در بین اعضا و سیستم های بدن، دستگاه عصبی مرکزی(1) پیچیده ترین عملکرد را دارد؛ به طوری که شناخته های ما در برابر ناشناخته های ما از مغز اندکی بیش نیست.
علی رغم پیشرفت سریع علم پزشکی، هنوز هم جزئیات بسیاری از بیماری های مغز و اعصاب ناشناخته مانده اند و درمان قطعی برای آنها کشف نشده است. در این میان می توان از بیماری صرع نام برد. ایرانیان از قرن ها قبل با صرع آشنایی داشتند اما در این بین مطالب ابن سینا بیش از سایرین جلب توجه می کند. وی فصل چهارم از گفتار پنجم در کتاب دوم قانون را به بیماری صرع اختصاص داده است. در آنجا ابتدا صرع را تعریف کرده، سپس به بیان اتیولوژی آن پرداخته، نشانه های یک بیمار صرعی را ذکر کرده، محرک های ایجاد کننده ی حالات صرعی را برشمرده و در آخر به درمان پرداخته است.
امروزه صرع را تظاهرات بالینی ناشی از ازدیاد فعالیت ناگهانی گروهی از نورون های مغزی می دانند که می تواند باعث ایجاد تغییرات حاد شعور و پدیده های حاد حسی و حرکتی شود و واکنش فرد را به محیط تحت تأثیر منفی قرار دهد. ابن سینا صرع را این گونه تعریف می کند: “گونه ای از بیماری است که تا اندازه ای اندامان حس را از حس و حرکت و استقامت باز می دارد، لیکن نه بطور کلی. پس می توان صرع را سد راه موقّتی به شمار آورد… بعضی از حالات صرع با غش کردن همراه است که اطبا آن را خارج از صرع دانسته ولی در حقیقت صرع است”. نکته ی جالب توجه در تعریف ابن سینا این است که تغییرات شعور را در برخی حالات صرع دانسته است نه در تمام حالات آن، زیرا چنان که می دانیم در برخی از انواع صرع این تغییرات وجود ندارد. در ضمن وی به خوبی به موقّتی و ناگهانی بودن این اختلالات حسی و حرکتی اشاره کرده است.
اکثر صرع های تشنج زا از لوب فرونتال مغز سرچشمه می گیرند و می توانند اختلالات حرکتی مثل فلج و یا اختلالات حسی ایجاد کنند. ابن سینا نیز به این نکته اشاره کرده است: “اکثراً صرع از تشنجی سرچشمه می گیرد که بطن جلو مغز را فرا گرفته و به طور ناقص سدی را در راه نفوذ نیروی حس و حرکت بطن جلو مغز بوجود آورده است که بیمار را از برخاستن و راست ایستادن وا می دارد”.
همچنین درباره ی علل ایجاد صرع آورده است: “[علت آن] در هم آمدن مغز برای راندن چیزی آزاردهنده [است] و این آزاردهنده به مغز چندین نوع می باشد: بخار یا حالتی سوزش آور با رطوبتی بدگوهر یا خلطی که بطور ناقص و نامتکامل راه بندانی در بطن مغز و دستگاه عصب ها پدید می آورد. اگر سبب صرع از خلط باشد باید دانست که در آن تموّجی روی داده، یا از گرمی زیاد به جوش آمده و سبب راه بندان مذکور شده است”.
امروزه می دانیم که هیدروسفالی (احتمالا همان موردی است که ابن سینا از آن با عنوان راه بندان مغزی نام برده است.) یکی از علل صرع است. هیدروم(2) که در اثر افزایش مایع مغزی- نخاعی (CSF) در داخل بطن ها و یا در خارج قشر مغز ایجاد می شود، یکی دیگر از علل صرع است که با شرح ابن سینا در مورد “رطوبت” هماهنگی دارد. تموّجی را که ابن سینا ذکر کرده است، در هنگام بروز صرع در نوار مغزی(3) می توان مشاهده کرد. تب نیز می تواند موجب بروز حملات صرعی مربوط به تب(4) شود که از آن به گرمی زیاد یاد می کند. در ادامه شیخ الرییس اشاره می کند که بسیار اتفاق افتد که بدون احساس به تشنج، صرع ظاهر گردد” و بدین ترتیب وی برای اولین بار به اشکال بدون تشنج صرع اشاره کرده است.
