عوامل مؤثر در یادگیری دانش آموزان
1ـ خصوصیات یادگیرنده: در جهت دستیابی به نتایج مطلوب در یادگیری بایستی به خصوصیات فردی یاد گیرنده توجه شود. مهم ترین این ویژگی ها عبارتند از:
الف) داشتن امکانات حسی (بینایی، شنوایی…) و جسمانی در حد نیاز: بررسی ها نشان می دهد که حدود 2 درصد از دانش آموزان در شنوایی خود با مشکل مواجه هستند. بی توجهی به این نکته می تواند از پیشرفت تحصیلی آن ها جلوگیری کند. تحقیقات انجام شده روی کودکان و نوجوانان بزهکار نیز نشان می دهد که ضعف بینایی و شنوایی در این گروه چند برابر همسالان آن هاست.
ب) داشتن امکانات روانی (ذهنی، عاطفی، اجتماعی و اخلاقی): برای موفقیت در یادگیری، برخورداری از سلامت ذهنی، عاطفی و اخلاقی ضروری و اجتناب ناپذیر است. بررسی ها نشان می دهد درجه هوشبهر کودکان ثابت نیست و عوامل محیطی مناسب می تواند باعث ارتقای آن و بر عکس در صورت نامطلوب بودن شرایط محیط زندگی منجر به ضعف آن شود. در این جا می توان گفت دانش آموزان هوشمند با دارا بودن درک سریع، کنجکاوی سیری ناپذیر، اطلاعات عمومی مناسب، حافظه قوی، خزانه وسیع لغات، علاقه زیاد به کتاب و کسب تجربه های جدید، در یادگیری و تحصیل موفق تر هستند. به غیر از هوشبهر، ویژ گی های شخصیتی فراگیر نظیر میزان اعتماد به نفس تأثیر چشم گیری در پیشرفت تحصیلی دارد.
ج) داشتن علاقه و انگیزه برای یادگیری: میزان انگیزه و علاقه فراگیر به تحصیل و کسب علم از جمله عواملی است که در یادگیری نقش عمده ای دارد. در این میان بایستی به انگیزش پیشرفت و شیوه های تقویت آن پرداخت. انگیزش پیشرفت عبارت است از «گرایش همه جانبه به ارزیابی عملکرد خود با توجه به عالی ترین معیارها، تلاش برای موفقیت در عملکرد و برخورداری از لذتی که با موفقیت همراه است.» (فلد، رولند، کولد 1979). انگیزش پیشرفت یعنی این که «فرد تمایل دارد کاری را در یک زمینه بخوبی انجام دهد و عملکردش را در خودجوش ارزیابی کند.»
2ـ خصوصیات محیط خانوادگی: در سالهای اخیر تحقیقات متعددی به منظور شناسایی رابطه محیط خانوادگی در مورد موفقیت تحصیلی دانش آموزان انجام شده است. در این قسمت به برخی از نتایج پژوهش های مطرح شده اشاره می کنیم:
(وینتر، پل و داسیتروم، 1984) در بررسی های خود متوجه شدند مادران دانش آموزان تیزهوش نسبت به جمعیت کل زنان، وظیفه شناس و مستقل تر هستند و با برنامه ریزی های دقیق تر عمل می کنند. در مطالعه دیگری که توسط «لویپ وجی» (1987) صورت گرفت، مشخص شد که مادران دانش آموزان موفق و باهوش در برخورد با فرزندان بر ارتباط کلامی تکیه می کنند در صورتی که دیگر مادران بیشتر از تکنیک های ارتباطی فیزیکی و اشاره ای استفاده می کنند. نحوه ارتباط مادران گروه اول موجب غنی تر شدن خزانه لغات در فرزندان می شود که این نکته، آنان را در محیط آموزشی موفق تر خواهد کرد.
«دام بی کارنس» و «شوید» (1980) در مورد ویژگی های پدران و دانش آموزان موفق و باهوش ویژگی های زیر را مشاهده کرده اند:
1ـ پدر دانش آموزان موفق و باهوش در رابطه با مطالعه و وضع تحصیلی فرزندان بر فعالیت های شفاهی یا ارتباط کلامی با آنان تأکید بسیار دارند.
