شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع:حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
خوددارى از آزار دیگران
حدیث
الأمالى للصدوق : حدّثنا علیّ بن أحمد ، قال : حدّثنا محمّد بن أبى عبد اللَّه الکوفی، عن سهل بن زیاد الآدمى ، عن عبد العظیم بن عبد اللَّه الحسنى ، عن علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسى بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبى طالب علیهم السلام ، قال :
لَمّا کَلَّمَ اللَّهُ‌عزّ وجلّ موسى بنَ عِمرانَ علیه السلام… قالَ : إلهى ! فَما جَزاءُ مَن کَفَّ أذاهُ عَنِ النّاسِ وبَذَلَ مَعروفَهُ لَهُم ؟
قالَ : یا موسى ! تُنادیهِ النّارُ یَومَ القِیامَهِ : لا سَبیلَ لى عَلَیکَ.[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام: امام هادى علیه السلام فرمود : «هنگامى که خداوند با موسى بن عمران علیه السلام سخن مى‌گفت ، … موسى گفت : خدایا ! پاداش کسى که از آزار مردم دست بدارد و با آنها به نیکى رفتار نماید، چیست ؟
فرمود : در روز قیامت ، آتش دوزخ به او ندا مى‌دهد : “تو را به من راهى نیست”» .
شرح
بر پایه این حدیث ، خوددارى از آزار دیگران و نیکى کردن به آنها ، یکى از موانع بزرگ رفتن به دوزخ است و آتش دوزخ نمى‌تواند کسى را که آزارش به دیگران نرسیده، آزار دهد . و اینک، نکاتى در توضیح این حدیث :
۱ . از منظر احادیث اسلامى ، رعایت حقوق دیگران و اجتناب از آزار رساندن به آنان ، بارزترین نشانه پیروى از اسلام است . اهمّیت این ویژگى، تا آن جاست که بدون آن ، نمى‌توان کسى را مسلمان نامید . در حدیثى معتبر از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود :
المُسلِمُ مَن سَلِمَ المُسلِمونَ مِن یَدِهِ وَ لِسانِهِ .[۲]
مسلمان ، کسى است که مسلمانان از دست و زبان او آسوده باشند . این تفسیر از مسلمانى که از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است، به روشنى نشان مى‌دهد که رعایت حقوق مردم مسلمان و خوددارى از آزردن آنان ، نخستین شرط مسلمانى است و انتخاب نام «مسلمان» براى پیروان این آیین ، به همین مناسبت است . بنا بر این ، مدّعیان اسلام، به میزان رعایت حقوق دیگران، مسلمان اند و هر کس ، به هر میزان موجب آزار دیگران شود ، به همان اندازه از اسلام فاصله گرفته است .
۲ . در احادیث دیگرى ، تأکید شده که آزردن دیگران ، از ویژگى‌هاى انسان‌هاى پَست و شرور است[۳] و مسلمان ، کسى است که آزارش حتّى به مورچه‌اى نمى‌رسد .[۴]
۳ . در اسلام ، هر گونه آزاررسانى ، به دلیل این که تجاوز به حقوق مردم است ، مذموم و ممنوع شمرده شده است . از این رو، هر کارى که موجب رنجش خاطر دیگرى شود ، مانند: شوخى آزار دهنده ،[۵] سخن آزار دهنده ،[۶] و حتّى عبادت آزار دهنده ،[۷] از نظر اسلام ، نکوهیده و مذموم است .
۴ . خوددارى از آزار دیگران ، نه تنها آثار و برکات فراوانى براى زندگى همیشگى انسان در آخرت دارد، بلکه موجب آسایش و آرامش او در دنیا مى‌گردد.[۸] از این رو در حدیثى از امام زین العابدین علیه السلام آمده که مى‌فرماید :
کَفُّ الأَذى مِن کَمالِ العَقلِ ، وَ فیهِ راحَهُ البَدَنِ عاجِلاً وَ آجِلاً .[۹]
آزار نرساندن ، از کمال خِرَد است و در دنیا و آخرت، مایه راحتى تن است .
[۱] الأمالى ، صدوق : ص ۲۷۶ ح ۳۰۷ ، بحار الأنوار : ج ۶۶ ص ۳۸۳ ح ۴۶ . نیز ، ر . ک : همین کتاب : ح ۹۲ . [۲] دانش‌نامه قرآن و حدیث: ج ۲ ص ۴۹۵ ح ۱. [۳] ر . ک : دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۲ ص ۴۹۷ (آزاررسانى ، عادت بَدان است) . [۴] ر . ک : دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۲ ص ۵۰۳ ح ۲۵ . [۵] ر . ک : دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۲ ص ۵۱۳ (شوخى آزار دهنده) . [۶] ر . ک : دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۲ ص ۵۱۵ (سخن آزار دهنده) . [۷] ر . ک : دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۲ ص ۵۱۹ (عبادت آزار دهنده) . [۸] ر . ک : دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۲ ص ۵۰۵ (برکات آزار نرساندن) . [۹] دانش‌نامه قرآن و حدیث : ج ۳ ص ۲۶ ح ۱۲۸۳ .
