نویسنده: محمدتقی فعالی
صبر یکی از مفاهیم ارزشمندی است که نقش مؤثّری در بهداشت روح و روان ایفا می‌کند. بردباری در برابر سختی‌ها و مصائب، خشم و طغیان را از انسان می‌کاهد. صبر و حلم، زندگی فردی و اجتماعی را قابل تحمّل ساخته و گشایش را پیش روی انسان قرار می‌دهد. آدمی در برخورد با دیگران، نیازمند صبر و شکیبایی است و این امر از آسیب‌های روانی پیشگیری می‌کند. موفقیت و نیز حفظ تعادل، در گرو بردباری و تحمّل است.
صبر و شکیبایی از مهم‌ترین ابزارهای مقابله با تنیدگی و رنجوری است. متون دینی نشان می‌دهد که خویشتن‌داری راهی مؤثّر برای دستیابی به آرامش درون و کاستن از آلام و عواطف منفی است. در جنگ بدر، مسلمانان در آستانه‌ی خفّت و ذلّت قرار گرفتند تا اینکه خداوند به یاری آنها آمد و با نزول ملائکه کمکشان کرد. قرآن به یک اصل معنوی و سنت سلوکی – چه برای فرد و چه برای جامعه – اشاره می‌کند: اگر صبر و تقوا پیشه کنید، به آرامش می‌رسید:
بَلَى إِن تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیَأْتُوکُم مِن فَوْرِهِمْ هذَا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلاَفٍ مِنَ الْمَلاَئِکَهِ مُسَوِّمِینَ * وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلَّا بُشْرَى لَکُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُم بِهِ؛ آری اگر صبر و پرهیزگاری کنید و با همین جوش [و خروش] بر شما بتازند، همانگاه پروردگارتان شما را با 5 هزار فرشته‌ی نشاندار یاری خواهد کرد * و خدا آن [وعده‌ی پیروزی] را جز مژده‌ای برای شما قرار نداد تا [بدین‌وسیله شادمان شوید و] دل‌های شما بدان آرامش یابد (1).
تفاسیر به این نکته پرداخته‌اند که بردباری و پرهیزکاری در جنگ بدر موجب شد تا خداوند از راه نزول 5 هزار فرشته، جنگجویان مسلمان را امداد کند و از این طریق خوف و هراس را از آنان دور و آرامش و نشاط را به آنان هدیه کند (2).
در آیات جهاد در سوره‌ی فتح مشاهده می‌کنیم که خداوند رضایت خویش را از مؤمنانی اعلام می‌فرماید که با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت کردند و به دنبال آن چندین پاداش بر آنان نازل کرد: غنیمت‌های فراوان، فرار دشمنان و پیروزی نزدیک. یکی از مهم‌ترین هدیه‌های خداوندی بر مسلمانان مبارز، سکینه بود. شدّت ارتباط میان صبر و سکینه تا بدان حد است که در تفاسیر مختلف، سکینه را با صبر، یکی دانسته‌اند (3).
لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَهِ فَعَلِمَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَهَ عَلَیْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً؛ به راستی خدا هنگامی که مؤمنان زیر آن درخت با تو بیعت می‌کردند از آنان خشنود شد، آنچه در دل‌هایشان بود بازشناخت، بر آنان آرامش فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد (4).
صبر، از پیامدهای منفی تنش پیشگیری کرده و اندوه را از انسان می‌زداید:
اطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْر؛ از روح خود، اندوه را به کمک پایداری صبر خارج کن (5).
رسول خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) با اشاره به نشانه‌ها و آثار شکیبایی و تحمل، آرامش را یکی از شاخص‌های حلم بیان فرمودند:
فَأَمَّا الْحِلْمُ فَمِنْهُ رُکُوبُ الْجَمِیلِ وَ صُحْبَهُ الْأَبْرَارِ وَ رَفْعٌ مِنَ الضِّعَهِ وَ رَفْعٌ مِنَ الخَسَاسَهِ وَ تَشَهِّی الْخَیْرِ وَ تَقَرُّبُ صَاحِبِهِ مِنْ مَعَالِی الدَّرَجَاتِ وَ الْعَفْوُ وَ الْمَهَلُ؛ از بردباری است: آراسته شدن به خوبی‌ها، همنشینی با نیکان، ارجمند و عزیز شدن، رغبت به نیکی، نزدیک شدن بردبار به درجه‌های عالی، گذشت، آرامش و تأنّی (6).
اگر انسان در شرایط ناگوار و سخت قرار بگیرد، چه بسا عنان از کف دهد و راه نابردباری بپیماید. در این صورت، شرایط خارجی بر فرد غالب شده و آدمی را به انفعال وامی‌دارد. صبر و شکیبایی مکانیسم قدرتمندی است که موجب می‌شود انسان بر خویشتن غلبه کند، عنان خویش را از کف ندهد، مسیر صحیح را تشخیص دهد و خود را با راه صواب هماهنگ کند. پس بردباری، رمز غلبه بر خویشتن و آرامش است.
