نویسنده:سید حسین هاشمی

6 – رحمت و رأفت رسول اعظم‏ صلى الله علیه و آله و سلم

قرآن، در ترسیم سیماى پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به شیوه‏هاى گوناگون و تعبیرهاى مختلف، سخن گفته است، گاه او را رحمت خالص و تجسّم مهر الهى براى بشریت بلکه همه هستى قلمداد کرده است:
«و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین» (انبیاء /107)
«ما تو را جز براى رحمت جهانیان نفرستادیم.»
دستیابى به معنا و مفهوم درست آیه مبارکه وابسته به دانستن معنا و مقصود از «عالمین» است. عالمین، جمع عالم است، عالم یعنى همه مخلوقات. جوهرى در صحاح مى‏گوید: «العالم، الخلق.» «عالم، یعنى همه مخلوقات».20
و قرب الموارد نیز آورده است: «العالم، الخلق کله.» «عالم یعنى تمامى آفریده‏ها.»21
در قرآن، این واژه هفتاد و سه بار و همیشه به صورت «عالمین» آمده است و مراد از آن گاه تمام مخلوقات است، مانند: «الحمدللَّه رب العالمین» (حمد /2) و گاه نیز همه انسان‏ها است، همچون: «فانى اعذّبه عذابا لا اعذّبه احدا من العالمین» (مائده /115) و گاه مردمان یک عصر و یا یک قلمرو فرهنگى و سرزمینى است: «و انّى فضّلتکم على العالمین» (بقره /122) و «واصطفاک على نساء العالمین» (آل عمران /42)
شاید بتوان گفت که، هر گاه این واژه پس از صفتى از صفات الهى واقع گردد، به معناى همه مخلوقات و اما اگر به عنوان صفتى براى شخص و یا گروهى از انسان‏ها به کار رود، مفهومى محدود و مقید به زمان و مکان دارد. براساس این قاعده، تشخیص معناى «عالمین»، در آیه مورد بحث، کمى دشوارتر مى‏شود و گویى از همین سبب نیز هست که مترجمان و مفسّران قرآن، دچار اختلاف نظر شده‏اند. چه، آیه موردنظر، از آن رو که در مقام بیان صفت یک انسان است، باید «عالمین»، شامل گروهى از انسان‏ها، – مردمان شبه جزیره عربستان و یا مردم عصر پیامبر – در نهایت شامل همه انسان‏ها شود. از جانب دیگر چون پیامبر، به عنوان رحمت الهى توصیف شده شأن رحمت خداوندى، بسان سایر صفات او، شمول و فراگیرى نسبت به همه مخلوقات الهى است.
قرآن درباره رسول گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم فرموده است:
«لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتّم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم.» (توبه /128)
«به یقین، رسولى از خود شما به سوى تان آمد که رنج‏هاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رؤوف و مهربان است.»
از نکات درخور تأمل در این آیه آن است که پیامبر، داراى دو صفت «رئوف» و «رحیم» که از اوصاف ویژه الهى است، قلمداد و خداى‏گونه ستایش شده است. از میان تمامى انسان‏ها، انبیا، رسولان، صالحان و… پیامبر، تنها انسانى است که با ترکیبى از این دو صفت، از وى توصیف و تمجید شده است.
متون روایى و سیره ور فتار پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم (که شارح و آیینه تمام رخ آموزه‏هاى قرآنى است.)، سرشار از رأفت، رحمت و مهربانى آن گرامى است. در این مجال، نمونه‏هایى از هر یک (روایت و سیره) را براى تأیید و تبیین هر چه بیشتر آیات یاد شده مى‏آوریم:
1. از خود پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم روایت شده است که آن حضرت فرمود:
«پروردگارم مرا به مدارا و نرمى با مردم فرمان داده است، همچنان که به انجام واجبات امر فرموده است.»22
2. انس بن مالک مى‏گوید:
«نُه سال در محضر و در خدمت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بودم به یاد ندارم که هرگز به من گفته باشد، چرا فلان و فلان کار را انجام ندادى و هرگز مرا بر کارى سرزنش نکرد.»23
3. وقتى پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در مکه دعوت خویش را علنى کرد با عکس‏العمل شدید مشرکان روبه‏رو گردید و قریش از هیچ‏گونه آزار و شکنجه، افتراء و اهانت دریغ نورزیدند و او را فرد دروغ‏گو، جادوگر و دیوانه معرفى کردند. واکنش پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم در برابر این همه، چنین بود:
«بار خدایا! قوم مرا مورد رحمت و مغفرت خویش قرار ده؛ زیرا آنان حقیقت را نمى‏دانند». 24
4 – از همه مهم‏تر ، رفتار کریمانه و مهربانانه پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم با مردم مکه در زمان اقتدار سیاسى است که نمونه‏اى از آن را در روز فتح مکه مى‏توان دید. در آن روز که پس از سالیان دورى و آوارگى از وطن و با خاطره‏هاى تلخ از برخورد مشکران قریش در روزگاران آغازین بعثت، پیروزمندانه وارد مکه گردیده بود و هزاران سپاه را پشت سر خویش داشت، مى‏توانست انتقام خویش را چند برابر از مشرکان قریش و مکّیان بگیرد و به سپاه خویش دستور قتل و غارت صادر کند؛ اما پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم فرمان عفو عمومى صادر کرد و از تقصیر همگان گذشت – جز چند نفر معدود که از فرط پلیدى و سیاهى شایستگى بخشش را از دست داده بودند و در شمار پیش‏آهنگان کفر و لجاجت به حساب مى‏آمدند – . سعد بن معاذ که یکى از فرماندهان سپاه اسلام بود در آن روز رجزهایى به این مضمون خواند:
«امروز روز کشتار و انتقام است. امروز جان و مال شما حلال شمرده مى‏شود.»25
پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم از شنیدن سخنان سعد، بسیار اندوهناک و غمگین شد و او را از مقام فرماندهى عزل کرد و پرچم را به پسر وى «قلیل بن سعد» سپرد و خود در توصیف آن روز فرمود: «امروز، روز رحمت و مهربانیست.»26
پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم براى اثبات عملى این رحمت و مهربانى به مکّیان اعلام داشت: «بروید که همگى آزادید.»27
این عفو، گذشت، بزرگ فکرى، عطوفت و نسیم ملایم مهربانى، جان‏هاى مکیان را نواخت و به سوى اسلام و پذیرش دیانت پیامبر، متمایل‏شان ساخت.28
5 – صفوان بن امیه از جمله سران مشرک مکه و در شمار آتش افروزان علیه پیامبر، در جنگ‏هاى متعدد بود و یک نفر از مسلمانان را به جرم مسلمانى در مکه به دار آویخته بود، از این روى در شمار کسانى قرار گرفت که پیامبر از آن‏ها نگذشت و خون آنان را حلال اعلام کرد. او با شنیدن این خبر از مکه به جدّه گریخت. لکن «عمروبن وهب» پسرعموى او، نزد پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، شفاعت کرد و خواهان عفو او گردید. رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) نیز او را بخشید. زمانى که خبر به خود او رسید، باور نکرد تا این که پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم عمامه یا پیراهن خود را به نشانه بخشش براى او فرستاد، او باور کرد و به مکه بازگشت و از حضرت خواست تا به وى دو ماه مهلت دهد تا درباره اسلام تحقیق کند و اگر به نتیجه رسید اسلام بیاورد. پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به او چهار ماه مهلت داد تا تحقیق کند و اسلام بیاورد. صفوان بعدها مى‏گفت: «هیچ کس به این نیک نفسى نمى‏تواند باشد مگر این که فرستاده خدا باشد، گواهى مى‏دهم که خدایى جز خداى یکتا نیست و او رسول خداست.»29

7- شدت و صلابت رسول اعظم‏ صلى الله علیه وآله وسلم

پیش از آن که سخنى از صلابت و قاطعیت رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) به میان آوریم چند نکته شایان و بایسته یاد است:
1 – «صلابت» به مفهوم شدت و سخت‏گیرى که واژگان «قاطعیت»، «ثبات»، «خشونت» و «شدت» را نیز مى‏توان نزدیک و هم‏معنایى آن دانست، هر چند به صورت مستقیم و صریح (صلابت) و هم خانواده‏هاى آن در متون و نصوص دینى، قرآنى، براى بیان صفات خلقى و نفسانى، کمتر آمده است؛ اما در قالب تعابیر دیگر چون خشونت، شدت، قاطعیت و مداهنه ناپذیرى و یا به شکل گزاره‏ها و جمله‏هایى بیان شده است که درون‏مایه و مضمون آن‏ها، صلابت و شدّت به عنوان صفتى از صفات فضیلت را مى‏رساندو آن را در شمار فضایل خلقى رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم قرار مى‏دهد.
