در احادیث نبوی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، تعداد و نام اوصیای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و پیشوایان امت اسلامی پس از او بیان شده است، ‌در این درس برخی از این روایات را نقل و بررسی می‎کنیم:
1. دوازده خلیفه
در صحیح بخاری از جابربن سمره روایت کرده است که گفت: از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ شنیدم که می‎گفت: دوازده امیر خواهد آمد که همگی از قریش هستند.[1] در صحیح مسلم از جابربن سمره عبارتهای زیر از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل شده است:
1. این امر پایان نمی‎پذیرد مگر پس از دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند.
2. تا هنگامی که دوازده خلیفه از قریش رهبری می‎کنند، این دین، عزیز خواهد بود.
3. این دین تا روز قیامت برپا است، و دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، وجود خواهند داشت.
4. تا وقتی دوازده خلیفه بر مردم ولایت دارند، امر آنان گذرا است.
5. تا وقتی دوازده خلیفه از قریش بر سر کارند، اسلام عزیز است.[2] این مضامین در سایر کتاب‎های حدیث نیز وارد شده است.[3] از ظاهر این عبارات به دست می‎آید که پس از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ تا روز قیامت، دوازده خلیفه یا پیشوا، رهبری مردم را به عهده دارند، و وجود آن‎ها مایه عزت و سربلندی اسلام و مسلمین است. واضح است که این معنا جز بر امامان دوازده‎گانه شیعه تطبیق نمی‎کند؛ زیرا خلفای بنی‎امیه یا بنی‎عباس، اولاً: از نظر تعداد بیش از دوازده نفر بوده‎اند؛ ثانیاً: و اعمال و رفتار آن‎ها نه تنها مایه عزت و سربلندی اسلام و مسلمین نبود، ‌که مایه سرشکستگی آن‎ها بوده است.
مؤلف کتاب «ینابیع الموده» که از علمای اهل سنت است، پس از نقل مطلب فوق از برخی محققان، افزوده است: «این مطلب که مقصود پیامبر، امامان دوازده‎گانه از اهل‎بیت خود بوده است، از حدیث ثقلین و احادیث دیگری که در این کتاب درباره اهل‎بیت نقل گردید، نیز به دست می‎آید.»[4] 2. به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل
در روایات متعدد از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل شده است که تعداد جانشینان آن حضرت به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل می‎باشند، ‌چنان که احمد بن حنبل از فردی به نام مسروق روایت کرده که گفته است: وقتی ما نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم، فردی از او پرسید: آیا شما درباره جانشینان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از آن حضرت پرسیده‎اید؟ عبدالله گفت: آری، و او در پاسخ فرمود: دوازده نفر به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل.[5] شعبی نیز این حدیث را از مسروق روایت کرده است،[6] چنان‎که ابن حجر در کتاب «الصواعق» آن را نقل و تأیید نموده است.[7] قرآن کریم درباره نقبای بنی‎اسرائیل فرموده است:
«وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی‎إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً».[8] از بنی‎اسرائیل پیمان گرفتیم، و دوازده نقیب را از آنان برگزیدیم.
«نقیب» به کسی می‎گویند که به وضعیت قوم خود رسیدگی می‎کند، و مراد از «نقبای بنی‎اسرائیل» رؤسای قبایل دوازده‎گانه بنی‎اسرائیل هستند که رهبری آنها را برعهده داشتند. برآنان وحی نمی‎شد، و صاحب شریعت نبودند، ولی سرپرست و رهبر آنها بودند.[9] بنابراین، ‌ذکر نقبای بنی‎اسرائیل بیانگر این مطلب است که پس از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز دوازده نفر وظیفه امامت و رهبری امت اسلامی را عهده‎دار خواهند بود، و این فقط بر امامان دوازده‎گانه شیعه منطبق است.[10] 3. اولین امام، علی ـ علیه السلام ـ و آخرین امام، ‌قائم(عج) است.
