نویسنده:محسن کریمی
رزق به معنای خوراک روزانه، آنچه روز به روز به کسی داده می‌شود و قسمت او می‌گردد و نیز ضروریات زندگی به کار رفته است؛ و همچنین آیات و روایات مطالب بسیار زیادی در مورد رزق و روزی و همچنین کسب حلال و ضرورت تحصیل رزق به میان آمده است.
در کتاب‌های مختلف راه‌های زیادی برای توسعه‌ی رزق و روزی نوشته شده است که شامل اعمال عبادی (نمازها، سوره‌ها و آیات و ادعیه و اذکار)، غیرعبادی و سایر اعمال دیگر می‌شود که البته اعمالی هم موجب تضییق رزق و روزی می‌شود که به تفصیل در مقاله به آن اشاره شده است.
در پایان هم دستوراتی برای ادای قرض و وصول طلب از ائمه (علیهمالسلام) وارد شده است که چند مورد آن را ارائه نموده‌ام.
مقدمه
بعضی از کارهای انسان موجب افزایش رزق و روزی و بعضی از کارها و گناهان موجب کاهش رزق و درنتیجه سبب فقر می‌شوند و گاهی اوقات هم با اینکه مؤمن تلاش لازم را انجام می‌دهد ولی گویا کارش قفل شده و از تلاش خود نتیجه‌ی کافی نمی‌گیرد که در این صورت با برخی اعمال و استغفار به درگاه خداوند مشکل حل می‌شود؛ و مؤمن باید سعی و تلاش عملی را هرچه بیشتر و بهتر انجام دهد زیر خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: لَیسَ لِلانسانِ الّا ما سَعی (1)
نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
اکنون با تدوین مقاله‌ی (راه‌های تضییق و توسعه‌ی رزق) به تنظیم و دسته‌بندی روایات اهل‌بیت (علیهمالسلام) در این رابطه پرداخته و آن‌ها را در هشت فصل ارائه می‌کنم:
فصل اول: تعریف کلمه‌ی رزق و روزی
فصل دوم: رزق در قرآن و روایات
فصل سوم: انواع رزق
فصل چهارم: کسب حلال
فصل پنجم: ضرورت تحصیل رزق
فصل ششم: راه‌های توسعه‌ی رزق
فصل هفتم: موجبات فقر
فصل هشتم: دستوراتی برای ادای قرض و وصول طلب
فصل اول:
تعریف کلمه‌ی رزق و روزی
روزی به معنای آنچه که خداوند نصیب موجودات عالم میکند تا به وسیله‌ی ارتزاق از آن، موجودات عالم به حیات خود ادامه می‌دهند که از ضروریات زندگی نیز شمرده شده است.
در مفردات راغب آمده است که روزی گاهی به عطای جاری گفته می‌شود؛ خواه دنیوی باشد یا اخروی؛ و گاه به نصیب و بهره ایشان از چیزی، رزق اطلاق می‌گردد.
رزق چیزی است که قابلیت بهره‌برداری دارد و کسی نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد مگر خود شخص که مثلاً گناهی مرتکب می‌شود که جلوی رزقش گرفته می‌شود و از آن رزق محروم می‌گردد.
گفته شده است که از حضرت عزرائیل پرسیده شد که، از کجا آگاه می‌شوی که باید جان چه کسی را بگیری؟ حضرت در پاسخ می‌فرمایند که: هر کس که روی کره‌ی زمین رزقش تمام شود من متوجه می‌شوم که باید جان او را بگیرم.
فصل دوم:
رزق در قرآن و روایات
بخش اول: رزق در قرآن کریم
واژه‌ی رزق در قرآن کریم مورد استفاده قرارگرفته است، توجه آیات الهی به رزق و روزی انسان و موجودات دیگر نشانه اهمیت آن است، به عنوان نمونه به چند آیه اشاره می‌کنیم:
آیه‌ی اول: «أنَّ اللهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتین» (2) همانا خداوند روزی دهنده و صاحب قدرت محکم است.
این آیه یک اصل مسلم از اصول آفرینش را مطرح میکند، که همه‌ی جانداران عالم وجود دارای روزی هستند و در دیوان محاسبات این عالم از قلم نیفتاده‌اند.
آیه‌ی دوم: «وَ لَما تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إلی مَا مَتَّعْنا بِه أزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَهَ الْحَیوهِ الدُّنیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرُ وَ اَبْقی» (3)
هرگز چشم خود را به نعمت‌های مادی که به گروه‌هایی از آنان دادیم، میفکن که این‌ها شکوفه‌های زندگی دنیا است و بر این است که آنان را بیازماییم و روزیِ پروردگارت بهتر و پایدارتر است.
آیه‌ی سوم: «وَلَوْ بَسَطَ اللهُ الْرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی‌الارضِ وَ لکن یُنَزِّلُ به قدرٍ مّا یَشاءُ إنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیر» (4)
سرمایه و ثروت، گاهی زمینه‌ساز فساد و گناه می‌شود، زیرا وقتی انسان‌ها خود را بی‌نیاز از خداوند می‌بینند طغیان می‌کنند. «إنَّ الانسانَ لَیَطْغی أن رّزاءاهُ اسْتَغْنی» (5) و همانا انسان طغیان میکند، زیرا خود را بی‌نیاز می‌بیند.
بخش دوم: رزق در روایات
ائمه روایات زیادی در مورد رزق و روزی به میان آورده‌اند که ما به تعدادی از این روایات می‌پردازیم:
الف قناعت به روزی کم: الامام الصادق (علیه السلام) : (مَن رَضِیَ مِنَ الله بالیَسیرِ مِنَ المَعاشِ، رَضی اللهُ مِنهُ بالیَسیر مِنَ العَمل) (6)
امام صادق (علیه‌السلام) : هر که به اندک روزی خدا رضایت دهد، خداوند نیز به اندک عمل او رضایت می‌دهد.
ب بسندگی به کفاف: الامام علی (علیه‌السلام) : (مَنِ اقْتَصَرَ علی بُلغَهِ الکفافِ فقدِ انتَظَم الراحَهَ، وتَبَوا خَفضَ الدَّعَه) (7)
امام علی (علیه‌السلام) : آن کسی که به اندازه‌ی کفاف بسنده کرد، به آسایش دست یافت و از زندگی آسان و خوشی برخوردار شد.