2 – در زندگى انسان به ویژه پیشوایان و رهبران اجتماعى و سیاسى، گاه صلابت و قاطعیت نه تنها شایسته و نیک، که ضرورت اجتناب‏ناپذیر است. اگر سخت‏گیرى و صلابت در برخورد با بزهکاران، قانون شکنان و مجرمان داخل جامعه و یک قلمرو سرزمینى یا فکرى، صورت نپذیرد، بزهکاران احساس امنیت مى‏کنند و فضاى عمومى جامعه دچار ترس، ناامنى، و وحشت و سلب آسایش مى‏گردد و هرج و مرج فراگیر مى‏شود؛ چنان که اگر سخت رفتارى و قاطعیت در برابر دشمنان بیرونى نباشد، سلطه‏طلبان و تجاوزگران، استقلال و حاکمیت ملى را زیرپا مى‏گذارند. از این رهگذر است که هم خرد و عقل انسانى و هم شریعت اسلامى، صلابت و قاطعیت را در مواردى بایسته و روا شمرده و براى رهبران اجتماعى از بایدها و صلاحیت‏هاى لازم در عهده‏دارى مقام و منصب زعامت دانسته است. از این رو، پیامبر اسلام‏(صلى الله علیه وآله وسلم) در عین کمال رأفت و مهربانى که با مردم داشت، از صلابت، قاطعیت و برخورد سخت با حق‏ستیزان نیز بهره وافر داشت، که اگر جز این مى‏بود، نمى‏توانست الگوى جامع کمالات انسانى قرار گیرد.
3 – قلمرو قاطعیت و صلابت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) ، کاملاً مشخص بود: یکى عرصه اجراى حدود و احکام اسلامى و دیگر برخورد با مشرکان و کافران معاند و لجوج که حق را نه از سر ناآگاهى و پى نبردن به حقیقت، که از سر ستیز و دشمنى نمى‏پذیرفتند و نیز منافقان، مجرمان و بزهکاران، هر چند که در جمع مسلمانان و در پوشش و ظاهر اسلامى مى‏زیستند.
نمونه‏هایى از آیات قرآنى، که بیان‏گر صلابت و قاطعیت رسول اعظم‏صلى الله علیه وآله وسلم است:
1 – «فاذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم و خذوهم و احصروهم و اقعدوا لهم کلّ مرصد…» (توبه /5)
«(اما) وقتى ماه‏هاى حرام پایان گرفت، مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید و آن‏ها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمین‏گاه بر سر راه آن‏ها نشینید…»
چنان که پیداست این آیه مبارکه، سخت‏ترین مواضع و برخورد را با مشرکان اعلام مى‏کند. اگر به آیات پیش از این آیه مبارکه در همین سوره و یا آیات دیگر در سایر سوره‏هاى قرآن و مربوط به همین موضوع، توجّه و تأمّل شود، مشخص مى‏گردد که این برنامه سخت و شدید، پس از تخلف و پیمان شکنى مشرکان هم‏پیمان با مسلمانان و پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم تشریع گردید.
