مدت یک قرن است که غرب تحقیقات دامنه دار و عمیقی پیرامون روان شناسی کودک به انجام رسانده است که به واقع, نتایج چشمگیری از آن پژوهش ها به دست آمده است; هرچند به بسیاری از پژوهش های آنان نمی توان به دیده اطمینان کامل نگریست. تا این زمان همچنان پیروان ژان پیاژه (زیست شناس, فیلسوف و روان شناس سوئیسی, متوفای 1980 م.), اسکینر, باندورا, کلارک هال, اریکسون و هاینزوانر, با یکدیگر نسبت به عقاید استادان خود اختلاف عقیده دارند. جمعی کودک را بزرگسالی کوچک (به تعبیر آنان: مینیاتور بزرگسال) و بعضی او را کاملا متمایز با بزرگسال تعریف می کنند. عده ای او را متمایل به بدی, و برخی او را پاک سرشت می دانند.(1)
درباره تربیت, تغذیه, رشد, عادت ها و رفتارهای کودک نیز نظریات متفاوت و متناقض بسیاری میان پژوهشگران وجود دارد که به واقع آدمی گاه در انتخاب نظریه درست میان آنان سرگردان می شود. انبوه نتایج علمی که امروزیان بدان دست یافته اند در سایه آزمایش های سالیان متمادی, استفاده از فن آوری و استمداد از تجربیات گذشتگان است; با این حال پیوسته طرح ها و نظریات جدیدی به دست میآید که گاه به طور کامل, ناقض نظریات گذشته است. اما در صدها سال پیش که هیچ یک از این زمینه ها و امکانات پژوهشی وجود نداشته است, از سوی حضرت محمد امین(صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به کودکان, گفتارها و رفتارهایی مشاهده شده است که امروزیان در ژرفای آن درمانده شده اند و فهم عمیقی از آن به دست نیاورده اند. معجزه حضرت محمد امین(صلی الله علیه و آله و سلم) تنها آیات قرآن نبود. گفتار و رفتارش, همه معجزه بود. چه آن که معجزه پدیده ای است که بشر از ارائه نمونه آن ناتوان باشد.
در عقاید امروزیان متمدن و متفکر[؟] چنین آمده است که: اگر کودکان, وحشی و پرخاشگرند باید آنان را رام و مطیع گردانید. زیرا آنان ماهیت حیوانی دارند و غرایز نقش اساسی در انگیزش رفتارشان دارد.(2)
این در حالی است که ما بارها این جمله را از سخنان رسول اکرم(ص) شنیده یا خوانده ایم که: پنج چیز است که تا آستان مرگ آن ها را ترک نمی کنم; یکی از آنها سلام کردن به کودکان است.(3)
به راستی, ژرفای مفهوم این جمله را کدام متفکر روان شناس درک می کند؟ در افکار خردسالان چه می گذرد که حضرت امام صادق(علیه السلام) در پی نقل آنچه از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرا گرفته , می فرماید: احبوا الصبیان و ارحموهم و اذا وعدتموهم ففولهم فانهم لایرون الا انکم ترزقونهم; به کودکان محبت بورزید و مورد شفقت شان قرار دهید و هرگاه به آنان وعده ای دادید, وفا کنید. زیرا آن ها شما را روزی دهنده خود می دانند.(4) در این رفتار رسول خدا(ص) چه حکمتی نهفته بوده است که همه روزه که صبحگاه از خواب بر می خاست, دست محبت به سر فرزندان خود می کشید!(5)
در این نوشتار به طور گزیده به تشریح پاره ای از گفتارها و رفتارهای حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره کودکان می پردازیم.
نامطمئن بودن نظریات رایج کنونی و سرمشق بودن رفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) برای ماـ به تصریح آیه قرآن ـ(6) ما را بر آن می دارد که به فرموده ها و کردار حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) عمیق تر بنگریم و به واقع اعتقاد داشته باشیم که آنچه او به جای آورده ـ به فرض درستی روایت ـ فراتر از اکتشافات علمی امروزیان است. کوچک ترین عمل او در پی ارائه معیاری است که برای معاصران وی ناشناخته ماند و برخی تا این زمان نیز ناشناخته باقی مانده است. از آن نمونه, در جمله ای ساده از آن بزرگوار می خوانیم:
((اکرموا اولادکم و احسنوا آدابکم;(7) فرزندانتان را گرامی بدارید و با آداب و روش پسندیده با آنان رفتار کنید.))