وی تظاهرات عصبی و روانی صرع را به خوبی بیان کرده است: “بسیار اتفاق افتاده که سرانجام صرع به فلج و مالیخولیا کشیده شده است… هم چنان که در بعضی حالات سکته تبدیل به فلج می شود، شاید صرع نیز فالج را در پی داشته باشد… کندی و سستی حرکت زبان، دیدن خواب های پریشان، فراموشکاری، ترس، افسردگی، خشم و برآشفتن بی مورد از مقدّمات بیماری صرع است….” . این علایم همگی ممکن است در صرع دیده شوند و نکته دیگر اینکه ابن سینا فلج ناشی از سکته و فلج ناشی از صرع را می شناخته و آنها را از هم تفکیک کرده است. وی ریسک فاکتورهای ایجاد کننده ی حمله ی صرع را در فرد صرعی به خوبی برشمرده است: “سوء هاضمه، شب بیداری، غم زیاد، خشم بسیار، واکنش نیرومند حسی که از شنیدن صداهای حسی تند و بلند مانند صدای رعد، دهل ، نعره شیر [ایجاد می شوند]، تماشای روشنی های بسیار قوی مانند برق آسمان، نگاه به قرص آفتاب، داروهایی که صرع آورند و صرع را آشکار می کنند، نوشیدن شراب، جماع زیاد، روزه ….” . نکته مهمی که ابن سینا در کنار سایر علل به آن اشاره کرده است “داروها” هستند. امروزه در پزشکی شرح حال دارویی را از مهم ترین بخش های شرح حال بالینی می دانند که حتماً باید از هر بیمار در مورد آن سوال شود ولی اغلب مورد غفلت واقع می شود. ابن سینا نیز در اکثر بیماری هایی که ذکر می کند بر این نکته تأکید و توصیه کرده است که حتماً در مورد داروهای مصرفی بیمار تحقیق شود.
صرع بیماری همه سنین است اما تعداد زیادی از صرع های کودکی در هنگام بلوغ به صورت خود به خود محو می شوند. حوادث حول و حوش زایمان مثل زایمان های دشوار، تولد با پا یا شانه و زایمان های طولانی مدت می توانند موجب توقف تنفس و عدم اکسیژن رسانی کافی به نوزاد در اولین دقایق تولد شوند. این اختلالات می توانند باعث ایجاد صرع در نوزادان شوند. ابن سینا از تمامی این موارد آگاه بوده است و در چند جمله کوتاه به بیان آنها پرداخته است: “کودکان بسیار به صرع مبتلا شوند… و می توانند از همان لحظات تولد به صرع دچار آیند … صرعی که کودکان را در بر می گیرد علاجش معمولاً سهل است و در حین بلوغ زایل می شود”.
ابن سینا به بیمار صرعی توصیه هایی کرده است که قابل تعمق هستند. رعایت این توصیه ها توسط بیمار مصروع موجب خواهد شد تا فرد کمتر در معرض حملات قرار گیرد: “شب بیداری و بی خوابی خوب نیست، پرشدن از شراب بسیار زیان آور است، نخستین چاره صرعی پرهیز از عوامل مؤثر در بروز صرع است، نباید در حال سیری ورزش کرد، ورزش نباید او را خسته کند، هنگام صرع باید گلوله ای از موی نرم در میان دندان های بیمار بگذارند تا دهان باز بماند، از زیاده روی در خوراک و امتلا (پُری) بپرهیزند و از سوء هاضمه حذر کنند…” .

پی‌نوشت‌ها:

1- CNS
2- Hydroma
3- EEG
4-Febril epilepsy
منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول