نویسنده: غلامعلی افروز
آخرین کلام از اولین امام امیر مومنان علی علیه السلام
سخن امام (ع) امام سخن ها است. او قرآن ناطقی بود که جز حق نمی گفت و جز حق نمی جست. پیشوای متقیان یار و یاور مظلومان و حامی مستضعفان تا آخرین لحظه های حیات در اندیشه پاسداری از ارزش ها تکریم کرامت ها حاکمیت حق و عمل به فرمان های قرآن بود.
امام تقواپیشگان سرخیل لبیک گویان به ندای قولوا لااله الاالله پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اولین سراینده سرود توحید وجود پربرکتش در همه ابعاد برای پیروانش کامل ترین الگوها است. او را در خانه همسری نمونه و شایسته برای زهرای اطهر (سلام الله علیها) و پدری مهربان و استوار می بینیم و در سنگر امامت حضرتش را عادلی بصیر و مدبری پرسوز می یابیم. چهره اش در مقابل ستمگران و ظالمان مصمم و آشتی ناپذیر و دربرابر یتیمان دردمندان محرومان و بیوه زنان متواضع و گشاده است. او در میدان حرب رزم آوری شجاع و بی همتا و در محراب عبادت عبدی خاشع و مخلصی خاضع است.
سخن از علی (ع) گفتن محنت بر گوینده است؛ آخر توصیف اقیانوس وجود علی (ع) با ماهی کوچک سرگردان در برکه چگونه می تواند میسر باشد.
در تعظیم و تکریم عظمت شخصیت برگزیدگان جهان اسلام از واژه «علی وار» و «علی گونه» مدد می گیریم؛ و اینک همه کلمات در تشبیه وجود ملکوتی آن امام رادمردان و آیت رحمت حق سخت در عجز و تحیرند. افسوس که نمی دانم چگونه از علم علی (ع) حلم علی (ع) عدل علی (ع) حمیت و ایثار و همت والای علی (ع) صوم و صلوه علی (ع) راز و نیاز علی (ع) سر و آشکار علی (ع) حکومت و حکمرانی علی (ع) همه معنای وجود علی (ع) و… سخن بگویم !
آنگاه که وابستگان به زر و زور و تزویر دیگر نمی توانند تاب تحمل امام مومنان (ع) را داشته باشند با دسیسه های مختلف سد راه عدالت گستر او می شوند و سرانجام فرزند کعبه را در محراب عبادت به شهادت می رسانند.
در فجر نوزدهمین روز از ماه مبارک رمضان به هنگام قیام به صلوه فرق مبارک امیرالمومنین با شمشیر زهرآگین دشمن کین شکافد. علی (ع) جمله «فزت و رب الکعبه» را به زبان جاری می کند (قسم به پروردگار کعبه که به فلاح رسیدم). و امام حق از گذر نفی همه الهه ها اخلاص و یکتایی و پیوند با الله به سر منزل رستگاری می رسد.
امام در آخرین ساعات حیات در بستر شهادت درحالی که غوغایی در شهر برپاست و مردم بر سینه و سر می زنند فرزندان دلبندش را که امامت و کاروان سالاری امت را پس از او برعهده خواهند داشت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) را فرا می خواند و با روحی بلند و قلبی آرام با آنها سخن می گوید و یکبار دیگر توجه ایشان را به برخی از مهم ترین مسائل اخلاقی رفتاری اجتماعی و سیاسی جامعه مسلمین جلب می کند.
امام متقیان علی (ع) در پیام کوتاه اما پردامنه و جاودانه خود که همیشه بر فرازعصرها و نسل ها روشنگر طریق آزادگان و خردمندان است با عنایت به مهم ترین مسائل جامعه و نیاز امت اسلامی سخنان خود را عمدتا در چهار محور تقواپیشگی و وارستگی و آزادگی همدلی و صلح و صفا و وحدت بین مسلمانان پذیرش مسئولیت اجتماعی و دستگیری نیازمندان و محرومان و آرامش و امنیت ملی بیان می کند.
