نویسنده:عبدالرحیم سلیمانى

رساله هاى پولس

در عهد جدید چهارده رساله وجود دارد که یا به صورت قطعى و یا احتمالى به پولس نسبت داده مى شوند. این مجموعه را مى توان به سه دسته تقسیم کرد:
1. رساله هایى که در انتساب آنها به پولس تردیدى نیست، و علاوه بر اینکه کلیسا آنها را به پولس نسبت مى دهد، دانشمندان کتاب مقدس در انتساب آنها کمتر تردید کرده اند. این رساله ها هفت عددند: رومیان، دو رساله به قرنتیان، غلاطیان، فیلپیان، اول تسّالونیکیان، فلیمون.
2. رساله هایى که در کتاب مقدس به پولس منسوب اند و کلیسا عموماً این انتساب را تأیید کرده، اما دانشمندان کتاب مقدس آن را تأیید نمى کنند. این رساله ها شش عددند: اَفَسُسِیان، کولسیان، دوم تسّالونیکیان، دو رساله به تیموتائوس، تیطُس.
3. در عهد جدید یک رساله وجود دارد که در انتساب آن به پولس در خود کلیسا اختلاف است; و آن رساله به عبرانیان است. محتواى این رساله شباهتهایى با رساله هاى پولس دارد و در گذشته بسیارى از دانشمندان مسیحى آن را به پولس نسبت مى داده اند، اما امروزه کمتر آن را به پولس نسبت مى دهند و یا انتساب آن را رد مى کنند.
برخى از این رساله ها خطاب به افرادى خاص نوشته شده است، که به آنها رساله هاى شبانى گفته مى شود، که چهار عددند. بقیه رساله ها خطاب به کلیساهاى شهرهاى مختلف نگاشته شده اند.
رساله هاى پولس بین سالهاى 40 ـ 64 میلادى نوشته شده اند، اما ترتیب زمان نگارش آنها در عهد جدید رعایت نشده است. همچنین از آن جا که پولس بیشتر در حال مسافرت بوده است، این رساله ها را از شهرهاى مختلف فرستاده است. جدول زیر زمان و مکان احتمالى نگارش این رساله ها را نشان مى دهد:
ردیفنام رساله زمان نگارش مکان نگارش
1اول تسالونیکیان 52 ـ 53 میلادى قرنتس
2دوم تسّالونیکیان 52 ـ 53 میلادى قرنتس
3غلاطیان 56 ـ 57 میلادى اَفسس
4اول تیموتائوس 57 میلادى مقدونیه
5اول قرنتیان 57 میلادى افسس
6دوم قرنتیان 57 میلادى مقدونیه
7تیطُس 57 میلادى مقدونیه
8رومیان 58 میلادى قرنتس
9کولسیان 61 ـ 63 میلادى روم
10اَمسَسیان 61 ـ 63 میلادى روم
11فیلپیان 61 ـ 63 میلادى روم
12فلیمون 61 ـ 63 میلادى روم
13دوم تیموتائوس 64 میلادى روم
14عبرانیان (بنابر قول برخى) 64 میلادى ایتالیا

اناجیل همنوا و کتاب اعمال رسولان

گفته شد که نخستین نوشته هاى عهد جدید رساله هاى پولس هستند، که قبل از سال 64 میلادى نوشته شده اند. از سوى دیگر، اصلى ترین و مهمترین بخشى که در عهد جدید بیانگر روایت عیسى خدایى است، همان رساله هاى پولس اند. حال باید ببینیم مهمترین بخشى که به بیان روایت عیسى بشرى مى پردازد، در چه زمانى و به دست چه کسانى نوشته شده است؟ این بخش از سه انجیل متى، مرقس و لوقا تشکیل شده است. کتاب اعمال رسولان به این دلیل به این مجموعه ملحق شده که اولا از نظر مسیح شناسى مانند سه انجیل همنواست; ثانیاً از نظر مؤلف و تاریخ نگارش ارتباط نزدیکى با لوقا دارد، به گونه اى که در این بحث آنها را نمى توان از هم جدا کرد. در این بخش نخست باید روابط این سه انجیل و مشترکات آنها را بیان کنیم، و سپس به بحث درباره هر یک از آنها بپردازیم.