ج تضمین روزی: الامام علی (علیه‌السلام) : (عیالُهُ الخَلائقُ، ضَمِنَ اَرزاقَهُم، وَقَدَّرَ اَقْواتَهُم) (8)
امام علی (علیه‌السلام) : مردم نانخورهای خدایند. خداوند روزی آن‌ها را ضمانت و خوراکشان را مقدر کرده است.
د غم روزی فردا خوردن: الامام الصادق (علیه‌السلام) : (مَنِ اهتَمَّ لِرِزقِهِ کُتِبَ عَلیه خَطیئه) (9)
امام صادق (علیه‌السلام) : هر که غم روزی خود را بخورد، برایش یک گناه محسوب می‌شود.
فصل سوم
انواع رزق
رزق را بر چهار نوع تقسیم کردهاند: رزق مملوک، رزق موعود، رزق مضمون و رزق مقسوم.
رزق مملوک: رزقی است که در ملکیت شخصی در آمده است.
رزق موعود: رزق خاصی است که خداوند صالحان و عابدان را به آن وعده داده است.
رزق مضمون: خوردنی و نوشیدنی است که به اندازه‌ی مورد نیاز انسان از طرف خدا ضمانت شده است.
رزق مقسوم: رزقی است که در ازل تقسیم شده و در لوح محفوظ نوشته شده است.
در تقسیم‌بندی دیگری می‌توان، رزق را به دو نوع ظاهری و باطنی، مادی و معنوی و یا باطنی و معنوی تقسیم کرد.
رزق معنوی مانند علوم و معارف و نبوت و … و رزق مادی مانند خوردنی‌ها، پوشیدنی‌ها و… (10)
بسیاری از دانشمندان اسلامی فرموده‌اند: در آیات الهی و احادیث پیشوایان، واژه‌ی رزق به معنای رزق حلال است، به این معنا وقتی خداوند میفرماید: مؤمنان کسانی هستند که:
(ینفقون مما رزقناهم)، از آنچه به ایشان روزی کردیم انفاق می‌کنند یعنی از روی حلال خویش به دیگران نیز می‌دهند.
اگر کسی از راه نا‌مشروع، مال و ثروت کسب میکند، روزی او نیست، زیرا روزی آن است که از راه حلال به دست آید.
فصل چهارم:
کسب حلال
1- لقمه‌ی حلال از دیدگاه بزرگان:
ابوذر آن یار باوفای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مردمان را دور خویش جمع کرد و به آنان گفت: (اِجْعَلِ الدُّنیا لِکلِمَتَینِ کَلَمَهً فی طَلَبِ الْحَلالِ وَ کَلِمَهً لِلآخِرَه) (11)
(دنیا را در دو کلمه خلاصه کنید، یک کلمه‌ی آن، طلب روزی حلال است و کلمه‌ی دیگر آن که در پی آخرت باشید)
2- کسب حلال باعث شرافت می‌شود:
کار و تلاش مشروع برای کسب روزی حلال، هر چه که باشد، باز موجب شرافت و کرامت انسان می‌شود و بهتر از آن است که انسان دست خویش را پیش دیگران دراز کند و سرباز آنان باشد.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) : اگر انسان هیزم را بر پشت خویش حمل کند، بهتر از آن است که دست گدایی پیش دیگران دراز کند که معلوم نیست چیزی به او بدهند یا ندهند. (12)
3- طلب حلال جهاد است:
اسلام کار را یک نوع جهاد در راه خدا می‌داند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کسی که در راه کسب روزی حلال برای خانواده‌اش تلاش میکند، مجاهد و حرکت‌کننده در راه خداست. (13)
4- کسب حلال بهترین عبادت:
از دیدگاه پیشوایان معصوم (علیه السلام) : اگر نیت‌ها خالص باشد و کار از راه حلالش صورت گیرد، همه کارهای انسان رنگ الهی به خود می‌گیرد و ارزشی غیر‌قابل وصف پیدا میکند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: «عبادت دارای هفتاد جزء است، که با فضیلت‌ترین آن‌ها، طلب حلال است.»(14)
فصل پنجم
ضرورت تحصیل رزق
همه‌ی ما می‌دانیم که روزی دهنده‌ی همه‌ی موجودات خداوند قادر متعال است، همانگونه که قرآن کریم نیز فرموده که: «ما مِنْ دابَّهٍ فی الارضِ اِلَّا عَلَی اللهِ رزق‌ها» (15) یعنی هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست، مگر اینکه روزی او بر عهده‌ی خداست، بنابراین آیه می‌توانیم از تلاش و کوشش دست برداریم و در انتظار روزی خدا باشیم؟
قرآن کریم در آیات بسیاری پاسخ این سوال را مطرح و بر این مطلب تأکید کرده است؛ از جمله «فَإذا قَضِیَتْ الصَّلاهُ، فَانْتَستِروا فِی الأرضِ وَابتَغوا مِنْ فَضْلِ الله» (16)، یعنی هنگامی که نماز (جمعه) گزارده شد، در زمین پراکنده شوید (و بیکار و بی‌تحرک ننشینید)، و (روزی و نیاز‌های خود را که) از فضل خداوند بجوئید.
و در آیه‌ی دیگر میفرماید: «وَجَعلنا آیَهَ النَّهار مُبْصِرِهً، لِتَبْغوا فَضلاً مِنْ رَبِّکُمْ…»(17) یعنی روز را آیتی روشن ساختیم، تا به طلب روزی و نعمت پروردگار خویش برخیزید و نیاز‌های خود را که همه با تلاش و کوشش، از فضل و رحمت او به شما می‌رسد به دست آورید.
و اما در روایات نیز پاسخ این سوال به گونه‌های مختلف آمده است، از جمله شخصی می‌گوید:
به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: مردی می‌گوید در خانه می‌نشینم و نماز می‌خوانم، روزه می‌گیرم و پروردگارم را عبادت می‌کنم، خدا روزی مرا می‌رساند.
حضرت فرمود: این مرد جزء یکی از سه گروهی است که خواسته و حاجتشان روا نمی‌شود. (18)
بنابراین رازقیت پروردگار به معنای یاد شده صحیح نیست، بلکه رازقیت را باید این گونه معنی کرد که خداوند برای هر جنبنده‌ای رزقی در دسترس قرار داده، که با کوشش می‌تواند به آن دست یابد.
در حدیث دیگری امام صادق (علیه السّلام) می‌فرمایند که: «إنّی لَاُبْغِضُ الرَّجُلَ فَاغِراً فَاهُ إلَی رَبِّهِ، فَیَقُولُ ارْزُقنی و یَتْرُکُ الطَّلَب» (19) من بدم می‌آید از مردی که دهانش را به سوی خدا باز کرده و می‌گوید: پروردگارا! به من روزی بده، ولی به دنبال طلب و کسب و کار نمی‌رود.
فصل ششم:
راه‌های توسعه‌ی رزق
در این فصل، اموری را که موجب توسعه‌ی رزق می‌باشد در دو بخش ذکر می‌کنم: اعمال عبادی و غیرعبادی
بخش اول:
اعمال عبادی
در این بخش، چند دستور را که موجب توسعه و گسترش رزق و روزی می‌باشد، ذکر می‌کنم.
الف نمازها
پیاپی خواندن نمازها (20)
یعنی انسان نماز ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشاء را در یک زمان بخواند، البته خواندن تعقیب فاصله محسوب نمی‌شود.
تعقیب خواندن بعد از نماز صبح:
از امیر المؤمنین (علیه السلام) نقل شده که می‌فرمود: «وَ الله اِنَّ ذِکْرَ اللهِ بَعْدَ الصَلاهِ الْغَداهِ إلی طُلُوعِ الشَّمْسِ اَسْرَعُ فِی طَلَبِ الرِّزقِ مِن الضَّرْب فِی الْارْضی» (21)
به خدا سوگند ذکر خدا گفتن بعد از نماز صبح تا طلوع خورشید تأثیرش در تحصیل رزق از تجارت و بازرگانی بیشتر است.
نماز یومیه: از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است که خیر دنیا و آخرت در نماز است. (22)
نماز شب:
امام صادق (علیه السلام) فرمود: (صَلاهُ الّیلِ تُبیِّضُ الْوَجهَ و صَلاهُ الَّیْلِ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ صَلاهُ الَّیلِ تَجْلِبُ الرِّزْق) (23) نماز شب صورت را سفید (و نورانی) و بوی را خوش می‌گرداند و نیز باعث روی آوردن رزق و روزی می‌شود.
نماز وتیره امام صادق (علیه السلام) فرمود: (لاتَترکوا رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ عِشاءِ الاخِرهِ فانَّهُ مَجْلَبَهٌ لِلْرِّزْق) (24)
دو رکعت (نافله‌ی) بعد از نماز عشا را ترک نکنید، زیرا آن، وسیله‌ی روز آوردن رزق و روزی است.
نماز رزق:
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از قول جبرئیل در مورد کیفیت نماز رزق فرمود:
(انسان دو رکعت نماز می‌خواند بدین صورت که در رکعت اول سورهی حمد و یک مرتبه، انا عطیناک الکوثر را سه مرتبه، اخلاص را نیز سه مرتبه قرائت میکند و در رکعت دوم سورهی حمد را یک مرتبه و هر یک از سورهی فلق و ناس را نیز سه مرتبه قرائت میکند) 25
ب سوره‌ها و آیات
1- قرائت قرآن در منزل:
امام صادق (علیه السلام) فرمود: امیرالمؤمنین (علیه السلام) چنین فرمود: «خانه‌ای که در آن قرائت قرآن و ذکر خدا می‌شود برکتش زیاد می‌گردد، فرشتگان در آن جا حاضر می‌شوند، شیاطین می‌روند و آن خانه برای اهل آسمان نور افشانی میکند، آن‌چنان که ستارگان درخشان برای اهل زمین نور می‌افشانند، و بی شک خانه‌ای در آن قرائت قرآن و ذکر خدا نمی‌شود برکتش کم می‌شود، فرشتگان از آن‌جا می‌روند و شیاطین حضور می‌یابند.»(26)
2- سوره یس:
امام صادق (علیه السلام) : به راستی هر چیزی قلبی دارد و قلب قرآن سورهی یس است. پس کسی که سورهی یس را پیش از دخول در شب بخواند، در آن روز تا شب ازجمله‌ی کسانی است که محفوظ می‌باشند و رزق و روزی نیز به ایشان داده شده است؛ و کسی که شبانگاه پیش از خواب این سوره را بخواند هزار فرشته را مأمور می‌سازد که او را از (شر) شیطان رانده شده و هر آسیبی حفظ کنند و اگر در آن روز بمیرد خداوند او را داخل بهشت میکند. (27)
3- سوره ذاریات:
امام صادق (علیه السلام) فرموده: سورهی ذاریات را در روز یا شب بخواند، خداوند امور زندگیش را اصلاح میکند، رزق زیادی به او عنایت میفرماید و در قبرش چراغی می‌افروزد که تا روز قیامت نور می‌افشاند. (28)
4- سوره قیامت:
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی فرمود: «… مداومت بر قرائت آن (سوره قیامت) موجب روی آوردن رزق و روزی، معنویت و نیز محبوبیت نزد مردم می‌باشد.»(29)
5- ختم آیه‌ی شریفه‌ی (ان الله هو الرزاق ذو‌القوه المتین) (30)
از عالم فاضل، مرحوم شیخ محمد رشتی نجفی نقل شده که این آیه باید تا چهل روز، روزی بیست و هفت مرتبه بعد از نماز صبح بدون فاصله خوانده شود. عالم نامبرده می‌گوید: من به این دستور عمل کردم و پیش از تمام شدن چهل روز به ثروت فراوانی دست یافتم. پدرم نیز این دستور را تجربه کرده و به افرادی آموخته است. آنان نیز از این ختم بهره‌مند گردیده‌اند.
