نویسنده: علیرضا تاجریان

وظایف اخلاقی و سیاسی مردم در قبال حاکمان و مسئولین
مردم در قبال حاکمان و مسئولین جامعه وظایف اخلاقی و سیاسی خاصی را برعهده دارند که باید به آنها عمل کنند که برخی از این وظایف مربوط به انتخاب مسئولین و حاکمان است و اینکه چه ملاک هایی را باید برای انتخاب افراد در نظر گرفت؟ و وظایف دیگر مربوط بعد از انتخاب مسئولین و حاکمان می باشد؛ یعنی مردم باید بعد از انتخاب درست کارگزاران باید چه وظایفی را در قبال آنها انجام دهند. لذا در ادامه سعی داریم به این دو مقوله بپردازیم:

ملاک های انتخاب

1- توجه به سوابق کاری (تجربه)
در منشور سیاسی علی (علیه السّلام) باید مردم در انتخاب حاکمان، به سوابق کاری (تجربه) او توجه داشته باشند.
امام علی (علیه السّلام) به مالک اشتر توصیه می کند که اهل تجربه را به کار گیرد و از تجارب آنان به خوبی استفاده کند؛ « و توخ منهم اهل التجربه و الحیاء ؛ کارگزاران خود را از اهل تجربه و حیا برگزین.»
حضرت در کنار «تجربه» مسئله «حیا» را نیز متذکر می شوند؛ زیرا روشن است که افراد باتجربه اگر ناپاک باشند به مراتب، خطرناک تر و مخرب تر از دیگران خواهند بود.
امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در این خصوص به مالک اشتر هشدار داده می فرماید: « بدان که بدترین وزیران مباشر تو آنهایی هستند که در گذشته وزرای اشرار و بدکاران و در گناهان آنان شریک بودند و به طور قطع ایشان حامیان گنهکاران و برادران اهل ظلم بوده اند و تو به جای آنها باید جستجو کنی در بین اهل ایمان افرادی را انتخاب کنی که در رای و اندیشه و نفوذ همانند آنها باشند و گناهان آنها را هم مرتکب نشده باشند و ستمگر را بر ستمش و گناهکار را بر گناهش یاری نکرده اند. چنین افرادی هزینه کمتری برای تو دارند و یاریشان بهتر و مهربانی اشان بیشتر و دوستی اشان با غیر تو کمتر باشد.»
حضرت علی علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر می فرماید:« تو آنان (کارگزاران) را به سابقه ای که با مردم نیک داشته اند آزمایش کن و بر آن کس اعتماد کن که میان همه مردی اثری نیکو به جای گذاشته و به امانت داری از همه معروفتر است که این نوع انتخاب علامت خیر خواهی تو برای دین خداست و برای کسی است که کار را به دست تو سپرده است.»

2- توجه به اصالت خانوادگی
دومین ملاکی که در منشور سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) برای انتخاب حاکمان و کارگزاران توصیه می شود، توجه به اصالت خانوادگی آنهاست؛ امیرالمومنین در نامه خود به مالک اشتر می فرماید: « با کسانی مانوس شو که ازخانواده های شریف و خوشنام و دارای سابقه درخشان باشند. همانها کها از رزمندگان و شجاعان و اهل جود و کرمند.»
حضرت همچنین در عهدنامه خود به مالک اشتر توصیه کند که «کارگزاران خود را از خانواده های پاکدامن و از کسانی که سبقت در اسلام دارند برگزین که از نظر اخلاق بزرگوارترین و از نظر آبرو محفوظ تر و طمع شان کمتر و عاقبت نگری شان فزونتر است.»

3- رعایت تناسب میان فرد و مسئولیت مورد نظر
یکی از ملاک های دیگر که در منشور سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) در انتخاب حاکمان و کارگزاران به آن اشاره شده است، رعایت تناسب میان فرد و مسئولیت مورد نظر است؛ حضرت در عهدنامه خود به مالک اشتر چنین توصیه می کند؛ « بر سر هر یک از کارهایت رئیس و کاردانی را بگذار که بزرگی کار او را خسته نکند و زیادی کار او را پریشان نسازد.»
باید توجه داشت که عدم رعایت این ملاک، موجب هدر رفتن نیروها و ضایع شدن امکانات و یاس و ناامیدی متخصصان و دهها آفت و آسیب اجتماعی و روحی دیگر می شود بنابراین باید در انتخاب افراد برای پستهای مختلف مسئله تناسب ویژگیها و تخصص های آنان را با پست و مسئولیت مورد نظر ، در نظر بگیریم.

4- توجه به سوابق دینی و اخلاقی
در منشور سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) ، سوابق دینی و اخلاقی کارگزاران و حاکمان یکی از مهمترین ملاک ها در انتخاب آنهاست و حضرت در نامه خود به مالک اشتر او را از به کارگیری افراد سست ایمان و دارای سوء سابقه برحذر داشته و می فرماید: «به تحقیق آنهایی که حامی دین و موجب کثرت مسلمین و آماده پیکار با دشمنانند توده مردمند پس تو باید با این گروه همراه باشی و به سوی ایشان میل و رغبت نشان دهی.»
باید به این نکته توجه داشت که حضور افراد سست و ایمان و غیرمعتقد به موازین اسلام در مسئولیت های جامعه اسلامی ، زمینه را برای فتنه انگیزی دشمنان دین فراهم می کند، بنابراین باید در انتخاب خود دقت کنیم تا از حضور این افراد در جمع مسئولان کشور اسلامی جلوگیری کنیم.
دلیل رعایت این ملاک در انتخاب افراد به این خاطر است که کسی که به دین و موازین دینی و ضوابط اخلاقی پایبند نباشد، نه می تواند به درستی، به مردم خدمت کند و نه می تواند احکام دینی را در جامعه پیاده کند و نه می تواند گامی در جهت توسعه اخلاقی جامعه بردارد؛ کسی که در برابر خداوند خود را مسئول نداند، یقیناً،هرگز خود را در برابر مردم مسئول نخواهد دانست؛ هر چند ممکن است برای ظاهرسازی و مردم فریبی چنین وانمود کند که مدافع حقوق مردم و جامعه است؛ اما، بدون تردید، اگر کوچک ترین فرصتی به دست آورد، از هیچ خانتی به مردم و جامعه فروگذار نخواهد کرد.
حضرت علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر می فرماید: « فردی را انتخاب کن که به نظرت از دیگران خیرخواه تر و در برابر فرمان پروردگار و رسول خدا و امامت مطیع تر باشد. از میان اشخاص پاکترین و بردبارترین را برگزین. کسی که هنگام خشم صبوری کند و از پذیرفتن عذر خطارکار آرامش یابد. با ضعیفان مهربان و با زورگویان تند و خشن باشد و کسی که درشتی دیگران او را جا نکند و نرمی و ملاطفت او را نگیرد. »
چنان که از توصیه حضرت بر می آید، باید در انتخاب افراد، به سوابق ایمانی و اخلاقی آنها دقت کنیم چرا که کسی که همواره خداوند را حاضر و ناظر همه اعمالش می بیند، هرگز به خود اجازه ظلم و خیانت را نخواهد دادو در برابر همه حرکات و سکناتش پاسخ گو خواهد بود و هرگز خیال سوء استفاده از مقام و مسئولیت را به خود راه نخواهد داد. این شخص نه تنها با گفتار خود بلکه با رفتار خود، زمینه توسعه اخلاق و معنویت را در جامعه فراهم خواهد کرد.

