نویسنده: دکتر بهرام علی قنبری هاشم آبادی (1)

چکیده:
ایمان در قرآن به عنوان عاملی برای صبر و بردباری و تعبیر و تفسیر درست از پدیده های عالم هستی تلقی می شود، همچنین آورده شده است افراد با ایمان احساس تنهایی نمی کنند در رویکردهای مختلف روانشناسی در دهه های اخیر توجه جدی به ایمان در انسان و تأثیر آن بر سلامت روان شده است. همچنین پژوهشهای بالینی بیانگر این امر است که رشد و تقویت ایمان در انسان می تواند از بروز بسیاری از بیماریهای روانی جلوگیری نموده و یا از طریق تقویت ایمان در افراد مبتلا به مشکلات رفتاری و روانی به درمان آنها کمک جدی می شود. در این مقاله ایمان به عنوان ویژگی مورد توجه قرآن که شرایط روانی خاصی را برای انسانها ایجاد می نماید مورد بررسی واقع شده است آنچه که از آیات قرآن بر می آید این است که خداوند شرط رشد انسان را ایمان آوردن دانسته و افراد واجد این صلاحیت را دارای خصوصیاتی می داند که آنها را از مشکلات روانی دور می دارد. بدیهی است زمینه های مورد اشاره بیشتر از آنچه که در این مقاله آمده است می باشد.

