نویسنده : محمد رضا زادهوش

چکیده
این مقاله به معرفی شاگردان سید ابوالحسن اصفهانی به اختصار پرداخته و آنچه در این نوشتار نمودار است پس از نجف اشرف که محلّ درس سیّد بوده، شمار اصفهانى‌ها در میان شاگردان ایشان بیش از سایرین است.

مقدّمه
آیت‌اللَّه سیّدابوالحسن اصفهانى از بزرگان دانشمندان اسلامى به شمار مى‌رود. شاید یکى از مهم‌ترین فعالیت‌هاى علمى ایشان، تربیت شاگردان فراوان است. او حدود سى و پنج سال در نجف اشرف به تدریس خارج فقه و مباحث اصول فقه اشتغال داشته است. صبح‌ها ویژه ارائه درس فقه و عصرها مخصوص تدریس اصول بوده است که پس از شهادت فرزندشان، کلاس عصرها تعطیل مى‌شود.
در این مقال به صورت مختصر به معرّفى شاگردان آن بزرگ‌مرد پرداخته‌ایم.

شیوه‌نامه
بر آن بوده‌ایم که حضور مختصر در حلقه درس سیّد را نباید ملاک قرار داد، و براى آن‌که شاگردى افراد، صدق کند، حضور مدّت قابل توجّهى در درس را معتبر دانسته‌ایم. در این مقال، شاگردان سیّد را به چند نفرى که از ایشان به کسب اجازه نائل شده‌اند محدود نکرده‌ایم، و البتّه اگر در شاگردى شخصى در نزد سیّد، تشکیک شده باشد، این مطلب در پایان شرح حال او درج شده است.
شیوه ورود به هر مدخل این‌گونه است: شماره، سرشناسه( شهرت، نام )، نام کامل، تولّد و وفات، نام پدر، محلّ تولّد، سکونت، دفن، شاگردان، آثار.

گزارش
سهم شهرها: اگر محلّ تولّد شاگردان را ملاک قرار دهیم، از شاگردان سیّد، سى تن متولّد نجف اشرف، بیست و نه تن متولّد اصفهان ( دوازده تن متولّد شهر اصفهان + هفده تن متولّد اطراف اصفهان: شهرضا، خمینى‌شهر، گلپایگان، نطنز، کاشان، حبیب‌آباد و…)، هشت تن متولّد تهران، هشت تن متولّد تبریز، هشت تن متولّد شیراز، شش تن متولّد شوشتر، چهار تن متولّد مشهد، سه تن متولّد کرمانشاه، سه تن متولّد یزد، سه تن متولّد رشت، سه تن متولّد بروجرد، دو تن متولّد شاه‌رود، دو تن متولّد قوچان، دو تن متولّد کربلا، دو تن متولّد سامرّا، دو تن متولّد زنجان، دو تن متولّد رامسر، دو تن متولّد قزوین، دو تن متولّد اردبیل و یک تن متولّد قم بوده‌اند؛ بنابراین، پس از نجف اشرف که محلّ درس سیّد بوده است، شمار اصفهانى‌ها در درس مرحوم سیّد بیشتر از دیگر شهرها بوده است. قمى‌ها به سبب دسترسى به حوزه معتبر محلّى که در همان زمان به دست آیت‌اللَّه شیخ عبدالکریم حائرى تأسیس شده بود، براى تحصیل کم‌تر به شهر دیگر و ازجمله نجف اشرف و درس مرحوم سیّد رفته‌اند.
اشخاص: در این مقال، سى‌صد و یک نفر به عنوان شاگردان آیت‌اللَّه سیّدابوالحسن اصفهانى معرّفى شده‌اند.
اجازات: پانزده تن به عنوان کسانى که از سیّد اجازه دریافت داشته‌اند شناسانده شده‌اند. از این میان، هفت تن را معرّفى کرده‌ایم که موفّق به دریافت هر دو اجازه روایت و اجتهاد از مرحوم سیّد بوده‌اند؛ هفت تن تنها به عنوان دریافت‌کننده اجازه اجتهاد ذکر شده‌اند، یک تن گواهى تأیید اجتهاد و یک تن صاحب اجازه‌نامه تدریس و افاضه از آن مرحوم بوده است.

1. آشتیانى، احمد
میرزا احمد آشتیانى تهرانى (1300ق، تهران )، فرزند محمّدحسن بن جعفر بن محمّد.