در احادیث متعدد وارد شده است که امامان پس از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ دوازده نفر هستند، اولین آنها علی بن ابی‎طالب ـ علیه السلام ـ و آخرین آن‎ها قائم(عج) است، چنان‎که در «ینابیع الموده» آمده است: فردی یهودی پس از رحلت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نزد علی ـ علیه السلام ـ آمد و مسایل بسیاری از او پرسید، تا این که سخن به اوصیای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ رسید، علی ـ علیه السلام ـ فرمود: آنان دوازده نفرند، ‌من اولین آن‎ها، و مهدی قائم آخرین آن‎ها است. و آن شخص یهودی او را تصدیق کرد، ‌و اسلام آورد.[11] 4. نُه امام، از فرزندان امام حسین ـ علیه السلام ـ
در احادیث متعدد نقل شده است که تعداد جانشینان پیامبر دوازده نفر است، که نُه امام از آنان، از نسل حسین بن علی ـ علیه السلام ـ می‎باشند. در برخی از این احادیث آمده است که آخرین آن‎ها مهدی قائم(عج) می‎باشد، چنان‎که از ابوسعید خدری روایت شده است که گفت: از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ شنیدم که می‎فرمود: اهل بیت من مایه امنیت برای اهل زمین‎اند، ‌چنان‎که ستارگان آسمان مایه امنیت برای اهل آسمان‎اند. از او پرسیدند: امامان پس از تو از اهل بیت تو می‎باشند؟ فرمود: آری، آنان دوازده‎ نفرند، نُه نفر از آنها از نسل حسین ـ علیه السلام ـ می‎باشند، ‌همگی امین و معصومند.[12] 5. امامان دوازده‎گانه با نام‎هایشان
در احادیث بسیار که از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده است، امامان دوازده‎گانه به نام معرفی شده‎اند، چنان که مؤلف کتاب «فرائد السمطین»[13] از ابن عباس روایت کرده است که: فردی یهودی به نام «نعثل» نزد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمد و مسایلی از او پرسید، و سرانجام مسلمان شد. یکی از مسایل او درباره تعداد و نام جانشینان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بود که پیامبر پاسخ دادند تعداد جانشینان من دوازده نفرند و آن‎ها را به نام، به شرح زیر معرفی کرد:
1. علی بن ابی طالب؛ 2. حسن بن علی؛ 3. حسین بن علی؛ 4. علی بن الحسین؛ 5. محمد بن علی؛ 6. جعفر بن محمد؛ 7. موسی بن جعفر؛ 8. علی بن موسی؛ 9. محمد بن علی؛ 10. علی بن محمد؛ 11. حسن بن علی؛ 12. مهدی فرزند امام یازدهم ـ علیهم السلام ـ .[14] نظیر این روایت را مؤلف کتاب «مناقب»‌ معروف به «ابن المغازلی شافعی» درباره فردی دیگر از یهود به نام «جندل بن جناده» نقل کرده است.[15] و در کتاب منتخب‎الاثر حدود پنجاه روایت در این باره نقل شده است.[16] دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه
در این‎جا دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه وجود دارد که شیخ صدوق(ره) در کتاب «کمال الدین» بیان نموده است و حاصل آن این است که یکی از دلایل نبوت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ این بود که آن حضرت بدون این که نزد کسی علم بیاموزد سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین را می‎دانست. و این مطلب، دلیل روشنی بر صدق دعوی نبوت او بود، و این‎که او دانش خود را از عالم غیب می‎آموزد.
امامان شیعه نیز از هیچ کس کسب دانش نکردند، با این حال از همه مردم زمان خود به احکام دین و حوادث جهان داناتر بودند، ‌و هر مسئله‎ای که از آنان سؤال می‎شد، بی‎درنگ و به بهترین وجه پاسخ می‎گفتند. بنابراین، ‌از این جا روشن می‎شود که سرچشمه علم و دانش آنان، پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و بالنتیجه جهان غیب بوده است.
بدیهی است تنها چنین افرادی شایسته‎ترین افراد برای احراز مقام امامت و جانشینی پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‎باشند.[17] حدیث سفینه و رهبری اهل بیت ـ علیهم السلام ـ
حدیث سفینه، حدیثی است از پیامبر درباره اهل بیت ـ علیهم السلام ـ پیامبر در این حدث، اهل بیت خود را به کشتی نوح ـ علیه السلام ـ تشبیه کرده و فرموده است:
متن حدیث چنین است:
«اِنَّ مَثل اَهْلِِ بَیْتِی کَسَفِینَهِِ نُوحَ مِنْ رَکِبَها نَجِی، وَ مَنْ تَخَلّفَ عَنْهَا غَرِقَ».[18] به تحقیق، اهل بیت من همانند کشتی نوح ـ علیه السلام ـ است که هر کس سوار آن شد، نجات یافت؛ و هر کس از آن تخلف کرد، غرق شد.
