نویسنده:زهرا دلپذیر
منبع:روزنامه قدس
زندگی گرانقدر امام صادق (ع) از جنبه های گوناگون قابل تأمل و بررسی است؛ اما آنچه بیشتر به آن پرداخته شده، وسعت ابعاد علمی و تربیتی آن حضرت است که به واسطه شرایط حاکم بر آن عصر، فرصت تجلی و تبلور بیشتری یافت. آن امام بزرگوار در سایه بهره مندی از فضای نسبتاً مناسبی که به دلیل ضعف دستگاه حاکم حاصل شده بود، با تأسیس بزرگترین دانشگاه علوم اسلامی، به تعلیم و تربیت شاگردان بسیاری پرداخت که بعضی از آنها از سرآمدان عصر خود شدند. اهمیت مدرسه امام صادق (ع) تا جایی است که بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران بر این باورند که شاید نتوان در طول تاریخ تشیع مدرسه ای فکری و فرهنگی یافت که این چنین توانسته باشد نسلهای متولی را تحت تأثیر قرار داده و اصول و افکار انسان ساز خود را در میان آنها گسترش دهد. دستاوردهای این دانشگاه عظیم، تنها به تربیت شاگردان فرهیخته در حوزه های مختلف علوم عقلی و نقلی محدود نمی شود، بلکه اصلی ترین و تأثیرگذارترین دستاوردهای کاربردی این مکتب علمی، بسط و تعمیق اندیشه هایی است که در سطح جامعه ایجاد و سبب ساز ایجاد تمدنی غنی در عرصه فرهنگ دینی شده است.
در همین زمینه، با صاحب نظران مختلف گفتگویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید…
پرچمدار علوم اسلامی
زندگی امام صادق (ع) از سال 83 هجری شروع و در سال 148 هجری پایان پذیرفت. بنابراین، ایشان خلفای بسیاری را دیده و با شرایط گوناگونی مواجه بوده اند. ایشان تا یازده سالگی همراه جد بزرگوارشان امام سجاد (ع) و تا 31 سالگی همراه پدرشان امام باقر (ع) در هجرتها، مناظره های علمی و جلسات درس و بحث حضور داشتند و پس از رسیدن به امامت، به طور مستقیم تلاش و تکاپوی خود را در مسیر ترویج و تکثیر علوم معرفتی و اندیشه های دینی ادامه دادند.
حجه الاسلام یوسفی غروی، استاد حوزه علمیه قم در این زمینه می گوید: امام صادق (ع) مدت 35 سال را در کنار پدر گرامی شان، امام باقر (ع) در دانشگاه اهل بیت (ع) گذراند و در آغاز جوانی شاهد فروپاشی دولت امویان بود و وقتی عباسیان روی کار آمدند، حلقه های درسی را که در مسجد مدینه و بیرون از آن زیر نظر امام باقر (ع) دایر بود، درک کردند. وی افزود: طبق منابع موثق تاریخی، در این حلقه های درس صدها دانشمند و طالب علم از سرزمینهای مختلف اسلامی حضور می یافتند و امام صادق (ع) در کنار پدرشان علوم دین، اسرار هستی و هر آنچه را که از پدرانش و آنها از پیامبر اکرم (ص) به ارث برده بودند، می آموختند. ایشان تا آخرین لحظه حیات امام باقر (ع) در کنارشان بودند و در مکتب فقه، حدیث و علوم اسلامی به فعالیتهای خود در موضوعهای گوناگونی که همه در جهت خدمت به معرفت اسلامی بود ادامه می دادند تا اینکه در سال 114 هجری امام باقر (ع) زندگی را بدرود گفتند و امام صادق (ع) رهبری دینی جامعه اسلامی را برعهده گرفتند.
یوسفی غروی با اشاره به اینکه امامت حضرت صادق (ع) همزمان با درگیری و مقابله داعیان مختلف حکومت اسلامی بود، می گوید: از یک سو حاکمیت پیشین اموی ادعای حکومت را داشت و از سوی دیگر با روی کار آمدن حاکمان بنی عباس که به ظاهر ادعای رضای آل محمد را داشتند، جبهه جدیدی از تزویر، نفاق و انحراف گشوده شد.
