، ص 71
12- فرهنگ فاطمیه، ص 75
13- جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س)، ص 39
14- فرهنگ فاطمی، شأن نزول سوره هل اتی، ص 376 ، علامه امینی، الغدیر، در فضیلت اهل بیت(ع)
15- همان، ص 54