مقدمه:
بررسی های اخیر در رابطه با سلامت و دین، قلمرو بسیار وسیعی را به خود اختصاص داده است، از جمله چالشهای مهم پژوهشگران حوزه سلامت توسعه رویکردی متنوع و متفاوت تر نسبت به ایمان است. پرسش اصلی این است که چگونه ایمان در زندگی روزمره ایفای نقش می کند؟ ایمان چگونه در هیجانها، رفتار و روابط تجلی می یابد و به چه کیفیتی بر بهداشت روان اثر می گذارد؟
حجم وسیعی از شواهدی که ایمان و سلامت روان را به هم مرتبط می نماید ضرورتاً شواهدی توصیفی و هم بسته اند، اما این که آیا این روابط علی هستند هنوز مشخص نیست به عنوان مثال، در باب اینکه آیا التزام دینی، خطر مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی را کاهش می دهد، آیا مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی در ایمان خللی ایجاد می کند؟ آیا احتمالاً این روابط دو سو هستند (میلر و بنت (2)، 1997).
جدای از تأثیر ایمان بر اعمال و رفتارهای بهداشتی و حمایت اجتماعی، ایمان ممکن است با فراهم ساختن شالوده ای برای معنای وجودی بر سلامت اثر بگذارد، دین داری و معنویت ممکن است احساس اطمینان بخشی فراهم سازد مبنی بر اینکه زندگی منسجم، منظم و هدفمند است (گرتز (3) 1966).
ایمان، اعتقادات مذهبی، دستورهای دینی، مراسم و آیینهای مذهبی همه عواملی هستند که می تواند در امر درمان و پیشگیری از اختلالات روانی به نحو مؤثری به کار برده شوند به شرط آنکه روش به کارگیری آنها آموخته شود و موارد استفاده از آنها شناخته شود، مخصوصاً اینکه افراد، چه سالم و چه بیمار، و چه درمانگر و درمان شونده، از لحاظ درجه ایمان و میزان دین داری تفاوتهای فاحشی با یکدیگر دارند. برخورد آنها با مسایل دینی متفاوت است و انتظارات آنان از دین یکسان نیست (4).
روان درمانی دینی رویکردی نوین در درمان بیماریهای روانی است که به تحقیق می توان ریشه آن را در کارهای یونگ پیدا کرد، دین و سلامت روان هر دو به منزله ی یک سیستم با عوامل بیشماری در ارتباط هستند (5).
استفاده از روشهای دینی در درمان بیماریهای روانی در دو دهه اخیر مورد توجه و بررسی پژوهشگران و روان درمانگران قرار گرفته است و گزارشهای چندی در خصوص اثر بخشی این روش منتشر گردیده است (اظهر، وارمه و داراپ (6) 1994، اظهر و ورانه 1995، پریستر (7) 2001).
اعتقادات و اعمل دینی، نیاز انسان در جهان هستی است، نیاز به فهمیدن مبدأ وجود، هدف زندگی و نقش انسان در زندگی، نحوه ی ارتباط انسان با دیگران و پاسخ انسان به جهان هستی از جمله نیازهای دینی است (ساچمن و ماتیوز (8)، 1988).
بسیاری از فرهنگها افزون بر درمانهای پزشکی کلاسیک، روشهای سازمان یافته ای برای مقابله با بیماریهای جسمانی و روانی در خود دارند، در این راستا همواره ایمان و اعتقادات دینی دارای اهمیت بوده و درمان مبتنی بر ایمان به خداوند به عنوان نیروی مافوق طبیعت سابقه ای دیرینه در بین پیروان ادیان گوناگون داشته است (فاوازا (9)، 1982).
گارتنر و همکاران (1991) در زمینه سلامت روانی و اعتقادات مذهبی تعدادی مقاله را بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که در تمام این مطالعات بین اعتقادات دینی و سلامت روانی رابطه مثبتی وجود دارد (10).
ایمان موجب امیدواری می شود و خوش بینی افراد را افزایش می دهد (شی یر و کارور (11)، 1987، سلیگمن (12)، 1991) دین به افراد متدین نوعی احساس کنترل و کارآمدی می بخشد که ریشه خدایی دارد و می تواند کاهش یافتگی کنترل شخصی را جبران کند (پارگامنت (13) و همکاران، 1987).
بررسی تاریخ ادیان خصوصاً دین اسلام، بیانگر این است که ایمان به خدا، در درمان بیماری های روانی و تحقق احساس امنیت و آرامش و پیشگیری از اضطراب موفق بوده است این مسئله شایان توجه است که درمان، معمولاً پس از ابتلای شخص به بیماری روانی شروع می شود، در صورتیکه امروزه بر پیشگیری اولیه تأکید بیشتری می شود و اما ایمان به خدا اگر از کودکی در نفس انسان استقرار یابد نوعی مصونیت و پیشگیری از آسیب بیماریهای روانی به شخص می بخشد.
هیلس (2000) نتایج بررسی را از 139 پژوهش علمی ارائه نمود که بیانگر آن بود که اعتقادات و فعالیتهای دینی از قبیل دعا کردن، شرکت در مراسم دینی، و برقراری ارتباط با خداوند بر سلامت و بهبود وضعیت روانی افراد تأثیر مثبت دارد.
تیلر (14) (2001) بر نقش دین و معنویت در درمان ضربه های روانی تائید کرد.
برگین (15) (1991) به این نتیجه رسیده است که دین گرایی درون زاد با ویژگی هایی مانند بهداشت روانی مثبت، صفات انگیزشی ذاتی، جامعه گرایی، احساس بهزیستی، مسئولیت کنترل خویشتن، توانایی تحمل، میل به برداشت و تفسیر خوب و مثبت، پیشرفت از طریق همرنگی و کارآمدی عقلانی ارتباط معنا دار دارد.
طبیعی است که افرادی که دارای ایمان و دین درونی هستند رویدادها را به شکل مثبت تر و به شکل آزمایشهای الهی در نظر می گیرند و در نتیجه آنها را فرصتی برای رشد و پیشرفت خود به شمار می آورند، این افراد به دلیل قابلیتهایی که دارند تلاش می نمایند تا از الگوهای شخصیتی مشابه به سخت کوشی روانشناختی برای مقابله با بحرانهای زندگی استفاده کنند.
در این بررسی به دنبال آن هستیم که ببینیم از دیدگاه قرآن انسانهای با ایمان دارای چه ویژگی ها و خصوصیاتی هستند و این ویژگی ها چه اثراتی را در عملکرد شخصی و اجتماعی آنها می گذارد، و اینکه آیا داشتن چنین خصوصیاتی می تواند در برگیرنده عوامل تأین کننده بهداشت روانی و کاهش دهنده مشکلات روانشناختی افراد شود.