وی می افزاید: در این میان، امام صادق (ع) به جای اقدام نظامی، حضور در جبهه فکری و فرهنگی را ترجیح دادند تا ضمن تنقیح و تذهیب مبانی و مبادی تفکر شرعی و دینی، از نفوذ و گسترش آموزه های غیر اسلامی جلوگیری کنند. این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: در دوره امام صادق (ع)، نهضت ترجمه از زبان یونانی، فارسی و هندی به عربی آغاز شده بود و در نتیجه شبهات کلامی که پیش از آن مطرح بود، در این دوره با وام گیری از اندیشه های یونانی به تجدید قوا می پرداخت و از سوی دیگر شبهه افکنانی مانندابن ابی العوجاء و ابوشاکردهیانی که به طور علنی باورهای مردم را مورد تهدید قرار می دادند، اساس دیانت توحید و تفکر الهی را نشانه گرفته بودند. به همین دلیل، در حوزه درسی امام صادق (ع) علاوه بر مباحثی که می توان از آن به بحثهای درون دینی تعبیر کرد، مباحثات برون دینی نیز صورت می گرفت و مسائلی مانند ضرورت و لزوم دین، اثبات خدا، جبر و اختیار، عدالت و حسن و قبح مورد بحث واقع می شد. وی می افزاید: بنابراین امام (ع) پرچم بیان علم حقیقی و واقعی اسلام را بر دوش کشیدند و ایستادگی ایشان در برابر امواج کفر آمیز و شبهه های گمراه کننده آن و حل مشکلات و معضلات فکری که به پیدایش گروه های منحرفی همچون غلات، زندیقان، جاعلان حدیث و اهل رای منجر شده بود را می توان از جدی ترین اقدامهای علمی و فرهنگی امام (ع) برشمرد.
امام صادق (ع)؛ موسس بزرگترین دانشگاه اسلامی
چنانکه گفته شد، شاخص ترین وجه وجودی امام صادق (ع) شخصیت علمی، عمیق و گسترده آن حضرت و مجموعه تلاشها و تکاپوهایی بود که توسط ایشان در مسیر ترویج و تکثیر علوم معرفتی و اندیشه های دینی صورت گرفت. ایشان با تأسیس بزرگترین دانشگاه علوم اسلامی در عصر خود، به تعلیم علوم مختلف اسلامی پرداختند، به طوری که به عقیده مورخان شاید نتوان در طول تاریخ، به عظمت دانشگاهی که امام صادق (ع) تأسیس نمودند، دانشگاهی را یافت. حجه الاسلام یوسفی غروی در همین زمینه می گوید: در پی حرکت امام صادق (ع)، این خیزش علمی به دورترین نقاط بلاد اسلامی آن روزگار راه یافت و بسیاری از علما و شیفتگان دانش به مدینه و محضر آن حضرت روی آوردند، تا جایی که به نقل از ابوالعباس، احمد بن عقبه زیدی، تعداد شاگردان ایشان به 4000 نفر می رسید که این تعداد را شیخ نجم الدین محقق حلی در کتاب فقهی، استدلالی خود با نام «المعتبر» در شرح مختصر تأیید کرده و گفته است شاگردان سرشناس امام صادق (ع) از پاسخ آن حضرت به سؤالهای آنها، بیش از 400 کتاب را به رشته تحریر درآوردند که شیح کلینی (ره)، شیخ صدوق (ره) و شیخ طوسی (ره) در کتابهای 4 گانه خود یعنی «کافی»، «من لایحضره الفقیه»، «تهذیب» و «استبصار»، آنها را مرجع خود قرار داده اند.
وی اضافه می کند: البته، برخی از مورخان تعداد کتابهایی را که شاگردان امام صادق (ع) تألیف کرده اند، بیش از 4000 عنوان ذکر کرده اند که البته این نظر بعید نمی نماید.
یوسفی غروی ادامه می دهد: شیخ مفید در کتاب خود «ارشاد» می گوید: مردم به حدی از علوم امام صادق (ع) نقل کرده اند که در تمام دنیا منتشر گشته و سراسر گیتی را فرا گرفته است. آنچه از آن حضرت نقل شده، از هیچ یک از ائمه نرسیده و آنچه راویان حدیث و ناقلان آثار از ایشان نقل کرده اند، از دیگر ائمه (ع) نقل نکرده اند:
وی می افزاید: شاگردان امام صادق (ع) منحصر به شیعیان نبودند، بلکه پیروان دیگر مذاهب نیز از دریای علم ایشان بهرمند می شدند که یکی از بزرگترین آنها پیشوای اهل سنت، ابوحنیفه است که دو سال از حیات علمی خویش را در خدمت امام (ع) سپری کرد. خود او این دو سال را پایه علم و دانش خود معرفی کرده و می گوید: اگر آن دو سال نبود، همانا نعمان از بین رفته بود.
این استاد دانشگاه ادامه می دهد: همچنین در حوزه علم حدیث، شخصی مانند محمد بن مسلم که بیش از 16 هزار حدیث از امام صادق (ع) را نقل کرده، شاهدی دیگر بر وسعت دانشگاه امام صادق (ع) است.
