نویسنده: آیت الله سیدمحمّدتقی مدرسی
مترجم: محمد تقدمی صابری

نگاهی به درونمایه و محورهای سوره ی دخان
سوره ی دخان از رهگذر 59 آیه ی نسبتاً کوتاه، ما را از سه موضوع بنیادین آگاه می گرداند؛ شب قدر، آزمونهای بزرگ و گونه هایی از پاداش کامل در آخرت.
امّا میان این موضوعات چه پیوندی برقرار است؟
هرچیزی در آفرینش، از پیش مقدّر شده و برای هر جزیی از آن، پیشاپیش هدفی تعیین گشته است، پس چگونه ممکن می نماید، این انسان که آفرینشی کامل تر دارد، بیهوده رها می گردد؟ هرگز؛ بلکه دانش بشری ما را می گوید کوچکترین ذرات، بنابر علم الهی به اندازه آفریده شده اند و به سوی هدفی روانند. همچنین دانش بشری ما را آگاه ساخته، که کهکشانهای پرگستره نیز بنابر علم الهی به اندازه آفریده شده اند و به سوی هدفی روانند… پس آیا برای این انسان اندازه و هدفی وجود ندارد؟
شاید خردورزی آفریدگان، محور این سوره باشد. اکنون بیایید تا بینشهای فرعی سوره را بدین محور پیوند زنیم:
قرآن در شب فرخنده ی قدر فرود آمده است، زیرا این کتاب به نام کسی بیم می دهد که سرنوشت آفریدگان را رقم می زند. همچنین فرود آمدن قرآن در شب قدرت بدان علّت نیز بوده که بندگان از آن سرنوشت حکیمانه به کژراهه نروند، سرنوشت در شب قدر تعیین می شود و در همان شب هرگونه کاری به نحوی استوار فیصله می یابد و این فرمانی از پروردگار است که پیامبران را فرستاد تا مردمان را بدین حقیقت بیم دهند.
در حقیقت این رحمتی از سوی پروردگار است که مردمان را بیم می رساند تا از آن سنتها و سرنوشت ها فراتر نروند و بدان بی توجهی نکنند، تا در معرض خطر نیفتند. (آیات 1-6)
قرآن، پس از یادآوری بزرگی پروردگار، می فرماید: بلکه آنان به شک و شبهه ی خویش سرگرمند (و این سبب کفر آنان به این رسالت می گردد و گمراهیشان ماندگار است تا کیفر، آنان را فرا رسد)، پس در انتظار (روز عذاب) باش؛ همان روزی که آسمان دودی نمایان برمی آورد و آن دود، مردمان را فرا می گیرد (آنان می پرسند این چیست؟) این دود، عذابی دردناک است. (آنان ندا سرمی دهند) پروردگارا! این کیفر را از ما دور دار که ما ایمان داریم (لیک هیهات) آنان را کجا جای پند گرفتن باشد؟ حال آنکه به یقین برای آنان پیامبری روشنگر آمده، لیک (پس از اینکه به اندازه ی کافی آنان را هشدار داد) از او روی برتافتند و گفتند: تعلیم یافته ای دیوانه است.
آنگاه آنان را ندا درمی رسد که ما این عذاب را اندکی از شما برمی داریم، لیک شما در حقیقت، باز کار خود را از سرمی گیرید. (شاید این عذاب، عذاب نخست باشد که آنان را در بر می گیرد تا هشداری بر عذاب بزرگتر باشد و این در جای خود، گواهی از گواههای رستاخیز است.) پروردگار در روز رستاخیز دست به حمله می زند، همان حمله ی بزرگ. (پس در آن روز، طلب آمرزش سودی ندارد) که خداوند انتقام کشنده است. (آیات 7- 16)
قرآن، داستان فرعون را روایت می کند تا گواهی باشد برخلاصه ی این بینشها که پیش از سرنوشت حکیمانه ی خدا با هشدار فرستادگان، نزول عذاب و پاداشی نیکو آمده که پروردگار به بنی اسرائیل داد.
این داستان، همان آزمون بزرگی است که قوم فرعون بدان آزموده شدند، و از آن پیروز بیرون نیامدند. موسی (علیه السلام) با حجّتی آشکار به سوی آنان آمد، لیک هنگامی که او را تهمت زدند، بر آنان دعا فرمود و پس از این یاری پروردگار به سراغ او آمد و فرعون و قومش را غرقه نمود تا ثروتهای خویش را پشت سر بر جای نهند، بدون اینکه آسمان بر آنها اشکی فشاند. آیا فرعونیان آن زمان که از تقدیر حکیمانه ی پروردگار و راه استوار به کژراهه رفتند، گنهکار نبودند؟ این سنتِ پاداش و جزاست و بر اینکه خداوند، همه چیز را به حق آفریده، گواهی به شمار می آید. (آیات 17-29)
همچنین خداوند، بنی اسرائیل را از عذاب خفت آور رهانید و آنان را بر اساس دانایی خویش (و استحقاقی که داشتند) از میان مردمان جهان برگزید.
آدمی چگونه بیهوده و بدون بازخواست رها خواهد شد و چگونه زندگی دنیوی می تواند پایان کار او باشد، حال آنکه خداوند قوم تبع را که گنهکار بودند، هلاک ساخت و در این گواهی است بر فرمانروایی دادگرانه ی پروردگار بر جریانهای تاریخی. این ماجرا از خردورزی آفریدگان نیز پرده برمی دارد و اینکه خداوند آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است، تنها از روی حق آفریده است، لیک بیشتر مردم نمی دانند و بی بهرگی آنان از دانش، گواهی بر نادانی آنهاست نه بهانه ای بر نادرستی این حقیقت. (آیات 30-39)
قرآنِ حکیم، جنبه ای از پاداش پروردگار در روز رستاخیز را به گستردگی بیان کرده، می فرماید: در حقیقت، روز جداسازی موعد همه آنهاست. (در آن روز همتایان دروغین خدا، که بدانها شرک می ورزیدند، سودرسان آنان نخواهند بود) و در آن روز هیچ دوستی از هیچ دوست دیگری نمی تواند حمایتی کند (حتی اگر آنها یاریشان کنند، اینها یاری نمی شوند.) (آیات 40-42)
پس از بیان خوراک درخت زقوم و اینکه چگونه گنهکاران به سوی عذاب برده می شوند، پروردگار گوشه ای از نعمتهای خود به نیکوکاران را برمی شمرد. قرآن، سوره را با این نکته به پایان می برد که آسان ساختن قرآن برای این بود که مردمان پند پذیرند (پس برخی از آنها پند گیرند و برخی در انتظارند)، پس [ای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)] مراقب باش، زیرا که آنان هم مراقبند. (آیات 43-59)
قرآن، اینگونه بندگان خدا را با جزای بی کم و کاست [که در انتظار آنان است] بیم می دهد و این جزای کامل، نماد حقانیت آفریدگان و عدالت و تقدیر حکیمانه ی پروردگار است.
منبع مقاله :
مدرسی، سید محمدتقی؛ (1386)، سوره های قرآن: درونمایه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمی صابری، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ اول.