2. آشتیانى، باقر
میرزا باقر آشتیانى تهرانى (1323ق، تهران)، فرزند احمد بن محمّدحسن. آثارى در فقه و اصول داشته، و در مدرسه مروى، تدریس مى‌کرده است.

3. آشتیانى، مهدى
میرزا مهدى آشتیانى مشهور به میرزاکوچک (1372ق-1306، تهران)، فرزند میرزا جعفر.

4. آل آقا، ابوتراب
شیخ ابوتراب آل آقا وحید کرمانشاهى مشهور به الهى آل آقا (1397 – 1319ق) فرزند آقاشمس‌الدّین بن محمّدهادى بن محمّدصالح بن محمّداسماعیل بن آقامحمّدعلى. از آثار او است:
1. اخوّت مسلمین.
2. جبر چیست؟
3. زندگانى حضرت حجّت‌ علیه السلام.

5. آل شبیر، محمّدطاهر
شیخ محمّدطاهر خاقانى مشهور به آل شبیر فرزند عبدالحمید بن عیسى. صاحب انوارالوسائل در سى جزء.

6. آل طیب، سیّدکاظم
سیّدکاظم تسترى مشهور به آل طیب (1339ق، شوشتر) فرزند سیّدمهدى و از احفاد محدّث جزائرى.

7. آل یس، مرتضى
شیخ مرتضى آل یس (1311ق ) فرزند عبدالحسین.

8. آملى، محمّدتقى
شیخ محمّدتقى آملى تهرانى (1304ق – 1391ق، تهران)، فرزند شیخ محمّد. از آثار او است:
1. منتهى الأصول، تقریرات درس اصول مرحوم سیّد.
2. کتاب الصّلاه.
3. شرح عروهالوثقى
4. حاشیه بر شرح اشارات.
5. حاشیه بر شرح منظومه.

9. آملى، هاشم
میرزا هاشم آملى قمى صاحب کرسى فقه و اصول در حوزه قم.

10. آیت‌اللَّهى، سیّدمحمّدباقر
سیّدمحمّدباقر آیت‌اللَّهى شیرازى لارى مشهور به حاج عالم فرزند میرعبدالباقى.

11. ابرسجى، على‌اصغر
شیخ على‌اصغر ابرسجى شاه‌رودى (1324ق، ابرسج )

12. ابوترابى، ابوتراب
شیخ ابوتراب ابوترابى قزوینى (1309ق- 1339ق، قزوین) فرزند آقاسیّدحسین بن ابوتراب.

13. ابهرى، سیّدشمس‌الدّین
سیّدشمس‌الدّین موسوى ابهرى تهرانى (1324ق، ابهر) فرزند سیّداسداللَّه. تجدید بناى مسجد جامع ابهر از خدمات او به شمار مى‌رود.

14. ادیب، عبّاس‌على
دانشمند بزرگوار، فقیه، ادیب، شاعر، اصولى، هیأت‌دان و ریاضى‌دان خطّه علم و هنر اصفهان، مرحوم آیت‌اللَّه شیخ عبّاس‌على ادیب (8 مهر ماه 1276ش، حبیب‌آباد – اصفهان). وى صاحب گواهى اجازه از سوى آیت‌اللَّه سیّدابوالحسن اصفهانى بوده است. (16)

15. اراکى، عبدالنّبى
شیخ عبدالنّبى عراقى مشهور به اراکى (1308ق – 1387ق).

16. اردبیلى، محمّدطاهر
شیخ محمّدطاهر اردبیلى نجفى (1308ق، اردبیل) فرزند حاج ملاّعبدالظّاهر مدرّس.

17. استرابادى، سیّدضیاءالدّین
سیّدضیاءالدّین استرابادى جرجانى تهرانى (1323ق) فرزند سیّدمحمّد بن نصراللَّه. حدود یک سال، شاگرد مرحوم سیّد بوده است.

18. اسلامى، عبّاس‌على
شیخ عبّاس‌على سبزوارى تهرانى مشهور به اسلامى (1323ق، سبزوار).

19. اشرفى، محمّدعلى
شیخ محمّدعلى اشرفى (1307ق، شاه‌رود ) فرزند على‌نقى بن محمّدعلى بن ملاّعبّاس.

20. اشکورى، سیّداحمد
سیّداحمد حسینى اشکورى (1325ق-1380ق، نجف) فرزند سیّدابوالحسن بن عبّاس بن محمّدعلى بن قاسم بن عبدالمطلب بن میرک.

