با نظر به بررسی اخلاق و تربیت در حوزه اسلام و دوره های تحول آن در ادوار تاریخ، چنین استنباط می شود که آن دو از دیر زمان با هم به کار می رفته و حوزه اخلاق و تربیت یکی بوده و مباحث مطرح شده، بیشتر جنبه اخلاقی داشته و از تفکیک آن دو به عنوان دو رشته علمی در حوزه های علمیه، زمان زیادی نمی گذرد و شاید در دوره معاصر از هم تفکیک شده اند. به هر صورت، نسبت به جدایی آن دو نمی توان زمان دقیقی ارائه داد؛ چون هر دو در رشد صفات پسندیده و زدودن رذایل اخلاقی اشتراک دارند؛ منتها تربیت، جز تربیت اخلاقی ابعاد دیگری نیز دارد. آن چه مسلم است این که امروزه اخلاق و تربیت به عنوان دو حوزه علمی – کاربردی مستقل با قلمرو مختلف در عرصه ی تعلیم و تربیت اسلامی مطرح و مورد بحث و بررسی علمی و آموزشی قرار می گیرد و تفاوت های قابل توجهی نیز با هم دارند که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

الف) خودسازی و دیگرسازی

یکی از تفاوت های اخلاق و تربیت در این است که اخلاق جنبه خودسازی و تربیت جنبه دیگرسازی دارد؛ بدین معنا که منظور از اخلاق، کسب حالت و عادت نیکوست و به رفتارهایی اطلاق می شود که بیشتر مربوط به فرد می باشد و موجب رشد و تکامل وی می گردد؛ مانند نماز اول وقت و رفتار نیک با خانواده و امثال آن. مثلاً وقتی گفته می شود فلان شخص اخلاق خوبی دارد، به این معناست که کارهایش را درست انجام می دهد و فرد شایسته ای است و با دیگران برخورد مناسب دارد؛ ولی کارهای نیکو را به منظور تربیت و تکامل دیگران انجام نمی دهد. اما تربیت، به رفتارهایی اطلاق می شود که جنبه دیگرسازی دارد و هدف از انجام آن، پرورش روحی و معنوی یا اصلاح رفتار دیگران است و مربی کار نیکو را برای تأثیرگذاری بر متربیان انجام می دهد،(1) نظیر نماز خواندن پیامبر(صلی الله علیه و آله)که گاه برای تعلیم تازه مسلمانان انجام می داد و می فرمود: «صلوا کما رأیتمونی اصلی، اصبروا کما رأیتمونی، أصبر؛(2) نماز به جا آرید، آن گونه که من به جا می آورم؛ استقامت و پایداری کنید، آن گونه که من استقامت می ورزم».
شهید مطهری می گوید: «اخلاق مربوط به خود انسان است؛ یعنی مربوط به این که فرد به غرائز و امیال و طبیعت خودش چه نظم و تربیتی بدهد. خودش را چگونه بسازد و به طور کلی نظام دادن به غرائز را اخلاق می گویند. نظام بخشی به امیال طبیعی یعنی کنترل آن به وسیله نیروی عقل تا تعادل جسمی و روحی انسان فراهم گردد و این کار مربوط به خود فرد است، نه کسی دیگر».(3) همین کار را اگر نسبت به کسی دیگر انجام دهد، دیگرسازی و در اصطلاح، تربیت تعبیر می شود.

ب) قداست و عدم قداست

شهید مطهری در فرق میان اخلاق و تربیت می گوید: «با این که اخلاق نوعی تربیت و به معنای کسب خلق و خوی نیکوست، با این حال تفاوتی نیز با تربیت دارد؛ زیرا تربیت به معنای مطلق ساختن و پرورش دادن است و فرق نمی کند که تربیت چگونه و به چه منظوری انجام گیرد. بدین معنا که در مفهوم تربیت، قداست نخوابیده تا بگوییم متربی را برای دریافت خصوصیات انسانی، به روش خاصی پرورش دهد. از این رو، تربیت انسان، حیوان، انسان شایسته و خلافکار فرق ندارد و همه تربیت است».(4)
«اما در مفهوم اخلاق، قداستی نهفته است که نمی توان آن را در مورد حیوان به کار برد و فقط در انسان به کار می رود. بر این اساس، تفاوت دوم اخلاق و تربیت قداست و عدم قداست آن دوست که فن تربیت تابع غرض است و مربی هر گونه بخواهد می تواند متربی را همان گونه تربیت کند؛ ولی اخلاق امری است که تابع غرض نیست؛ بلکه مفهوم آن حاوی قداست است و باید معیار قداست را به دست آورد»(5)

ج) کارکرد و قلمرو بحث

تفاوت دیگر اخلاق و تربیت، در قلمرو بحث و کارکرد آن دوست. بدین ترتیب که اخلاق عمدتاً در مورد شناخت صفات و ملکات نفسانی، فضایل و رذایل اخلاقی و راه های کسب فضایل و دوری از رذایل بحث می کند؛ اما تربیت اغلب به بررسی اصول و روش های ایجاد و اصلاح رفتار متربی می پردازد. بر این اساس، اخلاق بیشتر به شناخت فضایل و رذایل و راه های به دست آوردن و دوری از هر یک توجه دارد و تربیت به پرورش شخصیت فکری و رفتاری متربیان بر اساس اصول و روش های تربیتی عنایت دارد.

د) تربیت وسیله رشد اخلاق

تفاوت دیگری که میان اخلاق و تربیت وجود دارد این است که تربیت عامل ایجاد و وسیله رشد اخلاق می باشد؛ یعنی با فرایند تربیت می توان فضایل اخلاقی را در افراد آموخت و آنها را با اخلاق اسلامی بار آورد و هم چنین رذایل اخلاقی را از آنان زدود، تربیت اخلاقی عهده دار این امر است.

هـ) رابطه عام و خاص من وجه

در مجموع بین اخلاق و تربیت نسبت «عام و خاص من وجه» برقرار است؛ زیرا آن دو افزون بر نقاط مشترکی که در زمینه ی تربیت اخلاق دارند، هر کدام دارای جنبه های اختصاصی نیز هستند که در نتیجه، رابطه عموم و خصوص من وجه، میان حوزه اخلاق و تربیت تعیین می گردد.

پی نوشت ها :

1. فقه السیره النبویه، ص153.
2. بحارالانوار، ج85، ص179.
3. اسلام و متضیات زمان، ص155.
4. تعلیم و تربیت در اسلام، ص95.
5. همان، ص99.
منبع: سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (علیهم السلام)