از تشبیه اهل بیت پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به کشتی نوح ـ علیه السلام ـ نتیجه می‎گیریم که دوستی اهل بیت و رجوع به آنان در احکام دین و پیروی از دستورهای آنان، سبب نجات از گمراهی است، چنان که تخلف از آنان مایه غرق شدن در دریای ضلالت و هلاکت است. و این همه در صورتی میسر است که اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از خطا و انحراف مصون باشند.
بنابراین، حدیث سفینه بر مطالب زیر دلالت می‎کند:
1. امامت و رهبری اهل بیت پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مسایل اجتماعی.
2. مرجعیت علمی آنان در تعالیم و احکام دینی.
3. معصوم بودن آنان از خطا و لغزش.
یادآوری
در این‎که حضرت علی، ‌حضرت زهرا، و امام حسن و امام حسین، ‌اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ هستند جای شک و تردیدی نیست و کسی هم در آن اختلاف نکرده است،‌ اختلاف در این است که آیا اهل بیت پیغمبر شامل همسران پیامبر می‎باشد یا نه؟
پس از اتفاق نظر در مورد امر نخست، مجالی برای اختلاف در مورد دوم باقی نمی‎ماند؛ زیرا که یادآور شدیم، یکی از نتایج حدیث سفینه، عصمت اهل بیت است. بنابراین، حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین، ـ علیهم السلام ـ از خطا و لغزش مصون می‎باشند، و گفتار و رفتار آنان ملاک تشخیص حق از باطل است.
بنابراین پایه، هرگاه آنان عمل کسی را تخطئه کرده و از او ابراز نارضایتی کرده باشند، ‌از زمره اهل بیت بیرون خواهد بود، ‌چنان که سایر امامان شیعه که همگی از نسل امام حسین ـ علیه السلام ـ بوده‎اند و عصمت آنان یکی پس از دیگری مورد تأیید آن حضرت بوده است، در زمره اهل بیت خواهند بود و حکم آنان را دارا خواهند بود.[1] . صحیح البخاری، دارالمعرفه، ج 4، ص 248، کتاب الاحکام.
[2] . صحیم مسلم، داراحیاء التراث العربی، ج 3، کتاب الاماره، باب 1.
[3] . به منتخب الاثر، فصل اول، باب اول رجوع شود.
[4] . ینابیع الموده، تألیف شیخ مسلم قندوزی حنفی، ص 446.
[5] . مسند احمد، ج 1، ص 406ـ398.
[6] . ینابیع الموده، ص 445.
[7] . الصواعق المحرقه، فصل سوم، باب اول.
[8] . مائده/ 12.
[9] . المیزان، ج 5، ص 240.
[10] . جهت آگاهی از روایاتی که در آن‎ها تعداد جانشینان پیامبر به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل ذکر شده است به منتخب الاثر، فصل اول، باب دوم رجوع شود.
[11] . ینابیع الموده، ص 443، جهت آگاهی بیشتر از احادیث دیگر به منتخب الاثر، فصل اول، باب چهارم رجوع شود.
[12] . به باب 6 و 7 کتاب منتخب الاثر، رجوع شود، بیش از هفتاد حدیث در این باره نقل شده است.
[13] . محمد ابراهیم جوینی خراسانی، محدث و فقیه شافعی.
[14] . ینابیع الموده، ص 441.
[15] . همان، ص 443ـ442.
[16] . منتخب الاثر، فصل اول، باب هشتم.
[17] . کمال الدین و تمام النعمه، انتشارات جامعه مدرسین، ص 91.
[18] . بنابر تحقیق مؤلف «عبقات الانوار» میر حامد حسین هرندی، حدیث سفینه، توسط نود نفر از مشاهیر علمای اهل سنت روایت شده است، چنان که در کتاب «احقاق الحق» از افراد دیگری نیز روایت شده است، ‌امام شرف‎الدین عاملی در کتاب «المراجعات» (مراجعه هشتم) آن را از کتاب المستدرک حاکم نیشابوری (ج سوم، ص 151) نقل کرده است، حافظ سلیمان حنفی نیز در کتاب «ینابیع الموده» (باب چهارم) آن را به طرق مختلف روایت کرده است.
علی ربانی گلپایگانی – عقاید استدلالی