وی می افزاید: در کتاب «رجال نجاشی» از «حسن بن علی بن زید وشاء» که از شاگردان امام رضا (ع) و محدثان معروف بوده، نقل شده است که من در مسجد کوفه 900 نفر از شاگردان امام صادق (ع) را مشاهده کردم که پس از گذشت 20 سال از شهادت آن حضرت، با اینکه سالخورده بودند، در مسجد جمع و فقه ایشان را باز گو می کردند.
احیا کننده تشیع علوی
دکتر عبدالحسین خسروپناه، مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه در زمان امام صادق (ع) جریانهای فکری و فرقه های مختلف مثل صوفیه، مرجئه و خوارج در اوج فعالیت خود بودند، می گوید: آن امام بزرگوار با مباحثه های علمی با فرقه های مذکور به استحکام و ترویج اسلام ناب پرداخته و اسلام جامع نگر را در برابر اسلام جزئی نگر معرفی و مطرح کردند، از این رو ایشان را باید احیا کننده شیعه علوی دانست.
وی در مورد شاگردان آن حضرت، اظهار می دارد: گروه اول شاگردانی بودند که از محضر امام (ع) استفاده می کردند، ولی چندان اهل پرسش نبودند. دسته دوم، سؤالی را مطرح می کردند، اما با یک جواب از سوی امام قانع می شدند، اما گروه سوم از پاسخهای امام به سؤالهایشان قانع نشده و به طور مکرر از ایشان سؤال می کردند که زراره، ابا بصیر و هشام جزو این دسته اند.
وی اضافه می کند: امام صادق (ع) در تربیت شاگردان خویش نه تنها نظریه پردازی می کردند، بلکه آنها را طوری تعلیم می دادند که در مسایل فکری درگیر شوند؛ مانندهشام بن حکم که در علم کلام از سرآمدان روزگار خود بود و هرگاه ملحدی ایجاد شبهه می کرد، امام وی رابه هشام بن حکم ارجاع می دادند.
خسرو پناه ادامه می دهد: در محضر درس آن حضرت، مباحث تنوعی مطرح می شد و در واقع برخورد ایشان با شاگردان نحله های مختلف که از محضر ایشان استفاده می کردند، سلبی نبود و کسی را رد و ابطال نمی نمودند؛ بله برخوردشان وجه اثباتی و ایجابی داشت.
این استاد دانشگاه خاطر نشان می کند: جریان فکری امام صادق (ع) در واقع مفهوم حدیث غدیر «الیوم اکملت لکم دینکم» را به فعلیت رساند و در واقع مکتب امام صادق (ع) جریانی برای تکمیل دین بود.
عصر شکوفایی تمدن اسلامی
با توجه به آنچه گفته شد، باید اذعان کرد فرصتی که امام صادق (ع) در آشکار ساختن آنچه رسول خدا (ص) نزد ایشان به امانت گذاشته بودند، پیدا کردند؛ زمینه ساز گسترش معارف و احکام الهی در جامعه آن روز شد، به طوری که می توان دوره امام صادق (ع) را عصر شکوفایی دانش، فقه، کلام، مناظره، حدیث، روایت و در یک کلام عصر شکوفایی تمدن اسلامی نامید.یوسفی غروی با اشاره به اینکه امام صادق (ع) زمانی حرکت علمی خود را آغاز کردند که اسلام را به نام بنی امیه می شناختند و بنی عباس را مرادف اسلامی می دانستند، می گوید: بنابراین، اگر امام صادق (ع) نهضت علمی خود را پی ریزی نمی کردند، اسلام از میان می رفت؛ اما با تلاشهای آن حضرت اسلام به عنوان یک مکتب علمی و فکری مطرح شد.
وی اضافه می کند: درباره شخصیت علمی و آثار فکری و فرهنگی حضرت صادق (ع) همین بس که ایشان بنیانگذار مذهبی هستند که در همه حوزه ها کلام نو و نظری بدیع و مبتنی بر اجتهاد مستمر دارد، تا جایی که جاحظ که از دانشمندان بزرگ اهل سنت درباره ایشان می گوید: امام صادق (ع) چشمه های دانش و حکمت را در روی زمین شکافت و برای مردم درهایی از دانش را گشود که پیش از ایشان معهود نبود و جهان از دانش ایشان سرشار شد.
این استاد حوزه و دانشگاه خاطر نشان می کند: اهمیت فعالیتهای فکری و فرهنگی امام ششم (ع) تا جایی است که آنچه در حال حاضر از معارف ناب اسلامی در اختیار ماست، به دلیل معرفی حقیقی و واقعی دین و مذهب صحیح اسلام توسط امام صادق (ع) است و اگر آن بزرگوار در زمان خود فرصت مطرح کردن اسلام ناب را نمی یافتند، اکنون به فقه صحیح و مذهب تشیع دسترسی نداشتیم.