5- مشورت با صاحب نظران و آگاهان
باید توجه داشت که انتخاب یک امر مهم در زندگی فرد و آینده جامعه ای است که در آن زندگی می کند با یک انتخاب درست، اولاً امانت الهی به دست کسی که شایسته امانتداری آن است، سپرده می شود و ثانیاً فرد می تواند پاسخگوی رای خود در روز قیامت در پیشگاه خداوند بزرگ باشد. بنابراین اگر می خواهیم فردی را برای احراز پستی انتخاب کنیم و از توانمندیها و قابلیت های آن آگاهی کافی ندارند، عاقلانه ترین راه این است که با صاحب نظران و آگاهان و دلسوزان امر مشورت کنیم تا در انتخاب خود درست عمل کنیم با این کار اولاً ضریب خطا را در انتخاب خود به شدت کاهش می دهیم. ثانیا: در صورت مشورت با نیک خواهان و افراد با صلاحیت، در پیشگاه خداوند معذرو خواهیم بود.
حضرت علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر در این خصوص توصیه می کند؛ « به رفتار کارگزارانت بیندیش و پس از آزمایش آنها را به کارهایی، منصوب کن و به میل خود و بدون مشورت با دیگران آنها را به کار مگمار. زیر دنبال هوای نفس رفتن و به رای دیگران توجه نکردن از موارد ظلم و خیانت محسوب می شود.»
حضرت علی (علیه السّلام) به مالک اشتر توصیه می کند که در انتخاب کارگزاران با دیگران مشورت کند، اما به چه کسانی؟
امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در نامه خود به مالک اشتر، او را از مشورت با برخی از افراد برحذر می دارد؛ « در مشورت کردن اشخاص بخیل را دخالت مده که ترا از نیکی و کار خیر باز داشته و ترا از فقر می ترساند و نیز با آدم ترسو مشورت مکن که ترا در انجام کارها سست می کند و همچنین شخص حریص را مورد شور قرار مده که حرص ستم نمودن را در نظرت آرایش می دهد. به تحقیق که بخل و ترس و حرص، غرایزی هستند که از سوء ظن به پروردگار سرچشمه می گیرند.»

وظایف اخلاقی مردم بعد از انتخاب در قبال حاکمان
بعد از آنکه مردم حاکم عادل را انتخاب کردند باید در قبال او وظایفی را انجام دهند که مهمترین آنها همراهی و امر به معروف و نهی از منکر است؛

1- همراهی
حضرت علی (علیه السّلام) در خطبه 34 نهج البلاغه می فرماید: «حقی که من بر شما دارم این است که در بیعت خود وفادار باشید و در بود و نبود من خیرخواه باشید و هنگامی که شما را می طلبم و به دعوت من پاسخ گویید و موقعی که فرمان می دهم اطاعت کنید.»
یکی از مهمترین وظایف اخلاقی مردم در قبال حاکمان، همراهی اوست. حاکمان و مسئولان جامعه زمانی می توانند به اهداف خود دست یابند که احکام و دستورات آنها و قوانین مورد تاییدشان از سوی مردم پیروی و همراهی شود.
حضرت علی می فرماید: « کسی از او اطاعت و پیروی نکنند گویا اصلاً اندیشه و طرح و برنامه ای ندارد.»
چنان که از کلام مولا بر می آید، این مردم هستند که به برنامه ها و اندیشه های حاکم و یک مسئول جامعه اسلامی امکان اجرا می دهند و با همراهی او، جامعه اسلامی را در مسیر اندیشه های اسلامی حاکم پیش می برنند.
نکته مهمی که ذکر آن ضروری است، این است که هر چند مردم باید حاکم را همراهی کنند اما این همراهی و پیروی از حاکم تا آنجا الزامی است که فرمانها و برنامه های او در چارچوب شریعت باشد و با اسلام و احکام الهی مخالف نباشد. حکمت آموزنده امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در نهج البلاغه به این نکته مهم اشاره دارد؛ « آفریده را فرمان بردن نشاید آنجا که نافرمانی آفریننده لازم آید.»

