نویسنده:دکتر قاسم بستانی*
محمد جعفرنژاد**

چکیده

حضرت علی (علیه السلام) شخصیتی فرامذهبی است که به مذهب و فرقه ای خاص اختصاص ندارد و این امر ناشی از اخلاق والا و کمال شخصیتی است که در وجود آن حضرت نهفته است؛ لذا عمده مذاهب و فرق اسلامی ـ از شیعه و اهل سنت ـ‌نسبت به ایشان ارادت خاصی نشان داده، در منابع حدیثی و کتب مذهبی خود از جایگاه ویژه و فضایل نامبرده بسیار یاد می کنند.
این مقاله، به قصد آشنایی مختصر خوانندگان بر گوشه ای از این امر، به روش کتابخانه ای، سعی دارد جایگاه و مقام حضرت (علیه السلام) نزد اهل تسنن را با اتکای به منابع مختلفی حدیثی، تفسیری و تاریخی معتبر نشان دهد.
مقاله حاضر در سه بخش تنظیم شده است: بخش اول: آیاتی که در شأن علی (علیه السلام) نازل شده است؛ بخش دوم: فضایلی که در شأن علی (علیه السلام) وارد شده است؛ بخش سوم: امتیازات عملی علی (علیه السلام)، یعنی کارهایی که آن امام همام انجام داده اند.

مقدمه

1.آیاتی که در شأن والای علی (علیه السلام) نازل شده است

در ابتدای این بخش، گفتنی است آیاتی که در شأن اصحاب به طور عموم و در شأن علی (علیه السلام) به طور خاص، نازل شده اند، کم نیستند و ذکر تمام آنها در این مقاله امکان پذیر نیست. اما از باب «ما لا یدرک کله لایترک کله»، آیات ذیل که در خصوص امام علی (علیه السلام) نازل شده است، ذکر می گردد:
1-1. «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فی رَبِّهِمْ فَالَّذینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمیمُ (19) یُصْهَرُ بِهِ ما فی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ (20) وَ لَهُم مَّقَامِعُ مِن حَدِیدٍ (21) کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعیدُوا فیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریقِ (22) إِنَّ اللّهَ یُدْخِلُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأنْهارُ یُحَلَّوْنَ فیها مِنْ أساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلؤًا وَ لِباسُهُمْ فیها حَریرٌ»(حج:19-23): این دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که در باره پروردگارشان با هم ستیزه می‏کنند و کسانی که کفر ورزیدند جامه‏هایی از آتش برایشان بریده شده است [و] از بالای سرشان آب جوشان ریخته می‏شود ( 19 ) آنچه در شکم آنهاست با پوست [بدن]شان بدان گداخته می‏گردد.(20) و برای [وارد کردن ضربت بر سر] آنان گُرزهایی آهنین است.(21) هر بار بخواهند از [شدت] غم از آن بیرون روند در آن بازگردانیده می‏شوند [که هان] بچشید عذاب آتش سوزان را ( 22 )خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی‏آورد در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می‏شوند و لباسشان در آنجا از پرنیان است.
در جنگ بدر، سه نفر از مسلمانان، علی (علیه السلام)، حمزه و عبیده بن حارث بن عبدالمطلب به میدان نبرد آمدند و به ترتیب، ولیدبن عتبه، عبته بن ربیعه و شیبه بن ربیعه را از پای درآوردند و آیه فوق نازل شد و از این ماجرا یاد کرد(صنعانی، 1410 ق‌، ج3، ص33/ طبری، 1415 ق، ج17، ص 172/ ثعلبی، 1422 ق، ج7، ص13/ واحدی، 1415 ق، نیشابوری،[بی تا]، ص 207/ سمعانی، 1418ق، ج3، ص429/ سیوطی، [بی تا]، ج4، ص 348/ بخاری، 1401ق، ج5، ص6/ مسلم، [بی تا]، ج، ص246/ ابن ماجه، [بی تا]، ج2، ص946/ نسائی، [بی تا]، ج6، ص410/ بیهقی، [بی تا]، ج3، ص276/ حاکم نیشابوری، [بی تا]، ج2، ص389).
2-1.«فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبینَ»(آل عمران:61): پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت‏ خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»
این آیه در مورد گروهی از مسیحیان نجران است، آن گاه که با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مجادله نمودند که عیسی بن مریم پسر خداست و رسول خدا می فرمود که بنده و فرستاده خداست. آیه فوق با آیه مباهله مشهور است. وقتی این آیه نازل شد، پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم)، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیه السلام) را فرا خواند و فرمود: پروردگارا اینها اهل من هستند (رازی [بی تا]، ج2، ص668 / سمعانی، 1418 ق، ج1، ص327/ مقریزی، 1420ق، ج14، ص69/زرندی حنفی، 1377 ق، ص108).
3-1. «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجّ‏ِ وَ عِمارَه الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ وَ جاهَدَ فی سَبیلِ اللّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّهِ وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ (19) الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (20)یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَهٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنّاتٍ لَهُمْ فیها نَعیمٌ مُقیمٌ (21) خالِدینَ فیها أَبَدًا إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ (22) (توبه:19-22): آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته‏اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می‏کند؟ [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد (19) کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‏اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند (20) پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند مژده می‏دهد (21) جاودانه در آنها خواهند بود در حقیقت‏خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.
نقل شده است که مردی گفت: بعد از اسلام هیچ کاری اولاتر و بهتر از عمارت مسجدالحرام نیست و من آن را انجام می دهم. در این هنگام علی (علیه السلام) فرمود: «الجهاد فی سبیل الله أفضل من هذا کله»؛ و از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره پرسیدند، پس آیه بالا نازل شد که عبارت علی (علیه السلام) در آن وجود داشت و این تأییدی بر نظر ایشان شمرده شد(صنعانی، 1410ق، ج2، ص268/ طبری، جامع البیان، 1415 ق، ج10، ص122/ رازی، [بی تا]، ج6، ص1767/ سیوطی، ج3، ص218).
4-1. «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْمًا کانَ شَرُّهُ مُسْتَطیرًا (7) وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی‏ حُبِّهِ مِسْکینًا وَ یَتیمًا وَ أَسیرًا ( 8 ) إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُورًا (9) إِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَریرًا (10) فَوَقاهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُورًا (انسان:7-11 ): [همان بندگانی که] به نذر خود وفا می‏کردند و از روزی که گزند آن فراگیرنده است می‏ترسیدند (7) و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‏دادند (8) «ما برای خشنودی خداست که به شما می‏خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‏خواهیم (9) ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم.» (10) پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.
آیه مذکور به آیه اطعام مشهور است و در شأن نزول آن آمده است: روزی حسن و حسین مریض می شوند، علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) نذر می کنند که اگر این دو شفا یافتند، روزه بگیرند. بعد از بهبودی به نذر خویش عمل کرده، روزه می گیرند و هنگام افطار، گدایی به در خانه آنها می آید و ایشان افطاری خویش را به او می دهند. و این آیات در شأن ایشان نازل شد.(بغوی، [بی تا]، ج4، ص428/ مقاتل، 1424ق، ج3، ص427/ ابن جوزی، 1407ق، ج8، ص145/ سیوطی، [بی تا]، ج6، ص299/ سمرقندی، [بی تا] ،ج3، ص504).
5-1. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَهً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ (12) أأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقیمُوا الصَّلاه وَ آتُوا الزَّکاه وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» (مجادله:12-13): ای کسانی که ایمان آورده‏اید هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می‏کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه‏ای تقدیم بدارید این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه‏تر است و اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده مهربان است (12) آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه‏هایی تقدیم دارید و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید و از خدا و پیامبر او فرمان برید، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.
این آیه به آیه نجوا مشهور است و در شأن نزول آن آمده است: مسلمانان خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می آمدند و با او نجوا می کردند و وقت گرانبهای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را می گرفتند. در اینجا خداوند نخستین آیات فوق را نازل کرد و به آنها دستور داد قبل از نجوا کردن با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به مستمندان صدقه بپردازند. ایشان وقتی چنین دیدند، از نجوا خودداری کردد. آیه دوم نازل شد و اجازه نجوا به همگان داد.
علی (علیه السلام) می فرماید: آیه ای در قرآن است که فقط من بدان عمل کرده ام. من یک دینار داشتم، آن را به ده درهم تبدیل کردم و هر زمان می خواستم با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) نجوا کنم؛ درهمی صدقه می دادم (نسایی، [بی تا]، ج5، ص153 / طبری، 1415ق، ج28 ص 26/ جصاص، 1415ق، ج3، ص 527/ سمرقندی، [بی تا]، ج3، ص 397/ سیوطی / [بی تا]، ج6، ص299 / حاکم نیشابوری، [بی تا]، ج2، ص482 / ابن حجر، [بی تا]، ج11، ص68/ عینی، [بی تا]، ج22، ص267).
6-1.«الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» (بقره: 274 ): کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می‏کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود؛ و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می‏شوند.
این آیه به آیه انفاق مشهور است و در احادیث بسیاری آمده است که این آیه درباره علی (علیه السلام) نازل شده است؛ زیرا آن حضرت چهار درهم داشت، درهمی را در شب درهمی را در روز و درهمی را آشکارا و درهمی را در نهان انفاق کرد و این آیه نازل شد( مقاتل بن سلیمان، 1424 ق، ج1، ص147/ صنعانی ، 1410ق، ج1، ص108 / نحاس، 1409 ق، ج1، ص304/ سمرقندی، [بی تا]، ج1، ص 304/ سمرقندی، [بی تا]، ج1، ص 206/ بغوی، [بی تا]، ج1، ص260/ هیثمی، 1408 ق، ج6، ص324/ ابن حجر، [بی تا]، ج3، ص229/ عینی، [بی تا]، ج8، ص283).
7-1. «إِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرًا (احزاب:33 ):و در خانه‏هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینتهای خود را آشکار مکنید و نماز برپا دارید و زکات بدهید و خدا و فرستاده‏اش را فرمان برید خدا فقط می‏خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.
آیه مذکور به آیه تطهیر شناخته می شود و در شأن اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیه السلام) نازل شده است (واحدی نیشابوری، 1415 ق، ص 239 / بغوی، [بی تا]، ج2، ص528/ ثعلبی، 1422ق، ج8، ص 36 / سمعانی، 1418 ق، ج4، ص380 / احمد حنبل [بی تا]، ج1، ص331/ مسلم ،[بی تا]، ج7، ص130/ترمذی، 1403ق، ج5، ص30/ حاکم نیشابوری، [بی تا]، ج2، ص416).
1-8. «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِنًا کَمَنْ کانَ فاسِقًا لا یَسْتَوُونَ» (سجده: 18 ): آیا کسی که مؤمن است چون کسی است که نافرمان است‏یکسان نیستند.
روزی ولیدبن عقبه به علی (علیه السلام) عرض کرد: «انا ابسط منک لسانا واحد منک سناناً» (من از تو زبانی گسترده تر و فصیح تر و نیزه ای تیزتر دارم!) اشاره به اینکه به پندار خودش، هم در سخنوری و هم در جنگجویی پیشتازتر است. علی (علیه السلام) در پاسخ او فرمود: «لیس کما تقول یا فاسق!» و این آیات در تأیید نظر علی (علیه السلام) و فضیلت او نازل شد (واحد نیشابوری، 1415 ق، ص235 / حسکانی ، 1411ق، ج1، ص573/ سمعانی، 1418ق، ج4، ص251/ بغوی، [بی تا]، ج3، ص503/ ابن عبدالبر، 1412ق، ج4، ص1554/زرندی حنفی، 1377ق، ص92/زیلعی، 1414ق، ج3، ص87/سیوطی، [بی تا]، ج8، ص115).
9-1.«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاه وَ یُؤْتُونَ الزَّکاه وَ هُمْ راکِعُونَ (مائده: 55 ): ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده‏اند همان کسانی که نماز برپا می‏دارند و در حال رکوع زکات می‏دهند.
آیه مذکور به آیه ولایت مشهور است و در سبب نزول آن آمده است: روزی فقیری به مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می آید و تقاضای کمک می کند. کسی چیزی برای کمک نداشته تا به او بدهد. علی (علیه السلام) با وجود اینکه در نماز بوده، انگشتری خویش را در حال رکوع به گدا می دهد و این آیات نازل می شود (واحدی نیشابوری، 1415 ق، ص133/ حسکانی، 1411ق، ج1، ص212/ سمعانی، 1418ق، ج2، ص48/ بغوی، [بی تا]، ج2، ص47/هیثمی، [بی تا]، 1408ق، ج7، ص17/طبرانی، 1415ق، ج6، ص218/زرندی حنفی، 1377ق، ص23).
10-1.«إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا »(مریم:96 ): گفت: «به چیزی که [دیگران] به آن پی نبردند، پی بردم، و به قدرِ مُشتی از ردپای فرستاده [خدا، جبرئیل] برداشتم و آن را در پیکر [گوساله] انداختم، و نفس من برایم چنین فریبکاری کرد.»
آیه مذکور به آیه مودت معروف است و نقل شده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: بگو خداوندا! برای من عهدی نزد خودت قرار ده و در دل های مؤمنان مودت مرا بیفکن. پس خداوند چنین نازل کرد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً» (سیوطی، [بی تا]، ج4، ص287/ سمعانی، 1418ق، ج3، ص316/ ابن عطیه، 1413ق، ج4، ص34/ ابن جوزی، 1407ق، ج5، ص185/ هیثمی، 1408ق، ج9، ص125/ طبرانی، معجم الکبیر، [بی تا] ج12، ص96/ زرندی حنفی، 1377ق ، ص85).

پی نوشت ها :

*استادیار دانشگاه شهید چمران اهواز
**دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
منبع: شیعه شناسی 25
ادامه دارد…