21. اشکورى، سیّدعلى
سیّدعلى حسینى نجفى اشکورى (1319ق، نجف – 15 ذى‌حجّه 1398ق، قم). فرزند سیّدحسن بن على. صاحب اجازه اجتهاد از مرحوم سیّد.

22. اشکورى، سیّدمهدى
سیّدمهدى حسینى اشکورى (1334ق)، پس از اتمام تحصیلات در نجف، در تهران اقامت گزید.

23. اصطهباناتى، ابراهیم
ابراهیم اصطهباناتى شیرازى مشهور به میرزاآقا (1297ق – 1380ق) فرزند حسن بن ابراهیم بن حسین. از باب احترام و قدردانى در حلقه درس آیت‌اللَّه سیّدابوالحسن اصفهانى شرکت مى‌کرده است. از آثار ارزشمند او حاشیه بر آثار فقهى است ازجمله:
1. حاشیه بر وسیلهالنّجاه مرحوم سیّد که به همراه اصل کتاب به سال 1375ق در نجف اشرف در 280ص در اندازه رقعى چاپ شده است.
2. حاشیه بر صراط النّجاه مرحوم سیّد، چاپ نجف، 1368ق، 508 + 276ص، وزیرى، همراه با اصل کتاب.

24. اصطهباناتى، محمّدحسین
شیخ محمّدحسین اصطهباناتى شیرازى. امام جماعت حرم عسکریین‌علیهما السلام در سامرّا. پس از اخراج از عراق توسّط رژیم بعثى عراق، به قم رفت، و در درس مرحوم آیت‌اللَّه مرعشى شرکت جست.

25. اصفهانى، ابوالقاسم
شیخ ابوالقاسم اصفهانى (1304ق، اصفهان ).

26. اصفهانى، سیّدحسن
سیّدحسن اصفهانى (22 ربیع‌الأوّل 1322ق – 16 صفر 1349ق) فرزند مرحوم سیّد که بین دو نماز مغرب و عشاء به دست شیخ على اردهالى به شهادت رسید. مدفون در نجف اشرف.

27. اصفهانى، سیّدحسن
سیّدعلى اصفهانى (19 ذى‌حجّه 1332ق ) فرزند مرحوم سیّد. مدفون در مشهد مقدّس.

28. اصفهانى، سیّدمحمّدحسین
سیّدمحمّدحسین بروجنى اصفهانى (1301ق ) فرزند سیّدعلى. داماد مرحوم سیّد. از آثار قلمى او حاشیه بر وسیلهالنّجاه مرحوم سیّد و یک دوره اصول کامل شامل مباحث عملى و نظرى است.

29. اصفهانى، سیّدعلى
سیّدعلى اصفهانى فرزند مرحوم سیّد. ساکن خراسان، در حرم مطهّر رضوى، اقامه جماعت داشت، و در همان‌جا نیز به خاک سپرده شد.

30. اعلمى، محمّدحسین
شیخ محمّدحسین مهرجانى اعلمى حائرى (1320ق، مهرجان- 1391ق) فرزند شیخ سلیمان. از آثار قلمى او است: مقتبس‌الأثر و مجدّد ما دثر من تاریخ‌البشر یا دایرهالمعارف الشّیعیّه العامّه، چاپ 1413ق در بیروت است که بالغ بر هیجده جلد مى‌شود.

31. امام جمعه، سیّدمحمود
سیّدمحمود امام جمعه (1309ق، زنجان) فرزند سیّدابوالفضائل امام جمعه.

32. امام سدهى، سیّدحسن
سیّدحسن همایون‌شهرى فروشانى مشهور به امام سدهى (1320ق، فروشان ) فرزند میرسیّدعلى. پس از تحصیل در اصفهان، قم و مشهد به نجف اشرف هجرت کرد، و در درس مرحوم سیّد شرکت جست.

33. امام سدهى، سیّدنوراللَّه
سیّدنوراللَّه همایون‌شهرى فروشانى فرزند میرسیّدعلى. صاحب اجازه از مرحوم سیّد.