الف) مباحث مشترک اناجیل همنوا

1. زمان نگارش
امروزه بیشتر محققان بر آن اند که هیچ یک از اناجیل همنوا قبل از سال 64 میلادى نگاشته نشده است; هر چند قبلا گمان مى رفت که این اناجیل قبل از این زمان نوشته شده اند، و حتى گاهى زمان نگارش برخى از آنها را به قبل از سال 40 میلادى برمى گردانیدند:
«انجیل مرقس، که در حدود سال 70 میلادى نوشته شده، نخستین انجیل مکتوب عهد جدید است.»
«انجیل نویسى در اواسط دهه 60 میلادى آغاز گشت. در این زمان، ابتدا انجیل مرقس … و پس از آن متى … و سپس لوقا … نوشته شدند. نزدیک به پایان قرن اول، انجیل یوحنا نوشته شد.»
نویسنده اى مسیحى به نام دکتر کشیش فهیم عزیز، اقوال موجود درباره زمان نگارش نخستین انجیل (مرقس) را این گونه دسته بندى مى کند:
1. پیروان سنت مصرى تأکید مى کنند که این انجیل در اواسط دهه 40 میلادى نگاشته شده است;
2. س. تورى مى گوید بین سالهاى 39 و 40 میلادى نوشته شده است;
3. هارینگ مى گوید در دهه 50 میلادى نوشته شده است;
4. اکثریت دانشمندان معتقدند که بین سالهاى 64 تا 70 میلادى نگاشته شده است.
جان. بى. ناس مى گوید که انجیل مرقس قبل از دو انجیل متى و لوقا موجود بود، و در حدود 65 تا 70 میلادى نوشته شده است.
2. منابع اناجیل همنوا
در میان این سه انجیل، قدیمترین و کوتاهترین آنها انجیل مرقس است، و تقریباً تمام مطالبى که در این انجیل آمده، در دو انجیل دیگر تکرار شده است. از سوى دیگر، مطالبى در دو انجیل متى و لوقا آمده که در انجیل مرقس نیست. در هر کدام از دو انجیل متى و لوقا نیز مطالبى آمده که در دیگرى موجود نیست. این مسئله، که به «مشکل اناجیل همنوا»
البته این فرضیه تنها مى تواند براى مطالبى که در هر سه انجیل تکرار شده، منبع پیدا کند. نیز مى تواند به «فرضیه مرقسى» چون این سؤال پیش مى آید که منبع انجیل مرقس چه بوده است؟ بر اساس فرضیه اول مى توان گفت که این انجیل از منبع شفاهى استفاده کرده است. البته یک سخن در این جا این است که مرقس گفته هاى پطرس را نوشته است. اما مجموع این دو فرضیه هم مشکل را کاملا حل نمى کنند، چون درست است که تمام مطالب انجیل مرقس در دو انجیل دیگر آمده، اما مطالبى در هر دو انجیل آمده که در انجیل مرقس موجود نیست; منبع این مطالب چه بوده است؟
در این باره فرضیه سومى مطرح شده است. دانشمندان کتاب مقدس براى مطالب مشترک بین متى و لوقا منبعى فرض کرده اند، و به Q، که از کلمه آلمانى Quelle به معناى منبع گرفته شده، معروف است. بنابراین، دو انجیل متى و لوقا از دو منبع مشترک استفاده کرده اند: یکى انجیل مرقس و دیگرى منبع Q.
اما باز هم مشکل حل نشده است، چون در هر یک از این دو انجیل مطالبى وجود دارد که در انجیل مرقس و انجیل دیگر نیست، لذا دانشمندان مجبور شده اند دو منبع دیگر در نظر بگیرند: یکى منبع M و دیگرى منبع L، که به ترتیب، اشاره به مطالب خاص هر یک از اناجیل متى و لوقا دارند.
3. نویسندگان اناجیل همنوا
در بحث درباره هر یک از اناجیل همنوا درباره نویسندگان آنها هم بحث مى شود، اما یک نکته وجود دارد که کلى است و خاص هیچ کدام از این سه انجیل نیست. این سه انجیل سنّتاً به سه شخصیت قرن اول مسیحیت نسبت داده مى شوند. نام این سه انجیل از همین اشخاص گرفته شده است. از این سه، یکى متى است، که گفته مى شود همان متاى حوارى است; دیگرى مرقس است، که با یوحناى مرقس، شاگرد پطرس، تطبیق مى شود; سومى لوقا است، که گفته مى شود همان شاگرد خاص پولس است.
اما نکته این جاست که از هیچ جاى این سه انجیل برنمى آید که نویسنده آنها کیست. تنها در عنوان کتاب نام این افراد آمده است. ولى حتى عنوان این اناجیل، و همچنین انجیل یوحنا به گونه اى است که انتساب به این افراد را نشان نمى دهد. در بیشتر کتابهاى موجود، کلمه انجیل به اسم این افرادْ اضافه شده، و چنین مى نماید که همین افراد نویسندگانشان بوده اند، اما عهد جدید در اصل به زبان یونانى نوشته شده، و اگر قسمتهایى از آن به غیر زبان یونانى نوشته شده باشد، نسخه اصلى در دسترس نیست، و تنها نسخه یونانى موجود است. در زبان یونانى این عنوان به گونه دیگرى است:
چهار انجیل سنتاً به متى، مرقس، لوقا و یوحنا نسبت داده مى شوند، ولى عنوان اصلى اناجیل نامعلوم است. نام بیشتر کتابهاى یونانى صریحاً به نویسنده آنها اضافه مى شود; مثلا مى گویند: ایلیادِ هومر و جمهورىِ افلاطون. این در حالى است که براى انجیلها حرف اضافه Kata (در زبان یونانى به معناىِ به روایتِ متى و …) به کار مى برند، و گویا بدین شیوه از نسبت دادن آن کتابها به نویسندگان سنتى آنها مى پرهیزند.
به همین دلیل است که در بسیارى از متون و دایره المعارفهاى انگلیسى عنوان اناجیل را این گونه قرار مى دهند: Gospel According to Matthew Mark, … The47 شاید بهترین برگردانِ فارسى این عنوان «انجیل به روایتِ متى، مرقس و … » باشد.