1- در ایمان به ایمان خاصیت تغییر و تبدیل وجود دارد:
به طور کلی، افرادی که درونشان به نور ایمان روشن گردیده در عالم هستی، جز خیر و صلاح و خوبی نمی بینند و نظام هستی را نظامی احسن می دانند و این خاصیت ایمان است.
در ایمان به خداوند، خاصیت تغییر و تبدیل وجود دارد که غم و رنج را به لذت و شادی مبدل می سازد کسانی که دارای ایمان هستند هنگام رویدادهای ناگوار و مصیبت ها به این حقیقت توجه می کنند که “ما مملوک خداییم و بازگشت ما به سوی اوست (الَّذِینَ إذا أصابَتْهُم مُّصیبَهٌ قالُواْ إنَّا لِلّهِ وَ إنَّا إلَیْهِ راجعونَ) (16)

2- انسانهای با ایمان دچار ترس و غم نمی شوند و امیدوار بوده و احساس تنهایی نمی کنند
قرآن کریم در بخشی از آیه 69 سوره مائده می فرماید (مَنْ آمَنَ بِاللهِ و الیَومِ الآخِرِ و عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ و لا هُمْ یَحْزَنُونَ)
هرکه به خداوند یگانه ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد نه ترسی در وی هست نه غمگین خواهد شد، همچنین در بخشی از آیه 48 سوره انعام می فرماید (فَمَنْ آمَنَ وَ أصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ) هر که ایمان بیاورد و خویشتن را اصلاح کند نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می شوند.
تأثیر متقابل رفتار و عمل بر تفکر، نگرش و احساسات فرد قابل انکار نیست.

3- ایمان است که توکل و اعتماد و امیدواری می آورد:
انسان با ایمان هیچ وقت خودش را تنها و بی مددکار نمی بیند زیرا همیشه در نماز می گوید (إیَّاکَ نَعْبُدُ و إیَّاکَ نَسْتَعِینُ) خدایا تو را می پرستیم و از تو مدد می خواهیم، انسان مؤمن می گوید “خدایا ما به تو توکل کرده ایم و به سوی تو بازگشت می کنیم”.
ایمان در عین اینکه در بخشهای زیادی به امید و رجاء قوت و وسعت می بخشد از سوی دیگر جلوی یک سلسله آرزوهای محال را می گیرد.
و در سوره رعد آیه 28 می فرماید (الَّذینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللهِ ألاَ بِذِکْرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ) آنها که به خدا ایمان آورده و دلهایشان بیاد خدا آرام می گیرد آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام بخش دلهاست.

4- انسان با ایمان دارای آرامش است:
قرآن، امنیت و آرامش را که ایمان در نفس مؤمن به وجود می آورد را در آیه 82 سوره انعام چنین توصیف می فرماید (الَّذِینَ آمَنُواْ وَ لَمْ یَلْبِسُواْ إیَمانَهُم بِظُلْمٍ أوْلَئِکَ لَهُمُ الأمْنُ وَ هُم مُّهْتَدْونَ) تنها آنهایی که ایمان به خدا آورده و آن را به عبادت هیچ معبود دیگری به جز خدا مخلوط نکرده اند سزاوار آرامش و طمانینه هستند و تنها آنها به راه حقّ و خیر هدایت شدگانند.
اساساً آرامش و استقرار و امنیّت روانی برای مؤمن متحقق می شود زیرا ایمان راستین به خداوند، او را نسبت به کمک و حمایت و نظر لطف خداوندی امیدوار می سازد، مؤمنی که حقیقتاً به خدا ایمان دارد و از هیچ چیز در این دنیا نمی هراسد چونکه می داند تا خدا نخواهد هیچ آزاری به او نمی رسد.
اینکه صاحبان ایمان، از بهترین آرامش و آسایش روانی برخوردارند از آن جهت است که خالق جهان را حکیم و علیم و هدفدار می دانند. (17)