علامه طباطبایى مؤلف تفسیر «المیزان» در تفسیر آیات آغازین سوره مبارکه که در آن‏ها رسماً و علنى از مشرکان اعلام برائت شده است، مى‏آورد:
«مقصود آیات مبارکه پایان یافتن امان، از مشرکانى است که با مسلمانان، پیمان عدم تعرض بسته بودند. این اعلام، بدون سبب و گزاف صورت نگرفت؛ زیرا خداوند در آیات متعدد و بعدى، بیان مى‏کند که اطمینان و اعتمادى بر پیمان مشرکان نیست. به ویژه این که بسیارى از مشرکان از مفاد پیمان عدول کردند و حرمت پیمان را حفظ نکردند… اگر ابطال پیمان یک جانبه و از طرف مسلمانان، بدون هیچ پیش‏زمینه و علتى از سوى مشرکان مى‏بود، دلیلى نداشت که قرآن میان دو گروه از مشرکان – آن‏ها که بر پیمان خویش وفادار بودند و آن‏ها که پیمان‏شکنى کرده بودند – فرق بگذارد و بگوید آنان که پیمان‏شکنى نکرده‏اند از حکم برائت مستثنى هستند:
«الاّ الذین عاهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئاً و لم یظاهروا علیکم احداً فاتّموا إلیهم عهدهم الى مدّتهم ان اللَّه یحبّ المتّقین» (توبه /4)
«مگر کسانى از مشرکان که با آن‏ها عهد بستید و چیزى از آن را در حق شما فروگذار نکردند و احدى را بر ضد شما، تقویت نکردند، پیمان آن‏ها را تا پایان مدت شان محترم بشمرید، زیرا خداوند، پرهیزگاران را دوست دارد.»
پس چکیده مفاد آیه مبارکه، اعلام بطلان پیمان و برداشتن امان، از آن دسته مشرکانى است که با مسلمانان تعهد و پیمان داشتند. اما بیشتر آنان، پیمان خویش را شکستند و همین سبب شده بود تا نسبت به آن شمارى هم که تاکنون بر تعهّد خویش وفادار مانده بودند، اطمینان و اعتمادى باقى نماند و از شرارت‏ها و نیرنگ‏هاى آنان، علیه اسلام، احساس امنیت نشود.»30
2. «فلا تطع الکافرین و جاهدهم به جهاداً کبیرا» (فرقان /52)
«از کافران اطاعت مکن و به حکم خدا با آنان جهاد کن، جهاد بزرگ.»
3. «یا ایّها النّبى اتّق اللَّه و لاتطع الکافرین و المنافقین» (احزاب /1)
«اى پیامبر تقواى الهى پیشه دار و از کافران و منافقان اطاعت مکن.»
یادکرد ضرورت تقوا و پروا دارى، پیش از دعوت به صلابت و استوارى در برابر کافران و منافقان، بدین معناست که قاطعیت و صلابت از مصادیق تقواى الهى است.
4 – «فلا تطع المکذّبین ودوّا لو تدهن فیدهنون ولا تطع کلّ حلاَّف مهین» (قلم /10-8)
پس از تکذیب‏کنندگان اطاعت مکن، دوست دارند که نرمى کنى تا نرمى کنند، از هر فرومایه‏اى که بسیار سوگند مى‏خورد، پیروى مکن.»