آغاز کلام عرشی امام (ع) چنین است:
اوصیکما بتقوی الله ولاتبغیاالدنیا و ان بغتکما و لا تا سفا علی شی منها زوی عنکما و قولا بالحق و اعملا للاجر و کونا للظالم خصما و للمظلوم عونا. (نهج البلاغه ص 321 نامه شماره 47)
وصیت امیرالمومنین به حسن و حسین علیهم السلام
شما را به تقوا و وارستگی سفارش می کنم. خداوند بزرگ را در پنهان و آشکار ناظر و مراقب بدانید! درپی دنیاپرستی نباشید! هر چند دنیا سراغ شما آید. بر آنچه از دست می دهید تاسف مخورید! سخن حق بگویید و جز رضایت الهی از این عمل نتیجه ای نخواهید! دشمن سرسخت ظالم و یار و یاور مظلوم و ستمدیده باشید.
امام متقیان (ع) منشای همه بدبختی و شقاوت انسان را دورماندن از تقوای الهی و وارستگی به زرق و برق دنیای فانی و اسارت جاذبه های حیات دنیوی می دانند و از همین رو در آغاز کلام غ آخرین خود به تقواپیشگی و جلب رضای الهی و نیل به فلاح و رستگاری و آزادگی و وارستگی از وابستگی های دنیای مادی می دانند؛ چرا که انسان زمانی که وجودش در گرو جاذبه های دنیایی قرار گیرد و دلباخته مظاهر دنیوی شود در ازدست دادن برخی تعلقات و امتیازات دنیوی دچار یاس و تاسف فراوان می شود و چه بسا در گویش ها و قضاوت ها و رفتارها از حریم حق و عدالت خارج شود و به لحاظ اندیشه های دنیوی و هیجان کشش های نفسانی نتواند آنچه را که حق است به زبان جاری کند و بدانچه که حق است و رضای خدا عمل کند و این از زوایای مهم و قابل توجه در انحراف فکری و انحطاط اخلاقی و آسیب پذیری شخصیت سالم انسانی است. آنگاه که اندیشه و عمل انسان از حریم حق خارج شود معیار قضاوت ها و رفتارهایش منافع دنیوی و خدای ناخواسته طرفداری از صاحبان قدرت و ظالمان ضعیف کش خواهد شد.
اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم و صلاح ذات بینکم فانی سمعت جدکما صلی الله علیه و آله یقول : «صلاح ذات البین افضل من عامه الصلاه و الصیام».
من شما و همه فرزندان و خاندانم را و همه کسانی را که این پیام من به آنها می رسد به تقوای الهی و نظم امور خود و آشتی با یکدیگر (اصلاح ذات البین) سفارش می کنم؛ زیرا من از جد شما محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود : «اصلاح و آشتی بین مردم بهتر است از نماز و روزه سالیان».
آری؛ این کلام امام غ حق امیرمومنان (ع) پیشوای آزادگان پیامی است برای همه انسان ها بر فراز عصرها و نسل ها. امام علی (ع) مقید بودن به نظم و ترتیب و متعهدبودن به نظام و قواعد اجتماعی را برای همه انسان های وارسته و آزاده ضروری می داند و در کنار تقوای الهی برآن تاکید می کند. نظم و ترتیب شرط اول موفقیت و ضروری ترین بستر روابط اجتماعی و تنظیم امور دریک جامعه پیشرفته و متعالی است.
بی تردید اختلاف و قهر و پشت کردن به یکدیگر در جامعه مسلمانان و دامن زدن به اختلاف ها و فاصله گرفتن از همدیگر به دلایل و بهانه های مختلف آفت وحدت و مانع رشد و تحول مطلوب شخصیت فردی و اجتماعی در بین امت مسلمان است. قهر و ستیز بین فردی و درون خانوادگی و منازعات گروهی و جناحی در جامعه اسلامی آفت بهداشت روانی فردی و گروهی و مخل سلامت و نشاط و پویایی اجتماعی و مانع رشد و تحول و پیشرفت مطلوب در هر جامعه ای است.