5- انسان با ایمان در مسیر حق دچار تردید نمی شود:
از نشانه های ایمان عدم تردید و دو دلی در مسیر جهاد با اموال و از همه برتر جهاد با انفس است و قرآن چنین افرادی را راستگویان می نامد.
(إنَّمَا المؤمِنُونَ الَّذینَ امنُوا باللهِ و رَسولِهِ ثُمّ لَمْ یَرتابُوا و جَاهَدوُا بِأمْوَالِهِم و أنفُسِهِمْ فِی سَبیلِ اللهِ أوْلئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ) (18)

6- انسان با ایمان دارای محبوبیت است:
ایمان قبل از هر چیز درک تازه ای از عالم هستی به انسان می دهد، افق دید انسان را می گشاید؛ ایمان سرچشمه محبوبیت است خداوند در سوره مریم آیه 96 می فرماید (اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا و عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدًّا) مسلماً کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام داده اند خداوند رحمان محبتی برای آنها در دلها قرار می دهد، ایمان و عمل صالح بازتابی دارد به وسعت علام هستی و شعاع محبوبیت حاصل از آن تمام پهنه آفرینش را فرا می گیرد؛ ذات پاک خداوند چنین کسانی را دوست دارد.

7- انسان با ایمان اهل گذشت و بخشش است:
یکی دیگر از آثار ایمان انفاق فی سبیل الله است خداوند در سوره حدید آیه 7 می فرماید (آمِنُوا بِاللهِ و رَسولِهِ و أنفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُم مُّستَخلَفینَ فِیهِ فَالَّذینَ آمَنُوا و أنفَقُوا لَهُمْ أجْرٌ کَبیرٌ) به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آنچه شما را جانشین و نماینده (خود) در آن قرار داده انفاق کنید، کسانی که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند اجر بزرگی دارند.

8- انسان با ایمان دارای روشن بینی است:
یکی دیگر از آثار ایمان روش بینی است در سوره انفال آیه 29 می فرماید: (یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إن تَتَّقُوا اللهَ یَجعَل لَّکُمْ فُرقاناً و یُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئاتِکُم و یَغفِرلَکُم و اللهُ ذُو الفَضلِ العَظیم)
ای کسانی که ایمان آورده اید اگر تقوا و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید به شمار نورانیت و روشن بینی خاصی می بخشد که بتوانید حق را از باطل به خوبی تشخیص دهید، خداوند گناهان شما را می پوشاند و آثار آن را از وجود شما بر می دارد و شما را مشمول آمرزش خود قرار می دهد، خداوند صاحب فضل و بخشش عظیم است.

9- ایمان عامل رشد است:
قرآن فلسفه ایمان و هدف آن را «رشد عاطفی و عقلانی» معرفی می کند و خلاف آن را قربن عقب افتادگی عاطفی و عقلانی می داند و در سوره بقره آیه 186 می فرماید (فَلیَسْتّجیبوا لِی وَ لْیُؤمِنوا بی لَعَلَّهُمْ یرشُدُون) بندگان باید مرا اجابت کنند و به من ایمان بیاورند تا رشد یابند. و همچنین در سوره بقره آیه 130 می فرماید (وَ مَن یَرغَبُ عَن مِّلَّه إبراهیمَ إلاَّ مَن سَفِهَ نَفسَهُ) چه کسی از آیین ابراهیم رو گردان می شود جز آن که جان خود را به ورطه بی خردی انداخته باشد.