در نظر سطحی, این فرموده تنها سفارش به احترام کودکان و رفتار صحیح با آنان است. اما این که چه رفتاری در شإن کودک نیست تا از آن پرهیز شود, و چه روشی نادرست است تا نسبت به وی انجام نگیرد جای گفتگو است. آیا والدین و مربیان برای یافتن پاسخ صحیح این دو پرسش, خود نباید پیش تر پیرامون تربیت کودک آگاهی هایی به دست آورند؟ پدر و مادری که با آداب و روش صحیح زندگی ناآشنایند چگونه می توانند فرزندشان را با آداب درست تربیت کنند؟! آیا بوسیدن کودکان ـ دختر یا پسرـ تا چه سنی روا است؟ آیا بلند شدن در برابر بچه های کم سن بجا است یا نابجا؟ آیا تنبیه و کتک آنان تا چه میزان سفارش می شود؟ تفاوت گذاری میان آنان تا چه اندازه صحیح یا ناصحیح است؟ بازی کودک و ((بازی با کودک)) چه لزوم و فایده ای دارد؟
بنابراین, سفارش به گرامیداشت کودک, تإکید بر تإسیس بنیادی است که به خانواده ها آموزش دهد چگونه با فرزندانشان رفتار کنند. خانواده و مجالس خانوادگی, آموزش و پرورش, صدا و سیما و مراکز فرهنگی, هر یک بنیادی است که باید بدین مهم توجه کند.
از طرف دیگر باید مشخص شود که بی احترامی به کودک و ترک آموزش وی چه پیامدهایی دارد! اگر اطرافیانش با آداب و روش درست با او برخورد نکنند چه پیش خواهد آمد؟ کودک در هر حال بزرگ خواهد شد. اگر او در بزرگسالی دریابد که بسیاری از رفتارهای بزرگسالان با وی در کودکی, ناصحیح بوده است, نسبت به آنان چگونه خواهد اندیشید؟ آیا والدین چنین کودکی اکنون در بزرگسالی این کودک می توانند امیدوار باشند که وی آرای امروز آنان را بپذیرد و بدان عمل کند؟ چگونه بسیاری از والدین بدین امر توجه ندارند که یکی از علت های تمرد نوجوانان و جوانان, پی بردن آنان به اشتباه روش پدر و مادر در کودکی ایشان است!
به هر تحلیل, توجه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به دنیای کودکان را در چندین جنبه می توان جستجو کرد:
1. کوشش برای تولد فرزندان سالم
برخلاف عقیده بسیاری از نظریه پردازان که تربیت کودک را از شش ماهگی یا دو سالگی به بعد نتیجه بخش می دانند, تعالیم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) زمانی پیشتر از این را در تربیت کودک موثر یاد می کند. نوزاد بیشتر صفات خوب و بد را از طریق ژن از پدر و مادر به ارث می برد. بنابراین, تربیت او نه از دوران حمل که پیش از ازدواج آغاز می شود. دختر و پسری که پیش از ازدواج به اصول اخلاقی و دینی پایبند نباشند بسیار دشوار می توان امید داشت که فرزند آنان درستکار تربیت شود. البته سهم محیط تربیتی و عوامل و استثنائات روزگار را نادیده نمی انگاریم.
اگر تربیت کودک از شش ماهگی یا دو سالگی آغاز می شود, این دستور رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) چه مفهومی می یابد که می فرماید: هر کس صاحب فرزندی شد در گوش راست کودکش اذان و در گوش چپ او اقامه بگوید تا از شر شیطان در امان باشد. امیرمومنان علی(علیه السلام) می فرماید: زمانی که دو پسرم حسن و حسین[(علیهماالسلام]( تولد یافتند, آن حضرت همین عمل را انجام داد و دستور فرمود تا در گوش آن ها سوره حمد و آیه الکرسی و آیه های سوره حشر و سوره اخلاص و ناس و فلق را بخوانند.(8)
اگر کودک دو ماهه استعداد تربیت و پذیرش ندارد و مشاهدات و شنیده های او در درونش تإثیر نمی نهد به چه سبب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: هرگز مبادا که کودکی در گهواره نظاره گر رفتار زناشویی زن و مرد باشد.(9) اگر در چنین موقعیت صدای زن و مرد را بشنود به راه رستگاری[ و پاکی و خیر] قدم نمی نهد.(10)
به راستی, آیا سلامتی مادر در دوران حمل, تغذیه, ترس و نگرانی ها و نیز اعتیاد وی بر سلامتی روحی نوزاد اثر نمی گذارد؟! آنگاه چگونه می توان نوزاد ناسالم را درست تربیت کرد؟!