2- امر به معروف و نهی از منکر
حضرت علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر این گونه توصیه می کند؛ « کسی را در بین آنها انتخاب کن که سخن حق را هر چند تلخ باشد، بگوید و در هر آنچه انجام می دهی یا می گویی و خدا آن را از دوستانش نمی پسندد کمتر یاری ات کند و کمتر ترا بستاید در حالی که چنین کاری در اثر هوای نفس تو واقع می شود در هر جا که باشد.
چنان که از کلام حضرت علی (علیه السّلام) بر می آید، یکی دیگر از وظایف مردم در قبال حاکمان اسلامی، امر و ارشاد آنان به خوبی ها و نهی آنان از ارتکاب بدیها است که باید با رعایت ضوابط، این وظیفه دینی و اخلاقی انجام شود.

3- پرهیز از چاپلوسی
امیرالمومنین علی (علیه السّلام) به مالک اشتر می فرماید: « به اهل ورع و صداقت نزدیک شو و به آنها بیاموز و عادتشان ده که برای تو چاپلوسی نکنند و تو را برای و کارهایی که نکرده اند خوشحال نسازند چرا که چاپلوسی زیاد باعث طغیان و نخوت انسان می گردد و وی را وادار به سرکشی می کند.»
از کلام حضرت علی (علیه السّلام) چنین بر می آید که مردم باید از چاپلوسی و تملق گویی حاکمان به دور باشند که این کار امور و مسایل و مشکلاتی که در جامعه اسلامی وجود دارد، در نگاه حاکم عادی و بی اشکال جلوه داده و جامعه را به ورطه نابودی خواهد کشاند. حضرت هم چنین به حاکمان و مدیران اسلامی توصیه می کند که افراد چاپلوس ثناگو را از خود دور کنند و منتقدان و امران به معروف و ناهیان از منکر را عزیز بدارند.

وظایف اخلاقی و سیاسی حاکمان در قبال مردم
در منشور اخلاقی و سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) همچنان که مردم در قبال حاکمان وظایفی بر عهده دارند، حاکمان نیز باید برخی از وظایف اخلاقی و سیاسی را در قبال مردمی که آنها را انتخاب کرده اند، انجام دهند؛ حضرت در خطبه 34 نهج البلاغه هنگامی که مردم را به جنگ با شامیان ترغیب می نمود، می فرماید: « ای مردم مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی می باشد، اما حق شما بر من این است که شما را نصیحت کنم و حقوقتان را از بیت المال بپردازم و شما را تعلیم دهم تا نادان نمانید.»

1- مهربانی و مدارا با مردم
در منشور اخلاقی و سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) مهربانی و مدارا با مردم در راس توصیه های آن حضرت به حاکمان قرار گرفته است و این حکمت آموزنده حضرت این مهم را گوشزد می نماید؛ « راس السیاسه استعمال الرفق؛ راس سیاست، به کارگیری مدارا است.»
امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر چنین توصیه می کند؛
«بدان که هیچ چیز گمان مردم را نسبت به والی خوب نمی کند بهتر از نیکی و لطفی که والی به مردم می نماید و هزینه های آنها را سبک می کند و بر چیزی که بر آنها حقی ندارد ناراحت نمی شود. بنابراین باید کاری کنی که خوش بینی مردم را به خود جلب نمایی، زیرا که حسن ظن مردم نسبت به تو رنج و سختی فراوان را از تو دور می سازد.»
حضرت علی (علیه السّلام) همچنین به مالک اشتر چنین دستور می دهد؛
« مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان و دوستی وزیدن با آنان را و مهربانی کردن با همگان. و مباش همچون جانوری شکاری که خوردنشان را غنیمت شماری! چه رعیت دو دسته اند؛ دسته ای برادر دینی تواند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند. گناهی از ایشان سر می زند، یا علتهایی بر آنان عارض می شود، یا خواسته یا ناخواسته خطایی بر دست شان می رود، به خطاشان منگر و از گناهشان درگذر…»
آن حضرت در نامه خود به محمد بی ابی بکر، والی مصر ، او را به مهربانی و مدارا با مردم، توصیه ای می کند؛
« برابر رعیت فروتن باش و آنان را با گشاده رویی و نرمخویی بپذیر و با همگان یکسان رفتار کن، گاهی که گوشه چشمی به آنان افکنی یا خیره شان نگاه کنی، یا یکی را به اشارت خوانی، یا به یکی تحیتی رسانی، تا بزرگان در تو طمع ستم- بر ناتوان- نبندند و ناتوانان از عدالتت مایوس نگردند.»
چنان که از توصیه های مولیمان علی (علیه السّلام) بر می آید باید حاکمان، مسئولین و مدیران جامعه اسلامی مهربانی و مدارا با مردم را در سرلوحه کارهای خود قرار دهند و تمرین بردباری کنند تا بتوانند به وظایف خود به نحو احسن عمل کنند.
حضرت علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر در انتخاب قاضی چنین توصیه می کند؛
« برای قضاوت بین مردم از میان افراد جامعه کسی را انتخاب کن که در نظر تو فاضلترین و بهترین باشد، آنکه کارها او را در تنگنا قرار ندهد و ارباب رجوع سبب تندخویی او نگردد… از رفت وآمد ارباب رجوع کمتر خسته شود و برای آشکار شدن کارها شکیبایی کرده و وقتی حکم روشن شد در قضاوت قاطع تر عمل کند.»

2- برخورد صادقانه با مردم
در منشور اخلاقی و سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) ، حاکمان به برخورد صادقانه با مردم توصیه می شوند؛
« ای مالک … اگر رعیت بر تو گمان ستم برد، عذر خود را آشکارا با آنان در میان گذار و با این کار از بدگمانی شان درآر. که بدین رفتار نفس خود را به فرمان‌آورده باشی و با رعیت مدارا کرده و حاجت خویش را برآورده و رعیت را به راه راست واداشته ای.»
برخورد صادقانه حاکم با مردم به این معنی است که حاکم اسلامی مردم خود را محرم اسرار خود بداند و برخی از مسایل حکومتی را که باید مردم از آن آگاه باشند، با آنان در میان بگذارد و از آنان مشورت بخواهد؛ برخورد صادقانه حاکم با مردم خود به این معنی است که اگر حاکم خود را در اجرای مسئولیتش ناتوان می بیند و یا نمی تواند خودش را از چنگال اطرافیان خائن و نادان نجات دهد، بی درنگ استعفا دهد و از اعتماد مردم سوء استفاده ننماید و وقتی می بیند که نمی تواند امانت داری کند، صادقانه و دلاورانه امانت را بازپس دهد.

3- فاصله نگرفتن از مردم
حضرت علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر می فرماید: « مبادا به طور طولانی خود را از دید مردم پنهان کنی که رو نشان ندادن زمامداران حکایت از نامهربانی و تنگ نظری و ناآگاهی در کارها می کند و این رو نشان ندادن زمامداران باعث می شود که ایشان از آنچه بر مردم می گذرد بی اطلاع بمانند. در نتیجه کار بزرگ نزدشان کم اهمیت و کوچک و کار کوچک برایشان بزرگ جلوه کند و همچنین خوبی به شکل بدی و بدی به صورت خوبی درآید و حق به باطل و غلط آمیخته گردد.»
چنان که از کلام مولیمان علی (علیه السّلام) بر می آید، حاکم با فاصله گرفتن از مردم خود، درد واقعی و مشکل حقیقی آنان را تشخیص نمی دهد و حاکم از وضعیت واقعی جامعه و مردم ناآگاه می شود و نمی تواند تصمیم درست را اتخاذ نماید و مردم جامعه خود را با مشکلات زیادی روبه رو می کند.
حضرت علی (علیه السّلام) در نامه ای به قثم بن عباس، والی مکه ، در این خصوص ، چنین توصیه می کند؛ « بامداد و شامگاه برای آنان مجلس ساز، آن را که فتوا خواهد ده و نادان را بیاموز و با دانا به گفتگو پرداز و جز زبانت پیام رسان مردمان نباشد و جز رویت دربان. و هیچ حاجتمند را از دیدار خود محروم مگردان، چه اگر در آغاز از درگاه تو رانده شود و در پایان حاجت او برآورده، تو را نستایند.»

4- رعایت عدالت و دوستی مردم
در منشور اخلاقی و سیاسی حضرت علی (علیه السّلام) رعایت عدالت از جانب حاکمان در هه شؤون حکومتی نه تنها از وظایف اخلاقی حاکمان است؛ بلکه یکی از راههای نفوذ در دل و جان مردم به شمار می رود؛
حکمت های مولی علی (علیه السّلام) در این خصوص شنیدنی است؛
« کسی که عدالت بورزد، حکمش نافذ می شود.»
« عدالت بورز تا قدرت و حکومتت تداوم یابد.»
حضرت علی (علیه السّلام) در عهدنامه خود به مالک اشتر در این خصوص، چنین توصیه می کند؛ « بهترین چیزی که زمامداران را شادمان می سازد اجرای عدالت و برپایی آن در شهرها و آشکار ساختن دوستی مردم است و دوستی مردم آشکار نمی شود مگر موقعی که دلهایشان از کینه و خشم خالی شود و دلسوز نمی مانند مگر وقتی که زمامداران خویش را برای کارهای خود نگاه دارند و ادامه حکومت آنان را سنگین نشمارند و نخواهند که هر چه زودتر این حکومت تمام شود. بنابراین آرزوهای مردم را برآورده کن و آنها را به خوبی یاد کن و تلاش و همت اشخاصی که مورد امتحان قرار گرفته اند و سختی هایی را متحمل شده اند، یادآوری نما، زیرا که یادآوری کارهای نیک نیکوکاران، انسان دلیر را تهییج می کند و به تلاش وادار می نماید.»

5- آموزش های دینی
حضرت علی (علیه السّلام) یکی از حقوق مردم بر امام و حاکم اسلامی را حق تعلیم و تربیت دینی آنان دانسته می فرماید: « ای مردم مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی می باشد، اما حق شما بر من این است که شما را نصیحت کنم و حقوقتان را از بیت المال بپردازم و شما را تعلیم دهم تا نادان نمانید.»
و در جایی دیگر می فرماید: « امام و حاکم اسلامی موظف است معارف اسلامی و ایمانی را به افراد تحت حکومتش‌ آموزش دهد.»

6- ساده زیستی و توجه خاص به طبقه محروم جامعه
یکی دیگر از وظایف حاکمان در قبال مردم، ساده زیستی و توجه خاص به طبقه محروم جامعه است؛ حضرت علی (علیه السّلام) در نامه ای به والی بصره که در مهمانی شرکت کرده بود که نیازمندان در آن مهمانی جایی نداشتند، او را از این کار برحذر داشته و به ساده زیستی دعوت می کند. آن حضرت همچنین در عهدنامه خود به مالک اشتر چنین توصیه می کند؛
« به کارهای افرادی از طبقه محروم که به تو دسترسی ندارند رسیدگی کن، همانها که دیده ها آنان را کوچک می شمارد و مردان و اطرافیانت آنها را حقیر و کوچک به حساب می آورند. بنابراین برای بررسی اوضاع و احوال این قشر از جامعه کسی را انتخاب کن که متواضع و خداترس باشد تا چنین شخصی کارها و احتیاجات ایشان را به تو گزارش کند … همچنین به حال یتیمان و سالخوردگان توجه کن؛ همانهایی که راه چاره ای در زندگی ندارند و اهل سئوال و تکدی نمی باشند … مقداری از وقت خود را به کسانی که نیازمندند و تظلمی دارند اختصاص بده که خود را برای کار آنان فارغ ساخته باشی و در مجلسی عمومی بنشین و برای رضای پروردگار تواضع را انتخاب کن و به سپاهیان و دربانان و نگهبانان خود سفارش کن که مانع ورود آنها نشوند تا سخنگوی ایشان بدون لکنت زبان و ترس حرفش را بزند که من از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بارها شنیدم که می فرمود: « مردمی که ضعیفشان نتواند بدون ترس و لکنت زبان حقش را از قوی بگیرد روی سعادت و پاکیزگی را به خود نخواهد دید.»
منبع: خبرگزاری آریا