یکی از مفاهیم ارزشی که امام هشتم شیعیان (علیه‌السلام) بر آن انگشت تأکید نهادند، خویشتن‌داری و شکیبایی است. ایشان در احادیث مختلف به این حقیقت اشاره می‌کنند که آدمیان در شرایط سخت نباید به شیوه‌های شوم متوسّل شوند، بلکه لازم است با صبوری، راه صحیح را تشخیص داده و با قدرت، مناسبات را تنظیم کنند. بیان نمونه‌هایی از این احادیث می‌تواند جالب توجه باشد.
نمونه‌ی نخست:
امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی ویژگی‌های مؤمن فرمودند:
مؤمن، مؤمن نمی‌شود مگر اینکه در او سه ویژگی باشد… و صبر در سختی‌ها و بلایا (7).
نمونه‌ی دوم:
محمد بن حسین از یاوران حضرت رضا (علیه‌السلام) بیان می‌کند که در خراسان از آن بزرگوار چنین شنید:
ما اهل بیت، گذشت را از آل یعقوب (علیه‌السلام)، شکر را از آل داود (علیه‌السلام) و صبر را از آل ایوب (علیه‌السلام) به ارث برده‌ایم. (8)
نمونه‌ی سوم:
یکی از یاوران حضرت رضا (علیه‌السلام) به نام حسن بن شاذان، نامه‌ای به امام (علیه‌السلام) می‌نویسد و در آن از جوز ظالمان شکوه می‌کند. حضرت با خط خویش می‌نویسند: «همانا خداوند از اولیایش بر صبر در دولت باطل میثاق گرفته است، پس صبور باش» (9).
نمونه‌ی چهارم:
هشتمین امام شیعیان (علیه‌السلام) در توصیه‌ای خطاب به محمد بن ابی‌نصر چنین فرمودند:
بر شما باد صبوری. همانا فرج در یأس می‌آید. کسانی که قبل از شما بودند از شما صبورتر بودند. امور دنیا براساس مشیّت خدا رخ می‌دهد. پس، نسبت به آن بردبار باشید (10).
نمونه‌ی پنجم:
یکی از اصحاب امام به نام عمر بن یزید می‌گوید در روزگار سختی زندگی می‌کردیم. روزی بر امام رضا (علیه‌السلام) وارد شدم. ایشان به من فرمودند:
کسی از شیعیان من نیست که به بلایی گرفتار شود و صبر کند، مگر اینکه خداوند برای او اجر هزار شهید بنویسد (11).
نمونه‌ی ششم:
امام ایرانیان حضرت رضا (علیه‌السلام) به مردی از اهل قم چنین فرمودند:
باتقوا باشید و بر شما باد سکوت، صبر و حلم، زیرا هیچ انسانی عابد نشد مگر اینکه باحوصله باشد (12).
نمونه‌ی هفتم:
علی بن فضَّال اظهار می‌دارد از حضرت رضا (علیه‌السلام) چنین شنید:
اگر خدا، عزیزی را از کسی گرفت و او صبوری کرد، خداوند در عوض به او بهشت می‌دهد (13).
پی‌نوشت‌ها:
1. آل عمران / 126-125.
2. طوسی، التبیان، ج 2، ص 583؛ طبرسی، مجمع البیان، ج 2، ص 829؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ج 2، ص 37؛ حقی بروسوی، روح البیان، ج 2، ص 92؛ آلوسی، روح المعانی، ج 2، ص 262؛ قاسمی، محاسن التأویل، ج 2، ص 408.
3. طوسی، التبیان، ج 9، ص 328؛ زمخشری، الکشّاف، ج 4، ص 340؛ میبدی، کشف الاسرار، ج 9، ص 226؛ آلوسی، روح المعانی، ج 13، ص 262؛ قاسمی، محاسن التأویل، ج 8، ص 499.
4. فتح / 18.
5. حرّانی، تحف العقول، ص 83.
6. حرّانی، تحف العقول، ص 15؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 1، ص 117.
7. صدوق، الامالی، ص 270.
8. کلینی، الکافی، ج 8، ص 256؛ فیض کاشانی، الوافی، ج 3، ص 672.
9. کلینی، الکافی، ج 8، ص 270.
10. حمیری، قرب الاسناد، ص 380.
11. کلینی، الکافی، ج 6، ص 434.
12. طبرسی، مشکاه الانوار، ص 216؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 288.
13. حمیری، قرب الاسناد، ص 389.
منبع مقاله :
فعّالی، محمدتقی؛ (تابستان 1394)، سبک زندگی رضوی (2) – مناسبات اجتماعی، مشهد: انتشارات بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول
