نویسنده: محمدتقی مدرسی
مترجم: محمد تقدمی صابری

نگاهی به درونمایه و محورهای سوره ی بقره

سوره ی بقره، با ما در پیرامون چه سخن می گوید؟
هنگام پاسخگویی بدین پرسش با دشواری روبه رو می شویم، لیک می توان گفت: سوره در آغاز مردمان را به سه دسته ی مؤمن، کافر و منافق تقسیم می کند… که از آن می توان دریافت، قرآن دارای نگرشی راستین و دیگرگونه است، چه، تقسیمات رایج در میان مردم، که بر اساس نژاد، فرقه گرایی، زبان و دیگر ویژگیها به انجام می رسد، از دیدگاهش پذیرفته نیست. بر پایه ی آموزه هایِ بلندِ آیین اسلام، انسانها بسته به باورها و کردارها از یکدیگر بازشناخته می شوند. (آیات 1-20)
از این جایگاه، سوره ی بقره داستان قوم بنی اسرائیل را می آغازد، قومی که در نژادپرستی فرو رفته بود و از مسؤولیّت انسانی، که مانند دیگران بر دوش آنان نیز نهاده شده بود، می گریخت.
این سوره ی بلند، واژه ای را به کار زده، که آشکارا نمایانگر روند کلّی درونمایه های آن است؛ این واژه (صبغه) است که در آیه: «صِبْغَهَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَهً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدونَ» (بقره/ 138) آمده و اشاره ای است گویا و فراگیر بر مشخص ساختن رنگ و رسم ایمان در همه ی فعّالیّتهای مؤمنان.
گرچه دیگر سوره های قرآن نیز از این رنگ و رسم خدایی سخن به میان می آورند، لیکن آنها تنها بر گوشه هایی از آن پرتو می افشانند، در صورتی که سوره ی بقره به گونه ای فراگیر از این رنگ و رسم خدایی سخن می گوید و آن را در دایره ای می ریزد تا سایه روشنهایش در پیوند با یکدیگر، چهره ای تمام در پیش روی ما ترسیم کند.
آیات (21-29) ویژگیهای مؤمنان و پایه های ایمان را برمی شمرد و به موشکافی شخصیت آدمی و آنچه زیبنده ی آن است، می پردازد.
آیات (30-39) به داستان آفرینش آدمی و گفتگوی مشهور فرشتگان با پروردگار می پردازد و یادآور می شود که خداوندِ یکتا، دانش، توانایی، مسؤولیت و خلافت را بر دوش نوآفریده ی خویش نهاده است.
آیات (40-103) در پیرامون امّت و منش، ویژگیها و بایسته های آن سخن می گوید، قرآن در این باره، بنی اسرائیل را چونان نمونه ای تاریخی مطرح ساخته، تا امّت اسلامی را وادارد از تباهی، نژادپرستی، پراکندگی و فروپاشی آنان و به ویژه از داستان گاو، اندرز آموزد.
آیات قرآنی در این پیرامون، روشن می سازد که هرگاه روحیه ی تن آسایی میان امّت فزونی گیرد، برونرفت از قلمرو شرع را می آغازد و به اندازه ی توان می کوشد تا از مسؤولیت بگریزد، بدین هنگام می بینیم امّت به مجموعه ای از پوسته ها چنگ در می زند و آنها را جایگزین حقایق ژرف می سازد؛ داستان قوم موسی (علیه السلام) با گاو، نشانگر همین هنجار میان آنان است.
آن گونه که در این داستان آمده، بنی اسرائیلیان جملگی یکباره از آیین موسی (علیه السلام) روی برنتافتند که شاید خلاف این سخن درست تر بنماید، چه، برای انجام دادن آموزه های خداوند سبحان گرایشی در نهاد آنان راه داشت، لیک از دیگر سو، تردید و سستی نیز در رفتارشان به روشنی نمایان بود و این آنها را وا می داشت کاربست بایسته های دینی را با تکیه بر پوسته ی این آموزه ها، به تأخیر اندازند. آنان هماره رنگ، عمر، ویژگی و گزاره هایی از این دست را بهانه کرده، از جوهره ی کار، که همان قربانی ساختن گاو و انفاق آن در راه خدا و اطعام تهیدستان بود، غفلت می ورزیدند. هدف از این قربانی به گونه ای کلّی، محقّق ساختن همبستگی اجتماعی و نابودسازی پدیده ی گرسنگی و تنگ نظری و نیز درک و اجرای دستورات شرع بود که امّت اسلامی نیز در برخی مراحل عقب افتادگی خود، به چنین آفتی دچار شد و در کلّیات فرورفته، جانمایه ی آموزه های دینی و اهداف آن را از یاد بُرد.
قرآن کریم مردمان را از سستی ایمان که پیامد سستی در انجام دادن احکام و فرمانهای الهی است پروا می دهد، چه، آدمی در پی آن به مرحله ای خطرناکتر پا می گذارد که همان دوری فزاینده از ایمان است.
