شارح : محمد محمدی ری شهری
منبع: حکمت‌نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه‌السلام
قضا و قدر
حدیث
خاتمه مستدرک الوسائل : عن عبید اللَّه بن موسى ، عن عبد العظیم عن إبراهیم بن أبى محمود ، قال :
قال الرضا علیه السلام : ثَمانِیَهُ أَشیاءَ لا تَکونُ إلّا بِقَضاءِ اللَّهِ وقَدَرِهِ : النَّومُ وَالیَقظَهُ ، وَالقُوَّهُ وَالضَّعفُ ، وَالصِّحَّهُ وَالمَرَضُ ، وَالمَوتُ وَالحَیاهُ .[1]
ترجمه
حضرت عبد العظیم علیه السلام – به نقل از ابراهیم بن ابى محمود – : امام رضا علیه السلام فرمود : «هشت چیز است که جز به قضا و قدرِ خداوند نیست : خواب ، بیدارى ، توانایى ، ناتوانى ، تن‌درستى ، بیمارى ، مرگ و زندگى» .
شرح
تبیین معناى قضا و قدر الهى و مسائل مربوط به آن ، از حوصله این نوشته بیرون است ؛[2] امّا براى تبیین اجمالى حکمت یاد شده ، اشاره به چند نکته خالى از فایده نیست :
۱ . در نظام آفرینش ، همه پدیده‌ها بر پایه قضا و قدر استوارند و هیچ چیز ، از محدوده تقدیر الهى ، خارج نیست .[3] بنا بر این ، اثبات قضا و قدر در موارد هشتگانه‌اى که در حدیثِ یاد شده آمده ، به معناى نفى سایر موارد نیست . در واقع ، موارد هشتگانه ، مواردى از زندگى هستند که قضا و قدر الهى در آنها کاملاً محسوس و مشهود است .
۲ . قضا و قدر الهى، دو گونه است : محتوم و غیر محتوم . تقدیر غیر محتوم انسان‌ها، قابل تغییر است و مى‌توان آن را از طریق عواملى که آنها نیز در محدوده تقدیر الهى، در نظام آفرینش مؤثرنّد ، تغییر داد.[4] مثلاً انسان مى‌تواند با دعا ، صدقه و مانند اینها جلوى اَجَل معلّق و غیر محتوم را بگیرد، به خلاف اَجَل حتمى‌اش که قابل تغییر نیست .
۳ . شاید اصلى‌ترین پیام حکمتِ یاد شده مبنى بر نقش قضا و قدر در امور هشتگانه‌اى که در متن حدیث آمده ، تلاش براى کشف استعدادها جهت برنامه‌ریزى براى بهره‌بردارى صحیح از آنهاست .
توضیح مطلب، این که هر کس از نظر جسمى و روحى به طور طبیعى ویژگى‌هایى دارد که تعیین کننده مقدّرات آینده اوست . انسان ، با شناخت صحیح از توانایى‌هاى خود و آگاهى از عوامل سلامت ، بیمارى و مرگ‌هاى زودرس و برنامه‌ریزى جهت بهره‌بردارى صحیح از امکانات خدادادى ، مى‌تواند سرنوشت زندگى خود را تغییر دهد و بسیارى از ناملایمات را در محدوده مقدّرات الهى ، از خود دفع نماید ، و در برخورد با مقدّراتِ محتوم ، رضا به قضاى الهى پیشه سازد و از برکات آن در دنیا و آخرت بهره‌مند شود .
[۱] خاتمه مستدرک الوسائل : ج4 ص407 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 95 ح 17 . [۲] براى آگاهى بیشتر و دستیابى به توضیحات لازم در این باره، ر.ک: دانش‌نامه عقاید اسلامى : ج 8 . [۳] دانش‌نامه عقاید اسلامى: ج 8 ص 361 (نقش قضا و قدر در آفرینش) . [۴] دانش‌نامه عقاید اسلامى: ج 8 ص 305 (عوامل خوشایندى بدا) .