بحث و نتیجه گیری:
براساس آنچه که در متن مقاله آمده به نظر می رسد اتفاق نظر رو به افزایش بین متخصصان سلامت روان مبنی بر اینکه تدیّن، ایمان و معنویت قلمروهایی مهم برای تفاهم و سنجش هستند به وجود آمده است همچنین حجم وسیع پژوهشهایی که در زمینه مداخلات روانشناختی در زمینه بررسی اثر ایمان و تدیّن بر بیماریهای مختلف روانی و جسمانی نشان دهنده این است که رهنمودهای مفیدی برای سنجش موضوعات دینی در حیطه روان درمانی مطرح می باشد، از طرفی تأکید آیات کلام الله بر وجود ویژگی های ممتاز در انسانهای با ایمان زمینه را فراهم می سازد تا متولیان امر سلامت و بهداشت روان با نگاهی عمیق تر و با استفاده صحیح از شاخصه های ذکر شده در قرآن کریم برنامه های مناسبی را برای پیشگیری اولیه و ثانویه و ثالث در مسائل روانشناختی در نظر بگیرند و در مداخلات بالینی ازطریق مشاوران و رواندرمانگرانی که خود انسانهای با ایمانی هستند تأثیر آنها را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهند.
منابع:
1. قرآن کریم.
2. علامه طباطبایی، سید محمد حسین (1363). تفسیر المیزان، تهران، انتشارات محمدی.
3. آیت ا… مکارم شیرازی، ناصر (1375). تفسیر نمونه، قم، انتشارات محمدی.
4. داویدیان، هاراطون (1376) «بهداشت روانی از دیدگان ادیان توحیدی» ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانی، تهران، 24 – 27 آذرماه، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات ایران.
5. رمضانی، ولی الله؛ نوابی نژاد، شکوه و جفر بوالهری (1376)، «بررسی ارتباط جهت گیری دینی درونی و بیرونی با سلامت روانی پیروان سه دین زرتشت، مسیح و اسلام»، ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانی، تهران، 27 – 24 آذرماه، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمان ایران.
6. هلیس، دایان، رهنمودی به سوی سلامتی، ترجمه جمعی از اساتید دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1380.
7. Azhar,M.Z., Varma,S.L & Dharap, A.S. (1994). Religious psychotherap in anxiety disorder patients. Acta Psychiatrica Scandinavica. 90، 1 – 3.
8. Bergin, A.E. (1991). Values and religios issues in psychotherapy and mental health. American psychologist, 46، 394 – 403.
9. Pargament,K.I., Echemendia, R.J Johnson , S., Cook, P., McGath,
C., Mayers, J.Brannick, M. (1987). The conservative church: Psychosocial advantages and disadvantages. American Journal of community Psychology, 15، 269 – 86.
10. Prister, P.E (2001). congnitive behavioral treatment of obsessive – Compulsive disorder with religious features. Lst Interantional Congrees on Religion and Mental health, Tehran, I.R. 16 – 19 April.
11. Scheir,M.F., Carver,C.S. (1987). Disposion optimism and physical well – being y the influence of generalizedoutcome expectanncies of health. Journal of personality, 55، 169 – 120.

پی نوشت ها :

1. عضو هیأت علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد.
2. Miller & Bennett.
3. Geertz.
4. داویدیان، 1376.
5. رمضانی، نوابی نژاد و بوالهری، 1376.
6. Azhar, Varama & Dharap.
7. Priester.
8. Suchaan & Mathews.
9. Favazza.
10. به نقل از پهلوانی و همکاران ، 1376.
11. Scheier & carver.
12. Seligman.
13. Pargament.
14. Taylor.
15. Bergin.
16. بقره (2)، آیه 156.
17. مطهری 13.
18. حجرات (49)، آیه 15.
منبع: عباس نژاد، محسن؛ سیدی، حسین؛ رستمی، محمدحسن؛ (1387)، قرآن، روانشناسی و علوم تربیتی(2) (جلد اول مجموعه مقالات)، مشهد: بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، چاپ اول..