ب) مباحث ویژه هر یک از اناجیل همنوا

گفته شد که انجیل مرقس قدیمترین انجیل است، و ترتیب عهد جدید موجود مطابق تاریخ نگارش نیست. ما با ترتیب تاریخ نگارش به این بحث مى پردازیم.
1. انجیل به روایت مرقس
عموماً این انجیل را به یوحناى مرقس، دوست و همدم پطرس، که گاهى همسفر پولس نیز بوده است، نسبت مى دهند. البته از خودِ انجیل چنین چیزى ثابت نمى شود، و حتى برخى احتمال مى دهند که فرد دیگرى به همین نام این انجیل را نوشته باشد.

منشأ انجیل مرقس

یوسبیوس (حدود 260 ـ 440)، اسقف قیصریه، از قول پاپیاس که بین سالهاى 110 تا 130 میلادى اسقف شهر هیراپولیس در آسیاى صغیر بوده است، درباره منشأ انجیل مرقس چنین نقل مى کند:
«یوحنا که شیخ کلیسا بود نیز چنین گفته است: مرقس مترجم پطرس بود و هرچه ثبت کرد با دقت بسیار زیاد ثبت نمود. مع هذا، مطالب وى با همان ترتیبى نبود که خداوند ما سخن گفت یا انجام داد، زیرا وى کلام خداوند ما را نشنید و شاگرد او نبود، بلکه همان طورى که قبلا گفته شد، وى همسفر پطرس بود، و پطرس به او تعالیم لازم را داد، ولى فرمایشات خداوند را به ترتیب تاریخى براى او نقل نکرد. بنابراین، مرقس در هیچ قسمتى اشتباه نکرده، بلکه مطالب را ثبت نموده است، زیرا او در یک قسمت دقت کامل داشته است، و آن این که آنچه شنیده است به درستى ثبت کند و هیچ مطلب نادرست ننویسد.»
یوسبیوس در قرن چهارم مى زیسته، و او از پاپیاس نقل مى کند، و منبع نقل این دو در دست نیست، لذا برخى احتمال داده اند که مرقس خودش مواد انجیل را جمع آورى کرده باشد. اگر این گونه باشد، ممکن است باز به همان منبع شفاهى، که قبلا ذکر شد، باز گردیم.

زمان و مکان نگارش انجیل مرقس

گفته شد که اکثریت دانشمندان این انجیل را قدیمترین انجیل مى دانند، و به همین مناسبت اختلافاتى که درباره زمان نگارش این انجیل وجود دارد بیان شد، و گفته شد که اکثر محققان برآن اند که این انجیل بین سالهاى 65 ـ 70 میلادى نوشته شده است.
درباره مکان نوشته شدن این کتاب نیز اختلاف است. برخى محل نگارش آن را مصر، و برخى انطاکیه دانسته اند، ولى اکثر دانشمندان معتقدند این انجیل در روم نوشته شده است.
2. انجیل به روایتِ متى
اعتقاد بر این بوده است که این انجیل، که مفصل ترین اناجیل است و در ابتداى مجموعه عهد جدید قرار گرفته، قدیمترین اناجیل است، و به دست متاى حوارى، نوشته شده است. همچنین بر این باور بوده اند که این انجیل در اصل به زبان عبرى نوشته شده، و بعد به یونانى ترجمه شده است; هرچند اصل عبرى آن موجود نیست. اما با آغاز نقادى عصر جدید، همه این عقاید زیر سؤال رفته است.

تاریخ نگارش انجیل متى

برخى تاریخ نگارش این انجیل را به اوایل دهه 40 برگردانیده اند، فراموش شدن نام یک محل زمانى نسبتاً طولانى را مى طلبد، لذا تأکید بر روى کلمه «تا امروز»، نشان مى دهد که تاریخ نگارش این انجیل حداقل چند دهه پس از ماجراى صلیب بوده است.
از سوى دیگر، امروزه تقریباً مسلّم است که انجیل متى پس از انجیل مرقس نوشته شده. به این دلیل که تمام مطالب مرقس در این انجیل آمده است. بنابراین، متى از مرقس استفاده کرده است. چنان که گفتیم، امروزه اکثریت دانشمندان بر این باورند که انجیل مرقس بین سالهاى 65 ـ 70 میلادى نوشته شده است. پس تاریخ نگارش انجیل متى نمى تواند قبل از این تاریخ باشد.
نویسنده مسیحى، دکتر کشیش فهیم عزیز، پس از نقل اقوالى درباره تاریخ نگارش این انجیل مى گوید:
پس ممکن است مانند اکثریت دانشمندان قائل شویم که این انجیل بعد از سال 70 میلادى، و چه بسا بین سالهاى 75 ـ 80 میلادى، نوشته شده است.
برخى دیگر، تاریخ نگارش را اندکى پس از سال 70 میلادى و تخریب اورشلیم مى دانند.

نویسنده انجیل متى

به گفته اناجیل، حضرت عیسى فردى را که براى رومیان مالیات مى گرفت دعوت مى کند، و او مى پذیرد.
کلیسا از اوایل قرن دوم تا آغاز مطالعات نقادانه جدید، معتقد بوده است همین متاى باجگیر، که نام دیگرش لاوى، و از حواریون بوده است، انجیل منسوب به متى را نگاشته است.
این امر به دو دلیل بوده است: یکى این که عنوان این کتاب (انجیل به روایت متى) انتساب به او را مى رساند. البته در خودِ متن هیچ دلیلى بر این انتساب وجود ندارد، اما از اوایل قرن دوم این عنوان بوده است;
با این حال، محققان جدید این دو دلیل را کافى ندانسته، و انتساب این انجیل را به متاى حوارى مورد تردید قرار داده، بلکه رد کرده اند. آنها مى گویند گفته پاپیاس بر انجیل موجود منطبق نمى شود، چون او مى گوید متى انجیلش را به زبان عبرى نگاشت; در حالى که لغت شناسان مى گویند این انجیل موجود باید در اصل به زبان یونانى نوشته شده باشد.
نکته دیگر این است که متاى حوارى خود شاهد حوادث زندگى حضرت عیسى بوده است; در حالى که انجیل موجود مطالب انجیل مرقس را، که خود از حواریون نبوده، به طور کامل نقل کرده است; و این نمى تواند قابل قبول باشد.
با توجه به آنچه گفته شد، بسیارى بر این باورند که انجیل موجود را فرد دیگرى که ناشناخته است و شاید نام او متى بوده، نوشته است. ولى این دلیل چندان محکم به نظر نمى رسد، چون اولا اشتباه در استناد حتماً نباید عمدى باشد; ثانیاً انتساب به افراد ناشناخته تر زودتر پذیرفته مى شود.

