قبل از بررسی روایاتی که در آن ها اشاره شده مهدی از اولاد امام حسن علیه السلام است به این نکته باید توجه داشت که حرکت حسنیان به رهبری محمد بن عبدالله حسنی که با او در منطقه ی ابواء بیعت شد، بی تأثیر در پیدایش این گونه احادیث نبوده است. از آنجا که سادات حسنی درصدد شورش و قیام بر ضد دولت بنی امیه برآمدند احتیاج به پشتوانه ی معنوی داشتند، لذا از روایات متواتر که درباره ی ظهور مهدی منتظر علیه السلام رسیده بود بهره برداری سیاسی کرده و آن را بر خود منطبق کردند. آنان با جعل روایاتی و نسبت آن ها به پیامبر صلی الله علیه و آله، مهدی را از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام معرفی نمودند.
شهید مطهری رحمه الله در این باره می گوید: «… محمد بن عبدالله محض مرد بسیار شریفی بود که به نام «نفس زکیه» معروف است. در آخر عهد اموی سادات حسنی قیام کردند، حتی عباسی ها هم با محمد بن عبدالله محض بیعت کردند. حضرت صادق علیه السلام را نیز در جلسه ای دعوت کردند و به ایشان گفتند: ما می خواهیم قیام کنیم و همه می خواهیم با محمد بن عبدالله بیعت کنیم، شما هم که سید حسینیین هستید بیعت کنید. امام فرمود: هدف شما از این کار چیست؟ اگر محمد می خواهد به عنوان امر به معروف و نهی از منکر قیام کند، من با او همراهی می کنم و تأییدش می نمایم، اما اگر به این عنوان که او مهدی است می خواهد قیام کند، اشتباه می کند، مهدی این امت او نیست، کس دیگری است و من هرگز تأیید نمی کنم.
شاید تا حدودی خود مطلب برای محمد بن عبدالله محض هم اشتباه شده بود؛ زیرا هم اسم پیامبر صلی الله علیه و آله بود، و یک خالی هم در شانه اش داشت، مردم می گفتند: نکند این خال همان علامت این باشد که او مهدی این امت است. بسیاری از کسانی که با وی بیعت کردند به عنوان مهدی امت بیعت کردند…». (1)

بررسی ادله ی مخالفین
قائلین به این که مهدی از اولاد و نسل امام حسن مجتبی علیه السلام است به دو دلیل تمسک کرده اند:
1- حدیثی که ابوداوود در سنن خود از امام علی علیه السلام نقل کرده است. ابی اسحاق می گوید: علی علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام نظر کرد و فرمود: «همانا این فرزندم آقاست همان گونه که پیامبر او را آقا نامید، و زود است که از صلب او مردی خروج کند که همنام نبی شماست…». (2)
پاسخ :
اولا: ابوداوود در این مورد یک حدیث نقل کرده است، در حالی که ده ها روایت دیگر دلالت دارد بر این که مهدی منتظر از اولاد و نسل امام حسین علیه السلام است، خصوصا آن که در میان این دسته اخباری است که سندهای آن ها اصح است.
ثانیا: همان گونه که قبلا اشاره شد به یک معنا مهدی منتظر از ذریه ی امام حسن علیه السلام نیز هست؛ زیرا مادر امام باقر علیه السلام، فاطمه، دختر امام حسن مجتبی علیه السلام، بوده است. لذا می توان هر دو دسته روایت را با یکدیگر جمع نمود.
ثالثا: در متن حدیث فوق اختلاف اساسی وجود دارد؛ زیرا در «عقد الدرر» از ابوداوود همین حدیث نقل شده، ولی به جای «نظر الی ابنه الحسن»، «نظر الی ابنه الحسین» آمده است، یعنی به فرزندش حسین نظر کرد. همان گونه که جماعتی از حفاظ همانند ترمذی، نسائی و بیهقی همین قضیه را نقل کرده اند، در حالی که در آن چنین آمده است: «ان علیا نظر الی ابنه الحسین». (3) خصوصا آن که احتمال تغییر و تحریف در لفظ داده می شود؛ زیرا حسن و حسین شبیه به هم نوشته می شوند.
رابعا: احتمال جعل و وضع در این حدیث و نظیر آن داده می شود همان گونه که قبلا اشاره شد.
خامسا: حدیث منقطع است؛ زیرا ابواسحاق سبیعی ثابت نشده که حدیثی از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیده باشد، همان گونه که منذری به این مطلب اشاره کرده است. (4)
2- ابن قیم جوزیه می گوید: «در این که مهدی از نسل حسن باشد سر لطیفی است، زیرا از آنجا که حسن خلافت را به خاطر خدا رها کرد، خداوند بدل از آن، خلافت را در نسل او قرار داد، تا زمین را پر از عدل و داد کند. و این سنت خداوند در میان بندگان خود است، برخلاف حسین رضی الله عنه …». (5)
پاسخ: اولا: این ادعا بدون دلیل و مدرک است، و دلیلی بر این سنت نیست.
ثانیا: هرگز امام حسن مجتبی علیه السلام خلافت را به نفع معاویه رها نکرد، بلکه از آنجا که یارانش با او وفا نکردند، و از طرفی جان شیعیان را در خطر می دید، و به جهاتی دیگر امام با او مصالحه نمود.
پی نوشت:

1. مجموعه ی آثار، ج 18، ص 173.
2. سنن ابی داود، ج 2، ص 311، حدیث 4290.
3. عقدالدرر، ص 45، باب 1.
4. مختصر سنن ابی داود، ج 6، ص 162، ح 4121.
5. المنار المنیف، ص 139.
منبع: کتاب وظایف ما در عصر غیبت