نویسندگان: جواد صالحی (1) ـ معصومه صالحی (2)

ج)اصول حاکم بر اخلاق در اسلام

علاوه بر آنچه که به عنوان برخی از مؤلفه های اخلاق کار از آن بحث شد، می توان اصولی را به عنوان مبنای اخلاق در بستر نظام ارزشی و اسلامی بیان نمود:

1) اصل خدمت گزاری:

هر سازمان برای ارائه خدمات به افراد به وجود آمده است. همه کارکنان اداری برای تحقق اهداف سازمانی فعالیت می کنند، در حقیقت فلسفه وجودی سازمان خدمت رسانی است. پذیرفتن این اصل در سازمان ها، رفتار کارکنان را اصلاح می کند و خود را خدمت گزار و خادم مردم تلقی می کنند (دلشاد تهرانی، همان: 65).

2)اصل امانتداری:

یکی از اصول اساسی در انجام دادن کارها امانت داری است. اگر انسان، کار و مسئولیت خویش را نوعی امانت بداند، بی گمان حرمت آن را پاس می دارد و تلاش می کند که به خوبی آن را پیش ببرد و بالنده سازد. علاوه بر آن امانت داری، اعتماد را پدید می آورد.
اعتماد به کارکنان دولت در حفظ سلامت روان افراد و بهداشت روانی جامعه مؤثر است و مساعدت مردم در پیشبرد اهداف را تضمین می کند.

3) اصل پیگیری:

اصل پیگیری را می توان در دو جنبه مورد نظر قرار داد. جنبه اول پیگیری کار و حصول اطمینان از انجام درست و به موقع آن و کسب نتیجه از فعالیت و جنبه دوم، پیگیری سفارش ها و مسئولیت های محوله به افراد سازمانی، این که چگونه و با چه کمیت و کیفیتی کارها انجام شده است. پیگیری اول مربوط به انجام دهنده فعالیت و پیگیری در جنبه دوم سفارش دهنده اعم از مافوق یا مراجعه کننده را در بر می گیرد (دلشاد تهرانی، همان: 68).

4) اصل انضباط کاری:

انضباط کاری به معنای سازمان پذیری، آراستگی، نظم و ترتیب و اجتناب از بی نظمی در کار است. در حقیقت انجام هر کاری با توجه به اصول آن کار و انجام به موقع هر کار میسر و مطلوب است.

5) اصل مسئولیت پذیری:

پذیرش مسئولیت باید توأم با قابلیت انجام مسئولیت باشد، بنابراین کسی که مسئولیتی را می پذیرد، در قبال انجام امور مربوطه مسئول است. در واقع کسی که مسئولیتی را می پذیرد، در قبال انجام امور مربوطه مسئول است. در واقع کسی که مسئولیتی را می پذیرد، باید جواب گوی اعمال و رفتار خود باشد. عدم توانایی در برآوردن آن چه به عهده شخص گذاشته می شود، می تواند در کل نظام تأثیر گذار باشد.

6) اصل مهرورزی:

حضرت علی (ع) چنان بر مهرورزی تأکید و اهتمام داشته اند که آن را حقی از جانب مردمان بر گردن کارگزاران معرفی نموده و فرموده است: «.. هر چه مرتبه کارگزاران بالاتر رود باید میزان مهرورزی آنان به مردمان بیشتر شود» (نهج البلاغه، نامه 50).

7) اصل خوش رفتاری:

خوش رفتاری یک صفت درونی است، خوش رفتاری های ساختگی و تصنعی در دل نمی نشیند. گشاده رویی، فروتنی و نرم خویی راه نفوذ در دل ها و پیوند قلب ها است. حضرت علی (ع) در حکمتی والا فرموده است: «گشاده رویی دام دوست است » (پیشین، حکمت 6).

8)اصل بردباری:

صبر و بردباری از صفات بارز هر انسان موفق است. در برابر حاجت های مردمان شکیبایی ورزید (پیشین، نامه 51). این سخن مولا یکی از دستورالعمل های حکومتی و اداری ایشان است.

9) اصل دادورزی:

رعایت عدل و انصاف در قضاوت ها و پاداش ها و تقسیم مسئولیت ها، روحیه کارکنان را بالا می برد. وجود بی عدالتی زمینه ساز فساد را در سازمان ها فراهم می کند. ظهور بی انصافی و بی عدالتی در سازمان ها زمینه ساز پارتی بازی، رشوه خواری، بدگویی و به طور کلی عدم اعتماد می شود. رعایت انصاف و عدالت در سازمان ها باعث فعالیت مثبت و در نتیجه توسعه و پیشرفت سازمان می گردد. (3).