ج ادعیه و اذکار
1- دعا کردن:
امام باقر (علیه السلام) از پدر بزرگوارشان و آن حضرت از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرد که فرمود: «آیا شما را به اسلحه‌ای که از دشمنتان برهاند و ارزاقتان را بیفزاید رهنمون گردم؟ اصحاب عرض کردند: آری، حضرت فرمود: شب و روز به درگاه خدایتان دعا کنید و او را بخوانید، زیرا دعا اسلحه‌ی مؤمنان است. (31)»
2- دعا کردن برای مؤمنان:
اما صادق (علیه السلام) فرمودند: دعا کردن شخصی مسلمان، برای برادرش (برادر دینی) در غیاب او، رزق را به سوی دعا کننده روانه میکند، گرفتاری را از او باز می‌گرداند و فرشتگان می‌گویند: برای تو نیز دو چندان. (32)
3- استغفار:
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : «زیاد استغفار کنید، زیرا آن باعث روی آوردن رزق می‌شود.»
4- دعایی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آموخت: امام صادق (علیه السلام) فرمود: پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این دعا را تعلیم نمود: «یا رازِقَ المُقِّلینَ یا راحِمَ المَساکینَ یا وَلِیَّ المؤمِنینَ یا ذَالقُوَّهِ المَتینُ صَلِّ علی مُحمَّدٍ و اَهْلِ بَیتهٍ و ارزُقنی و عافِنِی وَ اکفنی ما اَهّمِنی» (33)
بخش دوم:
اعمال غیرعبادی
1- صله‌ی رحم:
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
کسی که یک چیز را برای من ضمانت کند، من برای او چهار چیز ضمانت می‌کنم، آن یک چیز این است که صله‌ی رحم به جای آورد در این صورت خداوند متعال او را دوست می‌دارد، رزق و روزیش را زیاد و عمرش را طولانی می‌گرداند و او را به بهشتی که وعده‌اش داده است، می‌برد. (34)
2- روفتن بیرون منزل(35)
3- ادای امانت(36)
4- یاری کردن برادر دینی
5- صبح زود به دنبال رزق و روزی رفتن
6- باز‌گو کردن اذان:
یعنی هر جمله‌ای را مؤذن می‌گوید انسان تکرار نماید.
حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: مردی خدمت امام صادق (علیه السلام) از فقر و تهیدستی شکایت کرد، حضرت فرمود: «اَذِّن اذا سَمِعْتَ الأذانَ کما یُؤذِّنُ الْمُؤَذِّن» (37)
7-حرف نزدن در توالت
8-ترک حرص
> 9-ترک سوگند دروغ
10- شکر و سپاسگزاری از صاحب نعمت:
قرآن کریم میفرماید: (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاَزیدَنَّکُم) (38) (هر آینه اگر سپاسگزاری کنید نعمت‌های شما را می‌افزایم)
همچنین حضرت علی (علیه السلام) میفرماید: (شُکْرَالنعَمِ یُضاعفها و یَزیدُها) (39)
سپاسگزاری از نعمت‌ها باعث فزونی نعمت‌ها و دو یا چند برابر شدن آن‌ها می‌گردد.
11- شستشوی دست‌ها پیش از غذا:
امام صادق (علیه السلام) فرمود: شستن دست‌ها قبل از غذا فقر و تهیدستی را از میان می‌برد و رزق و روزی را می‌افزاید. (40)
حدیث دیگری از اما صادق (علیه السلام) : کسی که دستش را پیش از غذا شسته، با حوله خشک نکند، زیرا تا زمانی که رطوبت در دست هست برکتش نیز در غذا باقی است. (41)
12- خوردن آنچه که بیرون از سفره می‌ریزد.
13- خوردن قدری نمک همراه با اولین لقمه‌ی غذا
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مَنْ ذَرَّ الْمِلْحَ عَلَی اوَّل لُقْمَهٍ یَأکُلُها اِسْتَقْبَلَ الْغِنی» (42)
(کسی که روی اولین لقمه غذایش نمک بپاشد، به پیش‌باز توانگری و بی‌نیازی رفته است)
14- خلال کردن:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «تَخَلَّلوا عَلی اِثرِْ الطَّعامِ فَاِنَّهُ مَصِحَّهٌ لِلْفَمِ وَ النَّواجِذِ وَ یَجْلِبُ الرِّزْقَ عَلَی العَبْدِ»، (43) پس از غذا دندان‌هایتان را خلال کنید، زیرا این کار باعث بهبودی دهان و دندان‌هایتان و رزق و روزی را نیز می‌افزاید.
15- شستن ظرف:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «غَسْلُ الاِناءِ وَ کَسّحُ الْفِناءِ مَجْلَبَهٌ لِلرِّزْقِ»
«شستن ظرف و روفتن بیرون منزل وسیله‌ی روی آوردن رزق و روزی می‌باشد.»
16- نیک کردن:
امام باقر (علیه السلام) : «اِنَّ الْبرّ یَزیدُ فی الْرِزْق» (44)
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «به راستی که نیکی کردن رزق را می‌افزاید.»
17- خوش رفتاری با همسایه:
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «حُسْنُ الْجَوار یَزیدُ فی الرِّزْق» (45)
«خوش رفتاری با همسایه، رزق و روزی را زیاد میکند.»
18- خوش اخلاقی:
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «فی سَعَهِ الْاَخلاقِ کُنُوزُ الارزاق» (46)
«گنجینه‌های رزق، در خوش اخلاقی است.»
19- صدقه:
حضرت موسی بن جعفر از پدران بزرگوارش و ایشان از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کردهاند که آن حضرت فرمود: «ما نقص المالُ مِنْ صَدَقَهٍ قَطُّ فَاَعْطُوا و لا تَجْبُنُوا» (47)
هرگز مالی به وسیله‌ی پرداخت صدقه کاهش نیافته است، بنابراین (صدقه) بدهید و نهراسید.
20- ازدواج:
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «تَزَوَّجوُا النِّساءَ فَاِنَّهُنَّ یَأتینَ بِالمال» (48)
(با زنان ازدواج کنید، به راستی که آنان ثروت می‌آورند)
بخش سوم:
سایر اعمال
1- تقوا:
«و َمَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرجاً (وَ یَرزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لایَحْتَسِب) (49)»
«کسی که تقوای الهی پیشه کند پروردگار برایش راه گشایش قرار می‌دهد و او را از جایی که گمان نمی‌کند روزی می‌دهد.»
2- پرداخت زکات
3- زیارت خانه‌ی خدا: «حُجَّوا وَاعْتَمِروا تَصِحَّ اَبْدالُکُمْ و تَتَّسِعَ اَرزاقُکُم وَ تَکفوُا مَؤناتُکُمْ وَ مُؤناتُ عِیالِکُم» (50)
(حج و عمره به جای آورید تا بدن‌هایتان سالم بماند، رزق و روزیتان فراخ گردد و مهمات خود و خاندانتان کفایت شود)
4- توقف بر روی کوی صفا و مروه: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مَنْ اَرْادَ اَنْ یَکثُرَ مالُهُ فَلْیُطِلِ الوُقُوفَ عَلیَ الصَّفا وَ الْمَروَه» (51) (هر کس می‌خواهد مالش زیاد گردد باید بر کوه صفا و مروه زیاد توقف کند)
5- زیارت امام حسین (علیه السلام) :
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «مُرُوا شِیعَتَنا بِزِیارَهِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ (علیه السّلام) فَاِنَّ اِتیانَهُ یَزیدُ فِی الرِّزقِ وَ یَمُدُّ فِی العُمْرِ وَ یَدْفَعُ مَدافِعَ السُّوءِ وَ ایتانهُ مُفْتَرَضُ علی کُلِّ مُؤمِنٍ مُقِرٍّ بِالْاِمامَهِ مِنَ الله» (52)
«امر کنید شیعیان ما را به زیارت امام حسین (علیه السلام) به راستی که زیارت آن حضرت رزق و روزی را می‌افزاید، عمر را طولانی میکند و از پیش‌آمد‌های ناگوار جلوگیری می‌نماید. انجام آن بر هر مؤمنی که به امامت آن حضرت از سوی پروردگار ایمان دارد، لازم است.»
6- چهار روز روزه گرفتن در ماه شعبان:
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در ضمن حدیثی چنین فرمود: (مَنْ صامَ اَرْبَعَهَ اَیّامِ مِنْ شَعْبانَ وُسِّعَ عَلَیهِ فِی الرِّزْق) (53) کسی که چهار روز از ماه شعبان را روزه بگیرد، رزق و روزی بر او توسعه می‌یابد.
7- مداومت بر وضو:
مردی خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از کمی رزق و روزی شکایت کرد، حضرت فرمود: «اَدِمِ الطَّهارَهَ یَدُم عَلَیکَ الرِّزْق» (54) «بر طهارت مداومت کن تا رزق و روزی نیز بر تو مداوم باشد.» او طبق دستور عمل کرد و رزقش وسعت یافت.
فصل هفتم:
«موجبات فقر»
بسیاری از کارهای حرام و مکروه باعث فقر و تنگدستی می‌شوند، کسی که خواستار گشایش در روزی است، ابتدا باید از این رفتارها دوری کند، سپس با تلاش و کوشش و با امید و توکل به خداوند، به دنبال رزق خویش برود. اکنون موجبات فقر و تنگدستی را به ترتیب اهمیت یادآوری می‌کنیم:
1- ربا:
از دیگر عوامل فقر، رباخوردن است، خداوند برکت را از سود بدست آمده از معامله و قرض ربوی، برداشته است. عثمان بن عیسی نقل میکند شخصی به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کرد: خداوند در قرآن میفرماید:
«یَمْحَقُ الهُ الرِّبا و یُربی الصَّدَقاتِ» خداوند ربا را نابود، ولی صدقات را زیاد میکند.
ولی می‌بینیم که بعضی ربا خورند و اموالشان به ظاهر زیاد می‌شود.
امام در پاسخ فرمودند: چه نابودی از این بالاتر که یک درهم دین انسان را نابود میکند و اگر توبه کند، باز هم اموالش از بین رفته و فقیر می‌شود. (55)
2- احتکار:
پیامبر خدا (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) میفرماید: هر کس کالای مسلمانان را احتکار کند خدای تعالی او را به جذام مبتلا کرده و از جهت مالی نیز ورشکسته می‌شود. (56)
3- اسراف:
اسراف یعنی خارج شدن از مسیر طبیعی، هنگامی که نعمت‌ها را در غیر مسیر آن به کار بگیریم، رشد نمی‌کند، بلکه به سوی زوال پیش می‌رود. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) میفرماید: «اسراف سبب فقر و نیازمندی است و میانه‌روی باعث بی‌نیازی می‌شود».(57)
4- تظاهر به فقر:
برخی افراد در هر سخن و صحبتی خویش را فقیر و تهی‌دست جلوه می‌دهند، این رفتار ناپسند خود ناسپاسی در پیشگاه الهی است، بلکه جلوه‌ای از زشت‌ترین دورویی‌هاست. پیامبر گرامی اسلام (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) میفرماید: (مَنْ تَغافَرْ إفْتَقِرْ) کسی که خود را به فقر و تهیدستی بزند، فقیر و نیازمند می‌شود. (58)
5- درخواست از دیگران:
یکی دیگر از عوامل فقر این است که انسان خدای متعال را فراموش کند و تصور کند که دیگران بدون خواست خدا می‌توانند حاجت او را برآورند، خداوند اینگونه‌افراد را به همان کسی واگذار میکند که امید دارند، و دیگر یاری خویش را از آنان دریغ میکند. خداوند خود قسم خورده است. به عزت و جلالم سوگند! امید کسی که به غیر من امیدوار باشد، ناامید خواهم ساخت و لباس خواری و ذلت را بر او می‌پوشانم و او را از فضل و بخشش خویش محروم می‌کنم. (59)
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: درخواست از دیگران کلید فقر است و روزی را نابود میکند.
> 6- گناه:
یکی از عوامل کاهش روزی گناه و معصیت الهی است. هر گناهی کیفر و آثاری دارد که در دنیا و آخرت دامن‌گیر انسان می‌شود؛ امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «إنَّ الْصَّبْرَ لَیَذْنِبُ الذنبَ فَیُزوی عَنهُ الرِّزقُ» «بنده مرتکب گناه می‌شود، روزی وی از او زده می‌شود».(60)
7- ظلم و ستم:
دنیا خانه‌ی مکافات عمل است، هرچه را انجام می‌دهیم به خودمان برمی‌گردد، ظلم و ستم زودتر از هر چیزی در سرنوشت انسان تأثیرگذار است. امام صادق (علیه‌السلام) میفرماید: «از جمله گناهانی که نعمت‌ها را دگرگون می‌سازد، ستم و سرکشی است».
8- تحقیر نعمت‌ها:
نباید به کوچک بودن و کم‌بودن نعمت نگاه کرد، بلکه باید به فرستنده و عطا کننده‌ی آن نگریست. گاهی شخص بزرگی تنها یک کتاب را به انسان هدیه میکند ولی انسان تا آخر عمر از آن محافظت میکند و آن را گرامی و سبب افتخار می‌داند.
امام رضا (علیه‌السلام) میفرماید: (لاتَسْتَقِلُوا قلیلَ الرِّزْقِ فَتُحرِموا کَثیرَه) رزق و روزی کم را ناچیز مشمارید، زیرا این کار شما را از نعمت‌های فراوان محروم می‌سازد. (61)
9- نپرداختن قرض از ترس فقر:
امام باقر (علیه‌السلام) میفرماید: «اگر کسی قدرت و توانایی پرداخت بدهکاری خود را دارد، اما از ترس فقر از پرداختن آن امتناع ورزد، خدای متعال در همان حال نیز می‌تواند او را فقیر و نیازمند سازد».(62)
10- کفران نعمت:
از عوامل کاهش روزی، کفران نعمت‌الهی است.
شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر نعمت، از کفت بیرون کند
هنگامی که شخصی کفران نعمت میکند، لیاقت داشتن آن را ندارد، خداوند نیز رحمت خویش را از او دریغ میکند.
11- حرامخواری:
پیامبر اکرم (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) فرمودند: (مَنْ کَسَبَ مالاً مِنْ غَیرِ حِلَّهِ أفْقَرَهُ الله) «کسی که مالی را از راه غیرحلال بدست آورد، خداوند او را فقیر و تهی‌دست می‌گرداند».(63)
12- نفرین پدر و مادر:
همانطور که نیکی به پدر و مادر انسان را ثروتمند و عاقبت به خیر میکند، آزار و رنجاندن آن‌ها سبب فقر می‌شود؛ پیامبر اکرم (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) فرمودند: از نفرین والدین دوری کنید، زیرا به طور حتم به اجابت می‌رسد و تأثیر نفرین آن‌ها از شمشیر برنده‌تر است.
13- تنبلی، کسالت، تن‌پروری:
یکی از عوامل دیگر فقر و تنگدستی، تنبلی و تن‌پروری است؛ وقتی انسان از قدرت جسمی و فکری خود بهره نگیرد و بیشتر به فکر خود و خوراک و استراحت و خوش‌گذرانی باشد، باید منتظر نیازمندی و نداری باشد.
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: هنگامی که کسالت و ناتوانی با هم پیوند می‌خورد، نتیجه این پیوند، فقر و تنگدستی است. (64)
و در سخنی دیگر فرمود: (کَثْرَهٌ النّومِ وَ الکَسَلِ یُورِث الْفَقْرَ) زیاد خوابیدن و کسالت فقر و تهیدستی را بدنبال دارد. (65)
14- بی‌توجهی به نیازمندان:
خداوند عالم را به هم پیوسته و موجودات را محتاج به یکدیگر آفریده است، انسان‌ها نیازمند یکدیگرند و به یکدیگر حق و حقوقی دارند، وقتی کسی ثروتمند می‌شود باید به دیگران توجه کند و نیاز آنان را برآورد، پیامبر اکرم (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) فرمودند: «کسی که نعمتش افزون شود نیاز مردم نیز به او فراوان‌تر می‌شود، اگر نیاز آنان را برآورد نعمت‌های فراوان دیگری به او می‌رسد، ولی اگر این کار را نکند، آنچه را دارد از دست می‌دهد».(66)
15- گوش کردن موسیقی:
یکی از عوامل فقر، گوش کردن به موسیقی‌های حرام است، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «گوش کردن زیاد موسیقی، فقر و تهیدستی را به دنبال دارد».(67)
16- خوردن و آشامیدن در حال جنابت:
خوردن و آشامیدن درحال جنابت مکروه است، اما اگر شخص وضو بگیرد، کراهت آن برطرف می‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) به واسطه‌ی پدران خویش از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل میفرماید که: رسول خدا (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) می‌فرمود: در حال جنابت نخورید، زیرا سبب فقر و تهیدستی می‌شود. (68)
17- تلاوت نکردن قرآن:
رسول خدا (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) فرمود: «بهره‌ای از قرآن، برای خانه‌های خود قرار بدهید، زیرا در خانه‌ای که قرآن تلاوت می‌شود، گشایش و آسایش و نیکی به اهل آن خانه رو میکند، اموال ساکنان آن فراوان می‌شود.»
