نویسنده: آیت الله سیدمحمّدتقی مدرسی
مترجم: محمد تقدمی صابری

نگاهی به درونمایه و محورهای سوره ی فصلت
سوره با سخنی درباره ی قرآن آغاز می شود، که آیاتش با شیوایی رسایی، به روشنی بیان شده است، این شیوایی، برای دانایانی که قرآن، آنان را به فرجامی نیک بشارت داده، سودمند می باشد. همچنین قرآن، کسانی را بیم می دهد که به آیات این کتاب گوش فرا نمی دهند. (آیات 1-4)
سرآغاز سوره، این محورها را، که در پی می آیند، خلاصه می کند:
محور اوّل: انکار، رویگردانی و گردنکشی، که بیشتر مردم بدان گرفتارند، چندان که پنداشتند دلهایشان محجوب و مهجور است و هرگز هدایت نگردد. سیاقِ آیات، عوامل به وجود آورنده ی این حالت انحرافی را بیان می کند و برای درمان آن نسخه ای می پیچد.
قرآن میان این حالت، که در گمراهی ریشه دوانده و آنچه که مؤمنان باید به انجام رسانند، سنجشی برقرار می کند. این مؤمنان، استقامت ورزیدند و بدون سستی و خستگی خدای را سپاس گزارده، تسبیح کردند، بنابراین فرشتگان بر آنان فرود آمدند.
بسا که این سنجش، برجسته ترین ویژگی این سوره باشد؛ در (آیه 5) گفتار منکران را می خوانیم که گفتند: (… در گوشهای ما سنگینی است و میان ما و تو پرده ای است، پس تو کارِ خود انجام ده، ما نیز کار خود) و با این گفتار خویش در پی آن بودند که با خودپسندی و غرور، رسالت الهی را به چالش کشند. امّا در (آیه 6) سخن پروردگار آمده است که: (پس مستقیماً به سوی او بشتابید و از او آمرزش بخواهید). خداوند، این آیه را فرود آورده تا مؤمنان، خودپسندی و غرور منکران را به گونه ای به چالش کشند که بر پافشاری آنان، ستیزه جوییشان را درهم شکنند.
در (آیه 25) می خوانیم: (و برای آنان دمسازانی گذاشتیم و آنچه در دسترس ایشان و آنچه در پی آنان بود، در نظرشان زیبا جلوه دادند و فرمان عذاب برای آنها واجب آمد…) قرآن در این آیه، میزان سیه روزی منکران را یادآور شده، چندان که فرمان عذاب، دامنگیر آنان شد. در (آیه ی 30) می خوانیم: (در حقیقت کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنها فرود می آیند). در آیه ی نخست، سخن از دمسازانی بود، بدکردار و در آیه ی دوم از دوستانی مهربان سخن می رود.
در آخرین سنجش، سیاق (آیه 38)، از یک سو گردنکشی منکران را بیان می دارد و از سوی دیگر روشن می سازد آنان که در پیشگاه پروردگارند از نیایش او خسته نمی شوند.
برای درمان حالت رویگردانی از یاد خدا و انکار آیات او، که خداوند در (آیات 9-12) بدان اشاره کرد، پروردگار، منکران و رویگردانان را به آذرخشی بیم می دهد که در دنیا آنان را همچون قوم عاد و ثمود، در بر می گیرد (آیات 13-18) همچنین، آنان را از عذاب سوزان آخرت بیم می دهد، در آن روز که اعضای بدنشان بر ضدّشان گواهی دهند. (آیات 19-22)
سیاق آیات به برخی از عوامل رویگردانی، اشاره می کند، عواملی مانند: گمان بد به خدا، دمسازانی نابکار و انداختن سخنان بیهوده و لغو در قرآن (گمراه سازی). قرآن پی در پی منکران را از عذاب شدیدی که در انتظار آنهاست، برحذر می دارد، چندان که منکران به هنگام عذاب در پی جنیان و انسانهایی می گردند که گمراهشان ساخته اند، تا آنها را لگدمال کنند. (آیات 23-29)
قرآن به کسانی که خدای را یاد می کنند و بر آن استقامت می ورزند، بشارت می دهد که راستی و پیروزی در دنیا و بهشت و خشنودی خدا در آخرت، بهره ی آنان است. (آیه 30)
محور دوم: محور دوم، یادکرد آیات خداوند در جهان درون و برون است، زیرا خداوند در این محور، روشن می سازد که هستی را در روزها یا مراحلی آفریده است، (آیات 9-12) سپس بیان می دارد خورشید و ماه از نشانه های اویند که نباید در برابرشان کرنش کرد، بلکه باید با کرنش و نیایش به آفریدگار آنها روی آورد، که زنده ساختن زمین، پس از مرگِ آن، از نشانه های اوست و هموست که مردگان را زنده می سازد. (آیات 37-39) بر بنیان این محور، دانستن هنگام رستاخیز، تنها منحصر به پروردگار است و اوست که می داند میوه ها از غلافهایشان چه بیرون می آورند. (آیه 47) پروردگار به گوشه ای از حالات روانی انسان می پردازد، از جمله اینکه او از دعای خیر خسته نمی شود، لیک اگر آسیبی به او رسد مأیوس و نومید می گردد، انسان هنگامی که نعمتی دریافت می دارد، از شادی، توازن خود را از دست می دهد و اگر آسیبی به او رسد دست به دعای فراوان برمی دارد. (آیات 49-51)
قرآن بر اساس روش زیبایی که در دیگر سوره ها دارد، آیاتی را می آورد که برحق، گواهند، سپس آنها را به بیمهایی پیوند می زند که در صورت رویگردانی، دامنگیر آدمی می شود، چه، بیان آیات، سودی به انسان منکر نمی بخشد، از این رو ناگزیر باید زمین را پیش از پاشیدن بذر، آماده کرد. همچنین آیات سوره ی فصلت میان دو موضوع در نوسان هستند، یکی بیم دادن به کسانی که از آیات پروردگار رویگردان هستند و دیگری بیان آیات پروردگار در عالم درون و برون. برای نمونه پس از (آیه ی 39) که توجه انسان را به فسردگی زمین، پیش از بارش باران از سوی پروردگار جلب می کند که چگونه زمین به جنبش درمی آید و سرسبز می گردد و پیش از (آیه ی 47) که علم پروردگار به زمان فرارسیدن رستاخیز را روشن می سازد و اینکه او از میوه هایی که از غلاف بیرون می آیند، آگاه است، با (با آیات 40-46) روبه رو می گردیم که به منکران آیات پروردگار بیم می دهد، که آنان از چشم پروردگار پوشیده نیستند و کسانی که به قرآن کفر ورزیدند، رستگار نگردند، چه، قرآن کتابی است ارجمند که باطل از پیش رو و از پشت سرش به سراغ آن نمی آید. این آیات، سپس برخی بهانه های منکرانی را برمی شمرد که پیش و پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده اند.
سخنان کوبنده و لحن شدید، از ویژگیهای این سوره است، به ویژه به آن هنگام که از رویگردانی و انکار آیات پروردگار سخن می گوید. همچنین از دیگر ویژگیهای این سوره، جدایی شدیدی است که میان دو سوی کشمکش می افکند؛ کسانی که بر انکار پافشاری می ورزند و آنان که بر راه راست، پایدارند.
منبع مقاله :
مدرسی، سید محمدتقی؛ (1386)، سوره های قرآن: درونمایه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمی صابری، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ اول.