10) اصل پرهیز از خودکامگی:

خود رأیی، خودسری، خودمداری، سلطه گری و خود خواهی تباه کننده فرد و سازمان است. خودکامگی ناشی از نگاه خودخواهانه در مدیریت، کسب امتیاز بدون زحمت و دیگران را حقیر شمردن است. فرد خودکامه به طور کاذب برای خود حق قائل است و برای به دست آوردن حوائج خود را به راه های ناصواب متوسل می شود. خودکامگی نه تنها یک صفت مذموم به شمار می رود، بلکه روش های مبتنی بر خود رأیی و تصمیمات خودسرانه، احساس تعلق به سازمان را به شدت کاهش داده و کارآیی کارکنان و اثربخشی سازمان ها را متزلزل می کند. ضمن اینکه زمینه ابتکار و نوآوری خلاقیت کارکنان را تباه می کند و بدین ترتیب مانع شکوفایی استعداد ها می شود (دلشاد تهرانی، همان: 48)

نتیجه گیری

اخلاق از موضوعاتی است که از بدو تولد بشر وجود داشته است و گذر زمان نه تنها ضرورت وجود آن را کم رنگ و کم اهمیت ننموده است، بلکه بر اهمیت و لزوم آن در این برهه از زمان است، تا جایی که امروز بحث از مسئولیت های اجتماعی و استانداردهای جهانی اصول اخلاق انسانی از موضوعات چالش برانگیز کلیه سازمان های اداری می باشد تا این که ترویج اخلاق در سازمان ها و تعالی اخلاقی فرهنگ سازمانی نه تنها محیط با نشاط و مساعدی را بیافریند بلکه موجب افزایش بهره وری نیز گردد. به همین منظور باید ارزش های اخلاقی در محیط کار و سازمان به نحو مطلوبی تعلیم داده شود و این مولفه های اخلاقی باید سرلوحه کار سازمانی باشد تا شاهد تحول سازمان رضایت مندی افراد جامعه و در نهایت بهبود رشد و تعالی جامعه بود.
اندیشمندان اسلامی و غربی مولفه های اخلاق کار را به صورت متنوعی ذکر و به شرح آن ها پرداخته اند. بدیهی است که همه آن ها روی برخی از مولفه ها اجماع نظر عمومی دارند که این مولفه ها را در نظام اخلاقی کار می توان مشاهده کرد. در این نوشتار با دید وسیع تری این مؤلفه ها را بررسی کردیم و ارزش هایی را به عنوان مولفه های اخلاق کار که جامعیت بیشتری دارند و دربرگیرنده همه موارد باشد را ذکر نمودیم که مؤلفه های، خود را در محضر خدا حاضر دانستن، پایبندی به صداقت و امانتداری، مسؤولیت پذیری و پاسخگویی، رعایت انصاف و عدالت، داشتن انضباط کاری، شفافیت عملکرد و سلامت اداری، دارا بودن روحیه انتقاد پذیری، علاقه به کار و افزایش کارایی، داشتن ادب و احترام و متعهد و متخصص بودن، از جمله این موارد است. چرا که بر این اعتقاد هستیم که مولفه های اخلاق و اصول حاکم بر آن در واقع ارزش ها و اصولی هستند که نقش مهمی را در سازندگی اخلاق کار سازمان ایفا می کنند و از اهمیت والایی در کلیه ادیان و نظام ها برخوردارند.

پی نوشت ها :

1 ـ مربی دانشگاه پیام نور کرمان
2 ـ مربی دانشگاه پیام نور کرمان (دانشجوی دوره دکتری فلسفه دین دانشگاه پیام نور)
3 ـ «خداوند به انصاف و نیکوکاری فرمان می دهد»(نحل، 90).

منابع:
1 ـ قرآن کریم
2 ـ نهج البلاغه
3 ـ میزان الحکمه
4 ـ اسماعیلی، یزدی، عباس، فرهنگ اخلاق، فصلنامه هستی، ش 2، 1382
5 ـ الوانی، مهدی، اخلاق و مدیریت به سوی نظام اخلاقیات یکپارچه در سازمان، تحول اداری، ش 19، 1381.
6 ـ جوادی آملی، عبدالله، اخلاق کارگزاران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران، 1381، چ 14.
7 ـ حسینی، جلال، بررسی عوامل مؤثر بر اخلاق کار در سازمان های دولتی، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، 1380
8 ـ دلشاد تهرانی، مصطفی، ارباب امانت ـ اخلاق اداری در نهج البلاغه، انتشارات دریا، تهران 1379، چ 5.
9 ـ سروش عبدالکریم، دین و توسعه، مجله فرهنگ و توسعه، ش 25، 1375.
10 ـ فقیهی، ابوالحسن و بهروز رضایی منش، اخلاق اداری، فصلنامه مطالعات مدیریتی، ش 47، 1385
11 ـ فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه ای، انتشارات مجنون، تهران، 1383، چ 2
12 ـ کاویان بهنام، بررسی اخلاق کار در بخش دولتی و خصوصی، تدبیر، ش 165، 1384
13 ـ کلهر، منوچهر، مقدمات رفتار اداری، انتشارات حدیث امروز، قم، 1383.
14 ـ مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، انتشارات صدرا، تهران، 1378، چ 21
15 ـ مقیمی، محمد، مدیریت توسعه فرهنگی از دیدگاه امام خمینی، فرهنگ مدیریت، ش 8، 1384
16 ـ واثقی، قاسم، مدیریت اسلامی، انتشارات زمزم هدایت، تهران، 1384، چ 2
17 ـ وارنوک، مری، فلسفه اخلاق در قرن بیستم، ترجمه ابوالقاسم فنایی، بوستان کتاب، قم، 1380
18 ـ وبر، مارکس، اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، ترجمه علی انصاری، انتشارات بدر، تهران، 1374
19 ـ Barry , v.Moral Issues in Business, Wadsworth Publishing co , 1979
20 ـ Beauchamp, Tom L. philosophical Ethics , Mc Graw Hill , Inc , 1982
21 ـ Runes , Albert , Dictionary of philosophy , Admas Co Second edition , 1964.
22 ـ Taylor , paul , principles of Ethics , Dirkosn ;publishing co , California , 1975
منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13