2ـ پدران در منزل به جای ارائه یک شخصیت منفعل و کناره گیر، شخصیتی فعال و پویا از خود نشان می دهند. «کارنان و گراسبوگ» (1987) ویژگی های خانواده دانش آموزان موفق و باهوش را «ارزش قائل شدن به روابط حمایتی متقابل، بیان آشکار افکار و احساسات در محیط خانواده و توجه به مشارکت و نظرخواهی از یکدیگر» معرفی می کنند. بررسی های دیگر نشان می دهد نوع تصور والدین از توانمندی های فرزندان خویش می تواند در تعیین وضعیت تحصیلی آنان نقش مؤثری ایفا کند؛ زیرا تصور مثبت از استعدادهای کودکان و نوجوانان منجر به تشکیل خودپنداری مثبت در آنان می شود و در این شرایط با افزایش میزان اعتماد به نفس زمینه برای پیشرفت تحصیلی آماده می شود. شیوه های تربیتی والدین نیز تأثیر بسزایی در وضع تحصیلی ایجاد می کند. نتایج پژوهش های متخصصان روان شناسی تربیتی نشان می دهد والدینی که مرتب فرزندان خود را طرد می کنند و یا از روش های تنبیهی برای ادب کردن آن ها استفاده می کنند بیشتر آن ها باعث تقویت منبع کنترل بیرونی در وجود فرزندان می شوند و چنان چه در مباحث گذشته یاد آور شدیم این نوع منبع کنترل منجر می گردد تا دانش آموزان از قبول مسوؤلیت ها فرار کنند. در وضعیت تحصیلی خویش دیگران را به جای خود مسؤول بدانند و در نتیجه فعالیت کمتری برای دستیابی به پیشرفت و موفقیت تحصیلی انجام دهند. علاوه بر موارد مطرح شده، وضعیت تحصیلی والدین، تعداد افراد خانواده، وضعیت اقتصادی، نوع ارتباط اجتماعی خانواده با دیگران و …. در شکل گیری وضعیت تحصیلی بسیار مؤثر است.
خانواده و موفقیت تحصیلی فرزندان
در جهت دست یابی به پیروزی تحصیلی فرزندان، والدین بایستی به نکات زیر توجه کنند:
ـ با ایجاد تفاهم و برخورد منطقی با یکدیگر ، محیطی آرام و مساعد برای تحصیل و یادگیری فرزندان به وجود آورند.
ـ به ارضای نیازمندی های جسمی، روانی، عاطفی و عقلی فرزندان توجه کنند.
ـ انتظارات به جا و منطقی از پیشرفت و موفقیت تحصیلی فرزندان خود داشته باشند.
ـ فرزندان را برای کسب نمره 20 در تنگنا و فشار روانی قرار ندهند.
ـ به حدود توانمندی، استعداد و تفاوت های فردی در بین فرزندان توجه کنند.
ـ با اهمیت دادن به کسب علم و مطالعه، نمونه عملی مناسبی برای فرزندان ایجاد کنند.
ـ در برابر موفقیت تحصیلی فرزندان از خود واکنش مثبت نشان دهند.
ـ ارتباط خود را با محیط مدرسه محکم کنند.
3ـ خصوصیات محیط آموزشی: شرایط و نوع امکانات محیط آموزشی، تعداد مناسب دانش آموزان در کلاس، سطح تحصیلی و رقابت بین دانش آموزان، نحوه تدریس و تجربه ارزشمند معلمان و …. می توانند موجب پیشرفت تحصیلی شوند و بر عکس بی توجهی به عوامل مطرح شده باعث افت تحصیلی دانش آموزان می گردد. نتایج و بررسی ها در روان شناسی آموزشگاهی نشان می دهد معلمی قادر به ایجاد زمینه پیشرفت تحصیلی است که خود خصیصه هایی چون: ایمان، کار، تزکیه، خلاقیت، تقوا، خویشتن داری، وجدان کار، مناعت طبع، سلامت جسم و روان، هماهنگی گفتار و کردار و … را داشته باشد و هنگام تدریس به نیازها، علایق، تفاوت های فردی و رشد توانمندی های دانش آموزان توجه کند و نیز در ملزومات آموزشی، بر مواد درسی تسلط کافی داشته باشد و از ارزش های مطلوب در نحوه تدریس استفاده کند.
مدرسه و موفقیت تحصیلی دانش آموزان
برای دست یابی به پیروزی تحصیلی دانش آموزان، معلمان و مسؤولان مدرسه بایستی به نکات زیر توجه کنند:
ـ توانمندی های دانش آموزان را تقویت کنند.
ـ زمینه ترس از شکست و دست نیافتن به موفقیت را در آن ها از بین ببرند.
ـ برای تحریک انگیزه پیشرفت تحصیلی از روش های مستقیم و غیر مستقیم استفاده کنند.
ـ در روند یادگیری، مرتب آموخته های آن ها را ارزش یابی کنند.
ـ در فرایند تحصیل و یادگیری از مشارکت و فعالیت دانش آموزان استفاده کنند.
ـ ارتباط خود را با محیط خانواده از طریق برگزاری جلسات آموزش خانواده حفظ کنند.
زهره سعادتمند – دوازده رهنمود تربیتی، ص 92 – 97