اما اگر تلاوت قرآن را رها کنند در تنگنا و سختی قرارمی‌گیرند و خیر و برکت آن خانه کم می‌شود و مال و ثروت ساکنان آن کاهش می‌یابد. (69)
18- ترک نهی از منکر:
بی‌تفاوتی نسبت به گناه در جامعه آثاری تخریب کننده دارد و سبب می‌شود عذاب الهی بر آنان فروآید و از درگاه خداوند دور گردند، یکی از آثار آن کاهش روزی است. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «اگر جوان یا جوانی در میان جمع پرورش یابد، ولی آنان او را از گناهی که انجام می‌دهد بازندارند و توبیخش نکنند، خدای متعال، اولین عقوبت و کیفر آن را کاهش روزی آنان قرار می‌دهد».(70)
19- ولخرجی
یکی از عوامل فقر، ولخرجی و استفاده از ثروت و مال، بدون تفکر و اندیشه است. پیامبر‌اکرم (صلی‌اله‌علیه و آله و سلم) فرمود: کسی که در مخارج زندگی میانه‌روی کند، خداوند رزق و روزی به او عنایت میکند و هر کس را که تبذیر و ولخرجی کند از روزی محرومش می‌سازد. (71)
اندازه نگه دار که اندازه نکوست هم لایق دشمن است هم لایق دوست
آن را که ندارد به معیشت تقدیر صد محنت و غم به زندگی همدم اوست
20- خیانت:
همانگونه که رعایت امانت و بازگرداندن آن سبب جلب روزی می‌شود، خیانت در آن از اسباب فقر تنگدستی است، پیامبر اکرم (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) فرمودند: (بازگرداندن امانت روزی را جلب و خیانت در آن سبب فقر می‌شود).(72)
فصل هشتم
«دستوراتی برای ادای قرض و وصول طلب»
1- سه روز روزه گرفتن:
کسی که حاجتی داشته باشد، باید سه روز، چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه روزه بگیرد، شامگاه پیش از افطار چیزی به عنوان صدقه بپردازد، و هنگامی که نماز عشای شب جمعه را خواند، به سجده رود و این دعا را بخواند:
«اللهمَّ إنّی اَسْألُکَ بِوَجْهِکَ الْکَریم وَاسْمِکَ الْعَظیم وَ عَینِکَ الْماضِیَهِ اَنْ تُصَلّیَ عَلی محمّدٍ وَ آله وَ اَنْ تَقْضِیَ دَیْنی و تُوَسِّعَ عَلَّ رِزقی» اگر بر این کار مداومت نماید خداوند به رزق او وسعت می‌بخشد و قرضش را ادا میکند. (73)
2- خواندن نماز شب:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودک «صًلاهُ الَّیلِ تُحَسِّنُ الْوَجْهَ وَ تُحَسِّنُ الْخُلْقَ وَ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ تُدِرُّ الرِّزْقَ وَ تَقْضِی الدِّینَ وَ تَذْهَبُ بِالْهَمِّ وَ تَجْلُوا الْبَصَر» (74)
«نماز شب صورت را نیکو، اخلاق را پسندیده، بوی را خوش، رزق را زیاد و قرض را ادا میکند و نیز همّ و غم را از میان می‌برد و نورچشم را زیاد میکند».
3- قرائت سورهی قدر:
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: «آن سوره خوب همراهی است برای انسان، بدان وسیله قرضش را ادا میکند، دینش را عظمت می‌بخشد، رستگاریش را نمایان می‌سازد، عمرش را طولانی و حالش را نیکو می‌گرداند و کسی که بیشتر گفتارش این سوره باشد، خداوند را ملاقات میکند، در حالی که صدّیق و شهید است».(75)
4- دعایی که پیامبر خدا (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آموخت:
امام باقر (علیه‌السلام) از پدرش و آن حضرت از جدّش امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل میکند که فرمود: از قرضی که به عهده داشتم نزد پیامبر خدا (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) شکایت کردم. حضرت فرمود: یا علی! این دعا را بخوان.
«اللهمَّ اَغْنِنی بِحَلالِکَ عَنْ حَرامِکَ وَ بِفَضْلِکَ عَمَّنْ سِواک»
اگر به اندازه‌ی صبیر قرض داشته باشی، خداوند آن را ادا میکند، و صبیر کوهی است در یمن؛ که کوهی باشکوه‌تر و بزرگ‌تر از آن در یمن نیست. (76)
5- دعایی بسیار مهم و مشهور:
امام‌صادق (علیه‌السلام) فرمود: مردی‌خدمت پیامبر (صلی‌اله‌علیه وآله و سلم) شرفیاب‌شد و عرض‌کرد:
یا رسول‌اله! به شدت دچار وسوسه دل گردیده‌ام و من مردی بدهکار، فقیر و بی‌چیز هستم.
حضرت فرمود: این کلمات را تکرار کن.
«تَوَکَّلْتُ عَلَی الْحَیُّ الَّذی لایَموتُ وَالْحَمدُ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَهً ولا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِی المُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیُّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرهُ تَکبیراً»
طولی نکشید همان مرد، خدمت حضرت رسید و عرض کرد: پروردگار وسوسه‌ی دلم را از میان برده، قرضم را ادا کرد و رزق و روزیم را وسعت بخشید. (77)
دستور برای وصول طلب:
دعایی از امام صادق (علیه‌السلام) : ولید بن صبیح می‌گوید: در مورد طلبی که از مردم داشتم (و آنان نمی‌پرداختند) نزد امام صادق (علیه‌السلام) شکایت کردم، حضرت فرمود: این دعا را بخوان.
«اللهمَّ لَحْظَهً مِنْ لَحَظاتِکَ تُیَسِّرُ عَلی غُرَمائی بِها الْقَضاءَ وَ تُیَسِّرُ لی بِها الْاِقْتِضاءَ اِنَّکَ عَلی کُلِّ‌شَیءٍ قَدیر» (78)
نتیجه‌گیری
خداوند متعال برای تک‌تک موجودات این عالم رزق و روزی معینی قرار داده است که ما انسان‌ها می‌توانیم به واسطه‌ی انجام برخی اعمال درست و نیکو این رزق و روزی را زیاد و یا با انجام برخی اعمال ناصحیح و بعضاً حرام رزق و روزیمان را کم کنیم و این بستگی به شخصیت افراد دارد که از شکرگزاران است یا از آن دسته افرادی است که کفران نعمت می‌کنند. در آیه‌ی شریفه‌ی قرآن آمده است که «لَئن شَکَرْتُمْ لَاَزیدَّنَّکُم وَ لَئنْ کَفَرْتُم اَنْ عَذاب لَشَدید» (79) «اگر شکرگذاری کنید (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر کفران کنید، مجازاتم شدید است».
«شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر، نعمت از کفت بیرون کند»
ما انسان‌ها می‌توانیم با انجام اعمالی از قبیل: قرائت قرآن، مداومت بر وضو، خواندن نماز شب، خواندن تعقیبات نماز صبح، پرداخت صدقه و زکات، نیکی کردن و … رزق خود را وسعت بخشیم؛ و همچنین با انجام اعمالی از قبیل: گناه، کفران نعمت، اسراف، احتکار، حرامخواری، ظلم و ستم، گوش کردن به موسیقی حرام و … رزق‌هایمان را تضییق و کم کنیم؛ و شایسته است که انشاءالله از شکرگزاران نمت‌های الهی باشیم.
منبع : راسخون
پی نوشت ها :
1. سوره نجم/ آیه 39. (برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش نیست)
2. سوره ذاریات/ آیه 58.
3. سوره طه/ آیه‌ی 31
4. سوره شوری/ آیه‌ی 27.
5. سوره علق/ آیه‌ی 6 و 7 .
6. محمدی محمدی ری‌شهری میزان الحکمه ج 5 ص 2054- حدیث 7181.
7. همان ص 2064 حدیث 7243
8. همان ص 204ـ حدیث 7125
9. همان ص 2052 حدیث 7171
10. محمدعلی قاسمی- گشایش روزی- ص 20.
11. محمدبن علی بن بابویه قمی من لایحضر الفقیه ج 2 ص 282
12. محمد بن اسماعیل بخاری صحیح بخاری ج 2 ص 720
13. محمد محمدی ری‌شهری میزان الحکمه ج 2 ص 1076
14. محمد بن یعقوب کلینی الکافی ج 5 ص 78
15. سوره هود آیه 6
16. سوره جمعه آیه 10
17. سوره اسراء آیه 12
18. محمد بن حسن بن علی (شیخ حر عاملی) وسائل الشیعه ج 17 ص 25
19. محمد بن حسن بن علی (شیخ حر عاملی) وسائل الشیعه ج 17 ص 26.
20. رضا توحیدی وسعت رزق ص 146
21. محمد من یعقوب کلینی الکافی ج 3 ص 287
22. رضا توحیدی وسعت رزق ص 173
23. محمدبن حن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 8، ص 15.
24. رضا توحیدی وسعت رزق ص 174
25. همان ص 175
26. محمدبن یعقوب کلینی الکافی ج 2ـ ص 498
27. رضا توحیدی وسعت رزق ص 181
28. طبرسی مجمع‌البیان ج 9 ص 279
29. رضا توحیدی وسعت رزق ص 183
30. سوره ذاریات آیه 58
31. سید بن طاووس فلاح المسائل ص 28
32. شیخ صدوق ثواب الاعمال ص 85
33. محمد بن یعقوب کلینی الکافی ج 2 ص 552 روایت 7
34. علامه محمدباقر مجلسی بحارالانوار ج 74 ص 92
35. محمدحسن حر عاملی وسائل الشیعه ج ص 311
36. همان.
37. رضا توحیدی وسعت رزق ص 151
38. سوره ابراهیم آیه 7
39. غرر الحکم فصل 40 ص 441ـ روایت 11
40. محمد بن یعقوب کلینی الکافی ج 6 ص 290
41. همان
42. محمد بن حسن حر عاملی وسائل الشیعه ج 24 ص 407
43. حسن بن فضل طبرسی- مکارم الاخلاق- ص 153.
44. محمد باقر مجلسی بحارالانوار ج 71 ص 81
45. محمد بن یعقوب کلینی الکافی ج 2 ص 666
46. عبدالواحد تمیمی آمدی غرر الحکم فصل 58 ص 514 حدیث 71
47. محمد باقر مجلسی بحارالانوار ج 96 ص 131
48. حسن بن فضل طبرسی مکارم الاخلاق ص 196
49. سوره طلاق آیه 2 و 3
50. محمد بن حسن حر عاملی وسائل شیعه ج 11 ص 151
51. محمد بن یعقوب کلینی الکافی ج 4 ص 433
52. محمد بن حسن طوسی تهذیب ج 6 ص 42
53. محمد بن حسن حر عاملی وسایل الشیعه ج 10 ص 498
54. میرزا حسین نوری مستدرک الوسائل ج 13 41
55. محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج 7، ص 15.
56. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 62. ص 292.
57. عبدالواحد تمیمی آمدی، غررالحکم، ص 359.
58. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 62، ص 292.
59. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص 3664.
60. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 301.
61. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 7، ص 347.
62. محمدبن یعقوب کلینی، ج 5، ص 101.
63. محمدباقر مجلسی- بحارالانوار- ج 11- ص 5.
64. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 5، ص 86.
65. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 75.
66. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 5..
67. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 347.
68. شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه قمی، من لا یحضر الفقیه، ج 1، ص 83.
69. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 200.
70. محمد کلباسی، مرتضی نجفی، السعه و الرزق، ص 38.
71. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 122.
72. همان، ج 5، ص 133.
73. سیدبن طاووس، جمال الاسبع، فصل 4، ص 122.
74. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 14.
75. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 92، ص 331.
76. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 95، ص 301.
77. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 555.
78. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 37.
79. سوره ابراهیم، آیه‌ی 7.
فهرست منابع و مآخذ
1. کلباسی، محمد، السعه و الرزق، ترجمه مرتضی نجفی، قم، انتشارات افق فردا، 1384 هـ ش.
2. البخاری، محمدبن اسماعیل، الصبیح بخاری، بیروت، انتشارات دارالفکر، 1401 هـ ق.
3. الحر عاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه، قم، انتشارات مؤسسه آل‌البیت، 1414 هـ ق.
4. ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، بی‌تا.
5. قاسمی، محمدعلی، گشایش روزی، قم، انتشارات نورالزهرا (سلام‌اله علیها)، 1389 هـ ش.
6. صدوق، محمدبن علی‌بن الحسین بن بابویه قمی، ثواب الاعمال، قم، منشورات الشریف الرضی، 1368 هـ ش.
7. طبرسی، الحسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، منشورات الشریف الرضی، 1368 هـ ش.
8. طوسی، ابی جعفر محمدبن الحسن، تهذیب الاحکام، بیروت، چاپ دارالصعب، دارالتعارف، 1401 هـ ق.
9. کلینی، ابی جعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل‌البیت، بی‌تا.
10. کلینی، ابی جعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق، الکافی، قم، انتشارات دارالکتب اسلامیه، 1367 هـ ق.
11. صدوق، محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی، من لایحضرالفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1401 هـ ق.
12. توحیدی، رضا، وسعت رزق، قم، انتشارات صالحان، 1389 هـ ش.
13. تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، قم، انتشارات مؤسسه دارالکتاب، بی‌تا.
14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، انتشارات مؤسسه الوفاء، 1403 هـ ق.
15. ری شهری، محمد محمدی، میزان الحکمه، قم، انتشارات دارالحدیث،1416 هـ ق،1384 هـ ش.
16. نوری، محمدحسین، مستدرک الوسائل، بیروت، انتشارات مؤسسه آل‌بیت، 1408 هـ ق.