مکان نگارش انجیل متى و زبان اصلى آن

برخى مى گویند این انجیل براى اهالى فلسطین نگاشته شده است، در گذشته عقیده بر این بود که این انجیل در اصل به زبان عبرى نگاشته شده، و بعداً به زبان یونانى ترجمه شده است. دلیل اصلى این اعتقاد همان شهادت پاپیاس است، که نقل شد. اما، همانطور که گذشت، لغت شناسان مى گویند کتاب موجود باید در اصل به زبان یونانى نگاشته شده باشد.
3. انجیل به روایتِ لوقا و کتاب اعمال رسولان
قبل از ورود به بحث درباره مؤلف و تاریخ نگارش این دو کتاب، باید بیان کنیم که چه ارتباطى بین این دو کتاب وجود دارد که باعث شده تحت یک عنوان به بحث درباره آنها بپردازیم. بدین منظور، دو نکته را یادآور مى شویم:
1. ابتداى این دو کتاب به گونه اى است که ظن بسیار قوى ایجاد مى کند که نویسنده شان باید یک نفر باشد. در ابتداى انجیل لوقا چنین آمده است:
از آن جهت که بسیارى دست خود را دراز کردند به سوى تألیف حکایت آن امورى که نزد ما به اتمام رسید; چنان که آنانى که از ابتدا نظارگان و خادمان کلام بودند، به ما رسانیدند. من نیز مصلحت چنان دیدم که همه را من البدایه به تدقیق در پى رفته به تو بنویسم اى تیوفِلُس عزیز!
کتاب اعمال رسولان این گونه آغاز مى شود:
صحیفه اول را انشا نمودم این تیوفِلُس! درباره همه امورى که عیسى به عمل نمودن و تعلیم دادن آنها شروع کرد. تا آن روزى که رسولان برگزیده خود را به روح القدس حکم کرده، بالا برده شد، که بدیشان نیز بعد از زحمت کشیدن خود خویشتن را زنده ظاهر کرد، به دلیلهاى بسیار که در مدت چهل روز برایشان ظاهر مى شد… .
از این دو فقره برمى آید که این دو کتاب براى یک فرد، یعنى تیوفِلُس، نوشته شده است. نویسنده در فقره دوم مى گوید تا پایان زندگى عیسى قبلا به تو نوشتم. این دقیقاً همان انجیل سوم است، و در نوشته دوم به زندگى و فعالیتهاى رسولان مى پردازد. بنابراین، ظاهر این دو فقره نشان مى دهد که نویسنده این دو کتاب یکى است. همسویى الهیات و سبک نگارش و ادبیات این دو کتاب نیز مؤید این مطلب است.
2. در انجیل منسوب به لوقا هیچ اشاره اى به نویسنده آن نشده است، اما کتاب اعمال رسولان سرنخهایى درباره نویسنده اش به دست مى دهد. در این کتاب، که قسمت عمده اش به مسافرتهاى تبلیغى پولس اختصاص دارد، گاهى نویسنده ماجراهاى پولس را با ضمیر سوم شخص دنبال مى کند و گاهى با ضمیر اول شخص جمع. این امر نشان مى دهد که نویسنده کتاب در برخى از سفرها همراه پولس بوده است. از سوى دیگر، پولس در رساله هایش گهگاه از همراهانش نام مى برد. حال آیا از مقایسه نامهایى که در جاهاى مختلف این رساله ها آمده، و جاهایى از کتاب اعمال رسولان که در آنها ضمیر اول شخص به کار رفته است، مى توان نویسنده کتاب اعمال، و درنتیجه انجیل سوم را مشخص کرد؟