34. امینى نطنزى، باقر
شیخ باقر امینى نطنزى (1284ش، نطنز – 24 شعبان 1412ق، اصفهان) محضر آیات عظام، نایینى و سیّدابوالحسن اصفهانى را در نجف اشرف درک کرده، و بیش از پنجاه سفر به زیارت خانه خدا رفته بود، او در برآوردن حوائج مردم، شهرتى بسزا داشت. او سرانجام در شهر اصفهان دار فانى را وداع گفت، و در قطعه نام‌آوران در باغ رضوان اصفهان به خاک رفت.

35. انصارى، سیّدعلى
سیّدعلى انصارى (1330ق، نجف ) فرزند سیّدمحمّدنبى بن موسى آقامیرى بن اسماعیل بن عبدالباقى دزفولى.

پی نوشت :

1 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص99.
2 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص100.
3 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص100.
4 . بنگرید به:
شریف‌رازى، محمّدتقى، گنجینه دانشمندان، ج6، صص359 – 358؛
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپى، ج1، ص202؛
حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص101؛
گروه نویسندگان، موسوعه مؤلّفى الامامیّه، ج1، ص505؛
دوانى، على، وحید بهبهانى، ص348.
5 . مهدى‌پور، على‌اکبر، کتاب‌نامه حضرت مهدى(علیه السلام) ج1، ص96.
6 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص101.
7 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص103 – 101.
8 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص102.
9 . بنگرید به:
موسوى اصفهانى، سیّدجعفر، حیات جاودانى، صص255 – 254؛
حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص103 – 102؛
قرقانى، مهدى، زندگانى حکیم جهان‌گیرخان قشقایى، ص99؛
حسن‌زاده، صادق، در جست‌وجوى استاد، صص20 – 19؛
گروه نویسندگان، دایرهالمعارف بزرگ اسلامى، ج2، ص215.
10 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص103.
11 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص103.
12 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص104.
13 . 13) حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص104.
14 . 14) حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص105 – 104.
15 . 15) گروه نویسندگان، ادیب ماندگار.
16 . 16) مهدوى، سیّدمصلح‌الدّین، مزارات اصفهان، ص309.
17 . بنگرید به:
شریف رازى، محمّدتقى، گنجینه دانشمندان، ج2، ص197؛
حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص239 – 238 ، 105.
18 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص106.
19 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص113.
20 . 20) حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص106.
21 . 21) حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص107.
22 . 22) بنگرید به:
حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص107؛
حسینى اشکورى، سیّداحمد، تراجم الرّجال، ج1، صص61 – 60، ش93.
23. حسینى اشکورى، سیّداحمد، تراجم الرّجال، ج1، صص362 – 361.
24 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص108.
25 . بنگرید به:
تهرانى، آقابزرگ، نقباءالبشر، ج1، ص168؛
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپى، ج1، ص33؛
همو، فهرست کتاب‌هاى چاپى فارسى، ج3، ص339؛
همو، فهرست کتاب‌هاى چاپى عربى، ص391؛
رکن‌زاده آدمیت، محمّدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج1، صص47 – 46؛
امین عاملى، سیّدحسن بن محسن، مستدرکات اعیان الشّیعه، ج6، ص5؛
مرعشى، سیّدمحمود، المسلسلات فى الإجازات، ج2، ص249؛
امینى، محمّدهادى، معجم رجال الفکر و الأدب، ج1، ص128؛
حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص220 .106 – 105؛
گروه نویسندگان، موسوعه مؤلّفى الامامیّه، ج1، صص184 – 183.
26 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص108.
27 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص109 – 108.
28 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص343 – 342 ، 109.
29 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص344 – 343.
30 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص344،221 ، 110.
31 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص110 – 109.
32 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، صص111 – 110.
33 . ناحیه‌اى است در خور بیابانک از توابع اصفهان.
34 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص111.
35 . بنگرید به:
حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص111؛
صرامى فروشانى، رسول، سده در گذر زمان، ص357.
36 . خمینى‌شهر فعلى.
37 . نام ناحیه‌اى است در سده (خمینى‌شهر) از توابع اصفهان.
38 . صرامى فروشانى، رسول، سده در گذر زمان، ص357.
39 . خمینى‌شهر فعلى.
40. بنگرید به:
مهدوى، سیّدمصلح‌الدّین، مزارات اصفهان، صص118 – 117؛
طاهرى، محمّد، روضه رضوان، ص180.
41 . حسینى میبدى، سیّدناصر، سراج‌المعانى، ص112.