آیات (104-123) آموزه ها و اندرزهایی را از زندگانی بنی اسرائیل و به گونه ای کلّی قوم موسی (علیه السلام)، مطرح می سازد که شایسته است امّت اسلامی آنها را به کار زند.
امّا آیات (124-140) از پیامبر خدا ابراهیم (علیه السلام) به مثابه ی نمونه ی بشکوه یکتاپرستی یاد کرده است.
آیات (141-150) از کعبه به عنوان قبله گاه و نماد مقدس یکپارچگی مسلمانان سخن رانده، آن را جلوه ای از جلوه های استقلال فرهنگی و هویت منسجمی دانسته که مسلمانان را از دیگر امّتها جدا می سازد.
آیات (151-157) زشتی غفلت از بزرگترین نعمت خداوندی و ضرورت یادآوری و سپاسگزاری آن را یادآور می شود؛ این نعمت، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و رسالت اوست.
پس از گفتاری نیکو در پیرامون این موضوع، پروردگار در آیه های (158-167) صفا و مروه و بازتاب آموزه ها و اندرزهای آنان را یادآور می شود که شکیب و اراده را به ما می آموزد.
امّا آیات (168-177) میان جامعه ی آزاد، پیشرفته و رها از چنگال اهریمنان زراندوز و سلطه گر و بهره کشان دینی و لزوم برخورداری گسترده از زندگانی و نعمتهای پاک، پیوندی برقرار می کند تا برعقب ماندگی و رسوم پوسیده رقم بطلان کشیده شود.
پس از این در آیه های (178-182) از برخی قوانین اسلامی مانند قصاص سخن به میان آمده، بدین اعتبار که بایسته ای اجتماعی است که با حرمت قتل نفس در پیوند است.
امّا آیات (183-189) در پیرامون فلسفه ی روزه و نقش آن در گسترش و ارتقای عامل بازدارنده ی درونی (تقوا) و برخی احکام این فرضیه سخن می گوید.
شاید از بزرگترین ویژگیهای امّت اسلامی، که در آیه های (190-195) پیش نهاد شده، این باشد که برای نیل به اهداف بلند انسانی، به جهاد ایمان دارد.
آیات (196-203) حج را دانشگاهی مکتبی دانسته که هدف والای آن، پرورش روحیه ی تعهد و جایگزینی پرهیزگاری در فرد و امّت است.
امّا پرهیزگاری و اهمیّت آن در ایستادگی برابر اختلافات و ستیزه جویی ها، در آیه های (204- 213) بازگو شده است، افزون بر این، آیه های یادشده تأکید دارد که تنها اختلاف شرعی روا، اختلاف پایه ای حق گرایان و باطل اندیشان است.
هویّت اسلامی بر پایه ی پرهیزگاری و حق محوری استوار است تا از آن رهگذر بتوان با از میان برداشتن ناسازگاریها به آیین استواری رسید. تقوای اجتماعی و خانوادگی، دژ پروردگار و قانون پیشرفته ای است که بایسته ها و حقوق را دربرمی گیرد و این در آیات (214- 242) آمده است.
آیات (243-249) از ایمان و گردن نهادن به این حقیقت دم می زند که ایزد در زندگانی آدمی، حاکمیّتی بی چون و چرا دارد.
آیات (250-254) پیروزی را در گرو بردباری و یقین می داند، که این دو ویژگی انسان را به شور، جانفشانی و اعتماد به آینده وامی دارد.
آیات (255-260) برخی نامهای نیکوی خدای را بر می شمرد؛ در آغاز او زندگی بخش و آنگاه توانگر، هدایتگر و پیروز نامیده شده است. سپس قرآن در این دسته از آیات، یاد خدای را پی می گیرد و ویژگیهای شایسته او را بازگو می کند که از جمله ی آنها احاطه ی او به تمامی اشیاء و توانِ از نو برانگیختن مردمان است.
امّا انفاق، که برترین ثمره ی ایمان و نشانه ژرفای یقین است، درونمایه ی آیات (261-274) می باشد.
قرآن در آیات (275-281) از نتایج ناگوار به هم آمیختن ربا و تجارت سخن به میان آورده، تفاوت انفاق گر و رباخوار را برمی شمرد. قرآن نماز و زکات را راهکاری برای رهایی از فشار خواهشهای نفس دانسته است؛ بهره کشی و ثروتمندی سریع از راه ربا، از جمله ی این خواهشهاست.
آیات (282-283) شکوه پیوند پیشرفته میان پرهیزگاری و درستی عملکرد نهادهای اجتماعی و اقتصادی را نمایان ساخته است.
در آیات (284-286) خداوند سبخان برخی بندهای مسؤولیت را برشمرده، که پرهیزگاری بر دوش آدمی می نشاند، او تأکید دارد که آدمی خود عهده دار کردار و نیتهای خویش است و گران ترینِ این مسؤولیتها، ایمان به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. نیز خداوند انسان را بر پایه ی توان و امکاناتش، بازخواست می کند.
منبع مقاله :
مدرسی، سید محمدتقی؛ (1386)، سوره های قرآن: درونمایه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمی صابری، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ اول