نویسنده انجیل سوم و کتاب اعمال رسولان

ابتداى انجیل سوم، اطلاعاتى درباره نویسنده این کتاب به ما مى دهد. خود نویسنده مى گوید مطالب من بر اساس گفته هاى شاهدان عینى است، و «آنان که از اول نظارگان و خادمان کلام بودند، به ما رسانیدند.» بنابراین، نویسنده از حواریون نبوده است. نویسنده مى گوید درباره همه این امور تحقیق مى کنم و با دقت و ترتیب مى نویسم. پس نویسنده فردى تحصیل کرده بوده است. همچنین از سبک نگارش و ادبیات این دو کتاب به دست مى آید که او انسانى آشنا با زبان و فرهنگ یونانى بوده است.
سنّتاً این انجیل را به لوقا، یار و همراه پولس، نسبت مى دهند. این امر ریشه در شهادت ایرنئوس در پایان قرن دوم دارد. او در کتاب Against Heresies مى گوید انجیل سوم را لوقا، آن گونه که پولس تبلیغ مى کرد، نوشت.
در عهد جدید سه یا چهاربار از لوقا نام برده شده است، و همه این موارد در رساله هاى پولس واقع شده اند. «و لوقاى طبیعت، حبیب و دیماس به شما سلام مى رسانند»; البته در ترجمه معروف فارسى به «لوقا» برگردان شده است.
از این موارد برمى آید که لوقا نزدیکترین دوست پولس بوده است. او احتمالا در انطاکیه و بر اثر تبلیغ پولس ایمان آورد و دوست و همراه وى گردید.
تعداد زیادى از دانشمندان جدید هم این استناد را پذیرفته اند و این شواهد را کافى دانسته اند، اما برخى دیگر یک اشکال جدى را مطرح کرده اند: اگر لوقا شاگرد خاص پولس است و همه جا همراه پولس بوده و حتى به گفته ایرنئوس انجیل او همان چیزهایى است که پولس تبلیغ مى کرده است، پس چرا الهیات این دو کتاب با الهیات پولسى تباین کلى دارد؟ الهیات پولسى عیسى خدایى است; در حالى که الهیات این دو کتاب عیسى بشرى است.
بنابراین، براى نویسنده این دو کتاب شواهد بیشترى نسبت به دو انجیل قبل وجود دارد، ولى خالى از اشکال و تردید نیست.

زمان و مکان نگارش انجیل لوقا و کتاب اعمال رسولان

درباره زمان نگارش این دو کتاب، آغاز خود آنها دو نکته را آشکار مى کند: یکى این که کتاب اعمال رسولان حتماً بعد از انجیل لوقا نوشته شده است، چون نویسنده در ابتداى آن به نوشته اول خود، یعنى انجیل سوم، اشاره مى کند: «صحیفه اول را انشا نمودم اى تیوفلُس!» نکته دیگر این است که در ابتداى انجیل لوقا آمده است که «از آن جهت که بسیارى دست خود را دراز کردند به سوى تألیف حکایت آن امورى که نزد ما به اتمام رسید… من نیز مصلحت چنان دیدم که همه را… به تو بنویسم اى تیوفِلُس!» بنابراین، او در زمانى انجیل خود را مى نوشته که قبل از او عده زیادى دست به چنین کارى زده بوده اند. و گفته شد که امروزه غالب محققان معتقدند انجیل نویسى در اواسط دهه 60 میلادى آغاز گشت. پس تاریخ نگارش این انجیل نمى تواند قبل از سال 70 میلادى باشد.
از سوى دیگر، در بحث اناجیل همنوا گفته شد که چون همه مطالب انجیل مرقس در این انجیل تکرار شده، پس انجیل مرقس منبعى براى انجیل لوقا بوده است; و در بحث انجیل مرقس گذشت که غالب محققان تاریخ نگارش این انجیل را بین سالهاى 65ـ70 میلادى مى دانند. پس انجیل لوقا باید بعد از سال 70 میلادى نگاشته شده باشد.
برخى از محققان مى گویند از بین سه انجیل همنوا، انجیل لوقا از نظر تاریخ نگارش آخرین است.
همه این شواهد نشان دهنده آن است که این انجیل نمى تواند قبل از انجیل متى نوشته شده باشد. قبلا نیز گفته شد که برخى تاریخ نگارش انجیل متى را تا حدود سال 90 میلادى احتمال مى دهند، ولى غالباً اندکى قبل یا بعد از سال 70 میلادى را قویتر مى دانند.
بنابراین، تاریخ نگارش دو کتاب انجیل لوقا و اعمال رسولان در زمانى بین سالهاى 70ـ90 است، که 80 تا 85 معمولتر است.
علت ناتمام ماندن ماجراى پولس در کتاب اعمال رسولان معلوم نیست. البته این نمى تواند دلیل محکمى براى نشان دادن تاریخ نگارش این کتاب باشد و با ادله فراوان محققان مقابله کند.
از خود این دو کتاب چیزى درباره مکان نگارش آنها به دست نمى آید. در این باره شهرهاى زیادى نام برده شده است که هیچ کدام دلیل قطعى ندارند.
ادامه دارد …