شهید مرتضى مطهرى، مفهوم و مراد آیه مبارکه را بدین گونه توضیح مى‏دهد:
«موضوع آیه ادهان است، ادهان دو طرفى؛ یعنى سهل‏گیرى دو طرفى؛ توهم کمى در حرف‏هایت سهل بگیر، ما هم کمى در حرف‏هایمان سهل مى‏گیریم، یعنى تساهل. اصطلاحى امروز پیدا شده است، اسمش را گذاشته‏اند، تسامح، تسامح در مورد خودش تعبیر خوبى است ولى این‏ها اسمش را گذاشته‏اند تساهل دینى که از تساهل دینى دفاع مى‏کنند، نقطه مقابل تعصب… این را قرآن به شدت نفى و رد فرمود: «فلا تطع المکذبین» 31
وى آنگاه تسامح را بر دو گونه ممدوح و مذموم تقسیم مى‏کند و در تبیین تفاوت آن دو مى‏آورد:
«مطلبى را باید توضیح دهم و آن همین مسأله تساهل است. آیا قرآن، این کار را به طور کلى نفى مى‏کند؟ باید عرض کنیم که دو مطلب است: یک نوعش را قرآن به طور کلى نفى مى‏کند که هرگز به پیغمبر اجازه نمى‏دهد تا چه رسد به غیر پیغمبر و آن، [یعنى] مصالحه براساس خود مواد برنامه و فکر، یعنى به اصطلاح امروز ایدئولوژى، یعنى بیاییم این طور کنار بیاییم که تو از بعضى حرف‏هایت صرف‏نظر کن ما هم از بعضى حرف‏هاى‏مان صرف‏نظر مى‏کنیم. یک دین حق محال است اجازه بدهد با دشمن کنار بیاید… یک مستحب یا مکروه قابل مصالحه و گذشت نیست. یک چیزى که جزء وحى الهى است ولو به عنوان کوچکترین مکروه قابل مصالحه نیست. بله یک امر دیگر است که قابل تصالح و گذشت است و به اصطلاح، تاکتیک‏بردار است، تصالح، مسأله تاکتیک است، مسأله تاکتیک به اصول یعنى مواد برنامه هرگز جریان ندارد با عمل جریان دارد، یعنى در مقام اجرا، قرارداد مى‏بندیم که این کار را فعلاً جلو یا تأخیر بیندازیم… قرآن، این اختیار را از پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم نگرفته است که نه در مقام اجرا یک قرارداد صلحى با مشرکین امضا کند، نه در دعواى خودش صلح کند.»32
آن چه آمد، تنها بخشى از آیات وحیانى و قرآنى است که از قاطعیت و صلابت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم سخن مى‏گویند.
تاریخ سیره نبوى، که در حقیقت، بازتاب همان آموزه‏هاى پیش گفته قرآنى در عمل و کنش پیامبر است، چهره بیرونى و رفتارى آن چه را که از صلابت پیامبر یاد کردیم بازمى‏گوید:
1. زنى از اشراف قریش، به نام «فاطمه مخزومى» مرتکب سرقت شد، رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم دستور داد حد الهى را درباره او جارى کنند. قبیله بنى مخزوم، ناراحت شدند و کوشیدند به هر وسیله‏اى، مانع اجراى حد شوند، حتى اسامهبن زید که از چهره‏هاى محبوب نزد پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بود، از ایشان تقاضاى بخشودگى کرد، لکن حضرت از این درخواست، شدیداً ناراحت شدند و فرمودند: «آیا درباره حدّى از حدود خدا شفاعت مى‏کنى؟!»33
سپس از جا برخاست و به ایراد خطبه پرداخت که بخشى از آن چنین است:
«اى مردم! علت این که ملت‏هاى پیش از شما هلاک شدند این بود که اگر فرد بلندپایه‏اى از آنان جرم مى‏کرد او را به مجازات نمى‏رسانیدند. اما اگر از مردم ضعیف و ناتوان و گمنام، کسى خلاف مى‏کرد، حکم خدا را درباره او اجرا مى‏کردند. سوگند به خدا اگر [بر فرض محال] دخترم فاطمه دست به چنین کارى بزند، حکم خدا را درباره او اجرا مى‏کنم و در برابر قانون خدا، فاطمه مخزومى با فاطمه محمدى یکسان است.»34
صلابت و قاطعیت در اجراى احکام و حدود الهى از آن روى بایسته و از فضیلت‏هاى خلقى است که سستى در این عرصه مایه سست بنیادى حیات اجتماعى، افزایش جرم و بزهکارى، هتک حرمت و عفت عمومى و فروپاشى ارزش‏ها و بایدهاى اخلاقى، اعتقادى و… مى‏شود که هیچ اندیشه‏گر و خردورزى با ملایمت و سازش و نرم‏خویى، پى‏آیندهاى شوم و سنگین و بنیان برانداز یاد شده را نمى‏پذیرد.