امام باقر(علیه السلام) می فرماید: در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مردی از انصار[ در مدینه] به آن حضرت شکایت کرد که: همسرم دختر عموی من است و خانواده و اجداد ما همه سفید پوست هستیم و اینک او فرزندی به دنیا آورده که سیاه پوست و شبیه سیاهان حبشی است.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) اندکی تإمل کرد و سپس از زن توضیح خواست. زن به پاکی خود سوگند یاد کرد. پیامبر فرمود: بین هر انسان تا حضرت آدم(علیه السلام) 99 عرق (پیوند, ژن, ریشه) وجود دارد که در ساختمان فرزند فعالیت می کنند… فرزند شبیه یکی از آن ها می شود.. . این نوزاد سیاه پوست شبیه یکی از اجداد دور شماست. کودک را بگیر که فرزند خود تو است.(11)
هنگامی که نوزاد رنگ پوست خود را به وسیله ژن از اجدادش به ارث ببرد, آیا صفات خوب یا بد به همین وسیله از آنان به وی سرایت نمی کند؟!
آن حضرت در همین باره فرموده است: انظر فی ای شیء تضع ولدک فان العرق دساس;(12) خوب بنگر که نطفه خود را در چه جایگاهی جای می دهی. زیرا ریشه ها [و ژن آدمی] به طور پنهان تإثیر گذار است[ .و از طریق آن, اخلاق اجداد به فرزندان منتقل می شود].
نیز در جای دیگر فرمود:الشقی شقی فی بطن امه و السعید سعید فی بطن امه; (13) بدبخت در شکم مادر بدبخت می شود و سعادت مند در شکم مادر چنین می شود.
در روایتی دیگر آن حضرت به نقش برادر (دایی فرزندان) در تربیت فرزند اشاره می کند و می فرماید: اختاروا لنطفکم فان الخال احد الضجیعین;(14) همسر[ شایسته] برای نطفه های خود انتخاب کنید. زیرا دایی یکی از دو ستون[ مهم تشکیل دهنده] نوزادتان است.
و نیز فرموده است: از ازدواج با زنان زیبارویی که در خانواده بد پرورش یافته اند, بپرهیزید.((15))
2. توجه به سلامت جسمی و روحی مادر
فرزندان ما ـ به ویژه دختران ـ بیشتر اوقات خود را در کنار مادر سپری می کنند و از تعلیمات او چیزها میآموزند. بر این اساس, آنان که دغدغه تربیت فرزند دارند نخست باید به تربیت همسر بپردازند. دختران و زنان نیز تإثیرپذیرتر از پسران و مردان اند. بنابراین در آستانه زندگی, مرد باید مهم ترین همت خود را آموزش و تربیت همسرش قرار دهد. زمانی که مادر خانواده درست آموزش ببیند و تربیت شود, تربیت فرزندان او با سهولت انجام می پذیرد. چنان که اگر مادر نکوهیده خوی باشد, تربیت فرزند خیلی دشوار است. زیرا او اولین آموزگار کودک شماست.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده است: ((ایاکم و تزویج الحمقاء , فان صحبتها بلإ و ولدها ضیاع;(16) از ازدواج با زنان کودن بپرهیزید که همنشینی آن ها[ نوعی] بلا و فرزندشان تباه است.))
پس از انتخاب همسر شایسته و توجه به آموزش و تربیت او, مهم ترین وظیفه, ایجاد محیط روانی سالم در خانه است. این نخستین ابزار هر طرح تربیتی موفق است. هر که دلسوز فرزند خود است پیش از هر کار باید بکوشد تا حد امکان فضای خانه آکنده از آرامش و مهرورزی شود. تا زمانی که کودک شما خود را در چنین فضایی نبیند زمینه ای برای شکوفایی استعدادهای خود نمی یابد و بیشتر توان او صرف مبارزه با ترس و اضطراب ها و مقابله با عوامل رنجآور زندگی می گردد. هر چه محیط آنان صمیمی تر و درسآموزتر و روان ایشان مطمئن تر و بی هراس تر باشد, آموزش و تربیت آن ها هموارتر و آموختن هایشان از محیط بیشتر و پایدارتر است.
حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده است: ((حق الولد علی والده… ان یسفره امه.. .;(17)
حق فرزند بر پدر این است که[ پدر] مادر را احترام کند.))
زمانی که فرزند, مادر را در نگاه پدر محترم ببیند, احساس امنیت و آرامش می کنند.
مادری که در خانه از احترام پدر محروم باشد, نخواهد توانست نقش مادری خود را به درستی ایفا نماید.
3. پیشگیری بهتر از درمان
اصل نامبرده در روان شناسی تربیتی جایگاهی ویژه دارد و کوشش می شود تا پیش از پدید آمدن ناهنجاریهای رفتاری, عوامل پدید آورنده آن شناسایی و پیشگیری شود.
از طرفی امروزه والدین از بسیاری از رفتارهای فرزندان خود ناخشنودند و امید دارند که کسی از راه برسد و فرزندشان را به حقوق والدین آشنا کند, حال آن که گاه کوتاهی خود والدین سبب بروز چنین مشکلی است. زیرا در تربیت و پرورش آنان سهل انگاری نموده اند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در همین باره فرموده است: ((رحم الله من اعان ولده علی بره;(18) خدای رحمت کند کسی که فرزند خود را به نیک رفتاری کمک کند. ))
از آن حضرت پرسیدند, چگونه؟ فرمود:
1. آنچه کودک در توان داشته و انجام داده, از او بپذیرند.
2. آنچه انجام آن در توانش نیست, از او نخواهند.
3. او را به گناه و طغیان وادار نسازند.
4. به او دروغ نگویند. رفتار نابخردانه[ نسبت به وی و در مقابل او] انجام ندهند.
به واقع هر یک از ما دوست داریم فرزندانمان نسبت به ما چگونه رفتار کنند؟ با خود بیندیشیم که اگر ما خویشتن را برای نیل بدین منظور کمک نکنیم, دیگران چگونه و تا چه میزان خواهند توانست ما را در این هدف مدد رسانند! پس همان بهتر که فهرست همه انتظاراتمان را نسبت به فرزندانمان یاد داشت کنیم و آن گاه بیندیشیم که برای موفقیت فرزند در این برنامه, خود ما چه وظایفی بر عهده داریم.
چندی پیش, دوستی از فرزندانش سخت گله مند بود که آن ها بیشتر اوقات روزانه یشان را به تماشای تلویزیون می گذرانند. به وی گفتم: کمی به جای گله از آن ها خود را نکوهش کن. چون غیبت طولانی شما و همسرت از محیط خانه, سبب دلتنگی آن ها را فراهم میآورد. آن ها برای رفع این دلتنگی به تماشای تلویزیون پناه میآورند و زمانی که بدین روش عادت کردند, دیگر در وقت حضور شما نیز نمی توانند از عادات خود دور شوند.
4. درمان روحی با اعطای شخصیت
احساس ضعف شخصیت, نه فقط بزرگسالان را رنج می دهد و به ناهنجاری رفتاری وا می دارد, کودکان را نیز دچار مشکل می کند. بعضی می پندارند چون کودک پیکری کوچک تر از بزرگسالان دارد, شخصیت خود را هم کوچک می پندارد; حال آنکه چنین نیست و چه بسا بی توجهی به شخصیت کودکان زیانبارتر از بی توجهی به شخصیت بزرگسالان باشد. زیرا احساس ضعف شخصیت در کودکی سبب بروز رفتارهای ناصواب و ویرانگر در بزرگسالی است. به همین سبب است که امام هادی(علیه السلام) فرموده است: از شر آن که خود را حقیر و بی مقدار بپندارد, در امان مباش.(19)
از رفتارهای متداول حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در مقابل فرزندش فاطمه(سلام الله علیها) و نیز نوه های عزیزش امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام), احترام وصف نشدنی و برخاستن در مقابل آنان است. شیعه و سنی نقل نموده اند که آن جناب پیوسته با حضور دختر خردسالش, تمام قامت در برابرش می ایستاد و احترامش می کرد.(20)
گاه به احترام و نیز مراعات خردسالی نوادگانش, سجده نماز را طولانی می ساخت یا برای بر آوردن حاجت آنان, نماز را با سرعت به پایان می برد. هر روز صبح بر سر فرزندان و نوادگانش دست نوازش می کشید و مهربانی و عطوفت نسبت به کودکان, خوی همیشگی آن حضرت بود.(21)
با این همه, در بزرگداشت شخصیت کودکان باید همواره توجه داشت که این امر برای ارضای حس شخصیت طلبی آنان است. بدین سبب باید در انجام آن به شیوه ای گام برداشت که زمینه غرور و نازپروری کودکان فراهم نشود و این امر زمانی است که ما همه شیوه های تربیتی را همگام عمل کنیم; چنان که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) عمل می کرد.
5. توجه به بهداشت روانی کودکان
در مباحث روان شناسی عمومی, در بخش ((یادگیری, حافظه و فراموشی)) به عوامل تإثیرگذار بر رشد بدن و حافظه پرداخته می شود و یادآوری می کنند که یکی از مهم ترین عوامل اختلال در حواس و حافظه کودکان و مانع جدی از رشد استعدادهای آنان, و بلکه عامل عقب ماندگی ذهنی, محرومیت از بهداشت روانی است. کودک به هر علت آرامش روان خود را از دست دهد, بخشی از فعالیت های مغز وی که تنظیم کننده رشد ذهنی اوست مختل و آینده وی دچار مخاطره می شود. مشکلات خانوادگی, فقر, بد رفتاری والدین با یکدیگر و با فرزندان, خشونت, تإکید بی اندازه بر رعایت نظم و مقررات و ترس های موهوم, همه عواملی است که روان کودک را نابسامان می نماید.
اگر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هر صبحگاه که از خواب بر می خیزد و دست نوازش بر سر فرزندان و نوادگانش می کشد, این رفتار از هر هدیه برای کودک مناسب تر است و ما به درستی نمی توانیم تإثیر عمیق این رفتار ساده را لمس کنیم. کودکی که در آغاز صبح از چنین نوازشی بهره مند شود احساس آرامش, امنیت, پذیرفتگی, امید و شادی می کند. اطمینان می یابد که وجودش در خانه زاید نیست. جایگاهش نزد والدین شناخته شده و محفوظ و مورد توجه است.
روان شناسان معتقدند بهره مندی از محبت والدین در ماه های آغاز طفولیت و آغاز هر روز, از مهم ترین عوامل تإثیرگذار بر تإمین بهداشت روانی کودک است. کودکی که از مهر و محبت مادر و پدر برخوردار است, نگرش مطلوبی نسبت به خود می یابد و روابط سالم تر و پذیرفته تری با دیگران برقرار می کند.(22) و ترس های موهوم و بی پایه را که مانع شکوفایی استعدادهای او ست, از وی دور می سازد.

پی نوشت ها :

1. ر.ک :روان شناسی رشد, دکتر حسن احدی, شکوه السادات بنی جمالی, ص 110 ـ 164.
2. این دیدگاه فروید گرایان است. ر.ک :همان, ص 111.
3. بحار الانوار, ج 16, ص 215.
4. کتاب من لا یحضره الفقیه, ج 3, ح 4702.
5. بحار الانوار, ج 23, ص ;114 وسائل الشیعه, ج 15, ص 126.
6. لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجو الله و الیوم الاخر… (سوره احزاب, آیه 21).
7. بحار الانوار, ج 23, ص 114.
8. مستدرک الوسائل, ج 2, ص 619.
9. وسائل الشیعه, ج 14, ص 95.
10. همان, ص 93.
11. همان, ج 15, ص 128.
12. المستطرف, ابشیهی, ج 2, ص ;218 به نقل مسئولیت تربیت, محمد دشتی, ص 41.
13. بحار الانوار, ج 77, ص ;115 ج 5, ص 9.
14. فروع کافی, ج 5, ص ;332 به نقل فرهنگ تربیت فرزند در اسلام, محمود ارگانی, ص 16.
15. فروع کافی, ج 5, ص 332.
16. بحار الانوار, ج 103, ص 237.
17. کافی, ج 6, ص 48, باب حق الاولاد ; وسائل الشیعه (30 جلدی), ج 21, ص 481.
18. بحار الانوار, ج 4, ص 86.
19. تحف العقول, ص 512.
20. السیره الحلبیه, ج 3, ص 48.
21. المحجه البیضإ, ج 3, ص ;336 به نقل رفتار پیامبر با کودکان و جوانان, ص 31.
22. در این باره, ر.ک: روان شناسی رفتار غیر عادی, دکتر پروین بیرجندی; نقش نیازهای روانی در بهداشت روانی و آموزش و پرورش, علی میرزا بیگی.

منبع:پایگاه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم
ادامه دارد …