از این رو امام متقیان علی (ع) با عنایت به این مهم در آخرین لحظات حیات با تاکید بر حفظ وحدت بین مسلمانان هرگونه تلاش صادقانه و خردمندانه درجهت آشتی و تالیف قلوب و همدلی و همراهی بین اشخاص و گروه های مختلف درجامعه مسلمانان را از سال ها نماز و روزه برتر می دانند. آشتی و تالیف قلوب بین مسلمانان در هر سطحی که باشد در بین جوانان و بزرگسالان خواهران و برادران زنان و شوهران والدین و فرزندان خانواده ها و همسایه ها خانواده ها و فامیل ها جمعیت ها و گروه ها تشکلها و جناح ها مسئولان و کارگزاران دولتمردان و مدیران سیاستمداران و سیاستگزاران و رهبران ارشد جامعه و آشتی دل ها در جامعه مسلمانان والاترین معنا را خواهد داشت. به سخن دیگر مولای متقیان امیر مومنان (ع) رهبر آزادگان و اندیشمندان جهان علی (ع) از جمله بارزترین مصادیق اصلاحات در جامعه اسلامی را برقراری نظم و ترتیب و مقیدبودن به قواعد و قوانین اجتماعی صلح و آشتی بین مسلمانان و ایجاد وحدت در صفوف مسلمین، رسیدگی به امور مسلمانان به ویژه نیازمندان و تهی دستان و حفظ امنیت اجتماعی می دانند.
الله الله فی الایتام فلاتغبوا افواهم ولایضیعوا بحضرتکم.
خدارا! خدارا! در مورد «یتیمان» نکند آنها گاه سیر و گاه گرسنه بمانند نکند آنها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند!
مولا علی (ع) در ضرورت پرداختن به امور مسلمانان و رسیدگی به نیاز نیازمندان به حساس ترین و آسیب پذیرترین گروه اجتماعی یعنی کودکان و نوجوانان یتیم و بی سرپرست اشاره می کند و تامین نیازهای زیستی و روانی آنان و تکریم شخصیت ایشان را از مهم ترین مسئولیت ها و رسالت ها در جامعه اسلامی می داند.
واقعیت این است که نتیجه حاصل از مطالعات انجام شده پیرامون ویژگی های شخصیتی کودکان یتیم و عوامل موثر در پیشرفت تحصیلی و تحول مطلوب شخصیت آنان حاکی از آن است که چنانچه این گروه آسیب پذیر مورد توجه و حمایت و هدایت مستمر قرار گیرد و نیازهای فطری آنان به دور از هرگونه منت با احترام و محبت و تکریم به شایستگی تامین شود بیشترین زمینه رشد و تحول و پیشرفت و خلاقیت ایشان فراهم می شود و اگر خدای ناکرده رسیدگی به این گروه مهم تابع احساسات فردی و گذرا واقع و به شخصیت حساس ایشان کم اعتنایی یا بی اعتنایی شود زمینه آسیب پذیری اخلاقی و اجتماعی ایشان به طور فوق العاده ای هموار می شود.
علی (ع) بعد از تاکید بر حقوق یتیمان بر حقوق همسایگان تاکید می کند و می فرماید : و الله الله فی جیرانکم فانهم وصیه نبیکم. مازال یوصی بهم حتی ظننا انه سیور ثهم.
خدارا! خدارا! که درمورد «همسایگان» خود خوش رفتاری کنید؛ چرا که آنها سفارش شده پیامبر شما هستند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همواره درباره همسایگان سفارش می فرمود تا آنجا که ما گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد.
امام رادمردان علی (ع) آنگاه بر توجه به قرآن و عمل به مضمون ها و فرمان های قرآن این کتاب همیشه جاوید را تاکید و اقامه نماز این کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان را به مثابه رکن اساسی دین سفارش می کند و حضور در خانه خدا را مورد توجه قرار می دهد.
والله الله فی القرآن لایسبقکم بالعمل به غیرکم.
خدارا! خدارا! در توجه به «قرآن» هشیار باشید تا بیگانگان در عمل به قرآن از شما پیشی نگیرند!
والله الله فی الصلاه فانها عمود دینکم.
خدارا! خدارا! درباره «نماز» که ستون دین شما است.
والله الله فی بیت ربکم لاتخلوه ما بقیتم فانه ان ترک لم تناظروا
خدارا! خدارا! در حق «خانه پروردگارتان» ! تا آن هنگام که هستید آن را خالی نگذارید که اگر حرمت آن را نگاه ندارید بلای الهی شما را فرو خواهد گرفت.
والله الله فی الجهاد باموالکم و انفسکم و السنتکم فی سبیل الله و علیکم بالتواصل و التباذل و ایاکم والتدابر و التقاطع. لاتترکوا لامر بالمعروف والنهی عن المنکر فیولی علیکم شرارکم ثم تدعون فلا یستحاب لکم.
خدارا! خدارا! درباره «جهاد» در راه خدا به مال هاتان جان ها و زبان هاتان ! بر شما باد که پیوندهای دوستی و محبت را محکم نگه دارید و بذل و بخشش را فراموش نکنید! مبادا از هم روی بگردانید و پیوند هم را بگسلانید. «امر به معروف و نهی از منکر» را ترک نکنید! که اشرار بر شما مسلط می شوند و آنگاه هر چه دعا کنید مستجاب نمی شود.
مولای متقیان (ع) قبل از بیان آخرین فراز از سخنان ارزشمند و توصیه های جاودانه خود به جهاد در راه خدا با مال و جان و زبان توجه و همگان را به وحدت و دوستی و اتحاد دعوت می کند و آمریت به نیکی ها و نهی کردن از زشتی ها را در جامعه و عنایت خاص خداوند به مومنان را درگرو عمل به این فریضه مهم می داند. سپس می فرماید.
یا بین عبدالمطلب لاالفینکم تخوضون دماالمسلمین خوضا تقولان : «قتل امیرالمومنین». الا لاتقتلن بی الاقاتلی. انظروا اذا امت من ضربته هذه فاضربوه ضربه بضریه و لاتمثلوا (1970) بالرجل.
فانی سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله) یقول : «ایاکم والمثله (3971) ولو بالکلب العقور.
ای پسران عبدالمطلب نکند شما بعد از شهادت من دست خود را از آستین بیرون آورید و در خون مسلمانان فرو برید و بگویید امیرمومنان کشته شد (و این بهانه ای برای خون ریزی شود). بدانید جز قاتل من نباید کسی به خون کشته شود.
بنگرید! اگر من از این ضربت جهان را بدرود گفتم او را تنها یک ضربت بزنید! تا ضربتی دربرابر ضربتی باشد و دست و پا و دیگر اندام را مبرید! که من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود : بپرهیزید از بریدن اندام مرده ! گرچه سگ گزنده باشد.
امام آزادگان علی (ع) با عنایت خاص به امنیت و آرامش در بین مسلمانان بی نظمی های اجتماعی و اقدامات خودسرانه و هیجانی و انتقام و تعرض به دیگران ولو گناهکاران و مجرمان را خارج از حریم شرع و قانون و مقررات اجتماعی می داند و امت اسلامی را از آن منع می کند. حتی زمانی که فرد یا گروهی بخواهند انتقام خون شخصی چون مولای متقیان امیرمومنان علی (ع) را از جنایتکاری همچون ابن ملجم بستانند باید خویشتن داری کنند تا قصاص قاتل براساس قوانین شرع و به دست فردی مسئول صورت پذیرد؛ و این از بارزترین مصادیق سلامت و امنیت اجتماع مسلمانان است.
آری؛ در شرایطی که نگرانی و اضطراب و هیجان همه جا را فرا گرفته بود و مردم با چشمانی گریان سراسیمه به کوچه و خیابان ریختند و «وای علی کشته شد» می گفتند و آرام نداشتند و هر لحظه که خبر ضربت خوردن امام متقیان (ع) پدر یتیمان و یاور محرومان به محله و شهرهای دور و نزدیک می رسید موج تازه ای از حرکت مردم دل شکسته و نگران به سوی خانه علی (ع) آغاز می شد امیر مومنان (ع) با قلبی آرام و اندیشه های خدایی آن چنان با حسنین (علیهماالسلام) سخن می گفت که گویی هیچ اتفاقی نیفتاده است!
ادامه دارد …