2. پس از غزوه تبوک که در سال نهم هجرت روى داد، نمایندگان قبیله هوازن، براى پذیرش اسلام، اظهار تمایل کردند و براى این کار، پیش‏شرطهایى را معین کردند از جمله این که: از نماز خواندن معاف باشند. اما پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم با قاطعیت و صلابت تمام در برابر این شرط ایستاد و در عین تعلق خاطر شدید به ایمان و گرایش یک نفر به اسلام – چه رسد به یک قبیله – به آنان جواب رد داد و فرمود: «دینى که در آن نماز نباشد، خیر و سودى ندارد.»35

ره آورد خلق عظیم نبوى

بخشى از ره‏آوردهاى خلق عظیم و شرح صدر وجود مقدس پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در عرصه بیرونى و عینیت اجتماع آکنده از آلودگى‏هاى اخلاقى، عصر بعثت و پس از آن را چنین مى‏توان برشمرد:
1 – تربیت و پرورده شدن صدها انسان وارسته و پالوده از رذایل اخلاقى که هر یک اسوه خوبیها و نیکى‏هاى روزگاران بوده‏اند.
2 – برچیده شدن بساط جنگ، نفاق، ناهنجاریهاى اجتماعى و دشمنى از جزیرهالعرب و سایر نقاط قلمرو نفوذ فکر، فرهنگ و اخلاق اسلامى.
3 – گسترش سریع اسلام در بخش بزرگ دنیاى آن روز و در اندک زمان.
4 – شکل‏گیرى امت واحده اسلامى بر پاى بست برادرى دینى، الفت و مهربانى، که خود به تنهایى و با در نظرداشت فضاى تکالب، وحشى‏گرى و استبدادى آن زمان، رویداد مهم و غیرقابل دستیابى با عوامل و انگیزه‏هاى مادى بود و به تعبیر قرآن:
«واذکروا نعمه اللَّه علیکم اذ کنتم اعداءً فألف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته إخواناً و کنتم على شفا حفره من النار فانقدکم منها…» (آل عمران /103)
«و نعمت بزرگ خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او میان دل‏هاى شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید و شما بر لب حفره‏اى از آتش بودید خدا شما را از آن نجات داد.»
5 – صورت بندى تمدن بالنده و پویاى اسلامى، بر شالوده اخلاق، ارزشهاى والاى انسانى، عطوفت، مهرورزى، برادرى ایمانى و انسان‏دوستى .

پی نوشت ها :

20 – جوهرى، اسماعیل، صحاح اللغه، ماده عالم.
21 – اقرب الموارد، ماده عالم.
22 – کلینى، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافى 117/2، ح 4.
23 – طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، /16.
24 – مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 167/98.
25 – ابن جریر طبرى، محمد، تاریخ طبرى، 56/3 و سبحانى، جعفر، فروغ ابدیت، قم، مرکز مطبوعاتى دارالتبلیغ اسلامى، 736/2 1351 و سیره ابن هشام، 167/98 437/4.
26 – همان.
27 – همان.
28 – همان.
29 – همان.
30 – المیزان، 147/9.
31 – مطهرى، مرتضى، تعلیم و تربیت، تهران، انتشارات صدرا، /167.
32 – همان.
33 – سیره ابن هشام، 85/4.
34 – همان.
35 – همان.