نویسنده:مهدى پیشوائى
چنانکه گفته شد، از آنجا که امام جواد نخستین امامى بود که در خرد سالى به منصب امامت رسید (1) ، حضرت مناظرات و بحث و گفتگوهایى داشته است که برخى‌از آنها بسیار پر سر و صدا و هیجان انگیز و جالب بوده است. علت اصلى پیدایش این مناظرات این بود که از یک طرف، امامت او به خاطر کمى سن براى بسیارى از شیعیان کاملا ثابت نشده بود (گرچه بزرگان و دانایان شیعه بر اساس عقیده شیعه هیچ شک و تردیدى در این زمینه نداشتند) ازینرو براى اطمینان خاطر و به عنوان آزمایش، سؤالات فراوانى از آن حضرت مى‌کردند.
از طرف دیگر، در آن مقطع زمانى، قدرت «معتزله‌» افزایش یافته بود و مکتب اعتزال به مرحله رواج و رونق گام نهاده بود و حکومت وقت در آن زمان از آنان حمایت و پشتیبانى مى‌کرد و از سلطه و نفوذ خود و دیگر امکانات مادى و معنوى حکومتى، براى استوارى و تثبیت‌خط فکرى آنان و ضربه زدن به گروههاى دیگر و تضعیف موقعیت و نفوذ آنان به هر شکلى بهره بردارى مى‌کرد. مى‌دانیم که خط فکرى اعتزال در اعتماد بر عقل محدود و خطاپذیر بشرى افراط مى‌نمود: معتزلیان دستورها و مطالب دینى را به عقل خود عرضه مى‌کردند و آنچه را که عقلشان صریحا تایید مى‌کرد مى‌پذیرفتند و بقیه را رد و انکار مى‌کردند و چون نیل به مقام امامت امت در سنین خردسالى با عقل ظاهر بین آنان قابل توجیه نبود، سؤالات دشوار و پیچیده‌اى را مطرح مى‌کردند تا به پندار خود، آن حضرت را در میدان رقابت علمى شکست‌بدهند!
ولى در همه این بحثها و مناظرات علمى، حضرت جواد (در پرتو علم امامت) با پاسخهاى قاطع و روشنگر، هر گونه شک و تردید را در مورد پیشوایى خود از بین مى‌برد و امامت‌خود و نیز اصل امامت را تثبیت مى‌نمود. به همین دلیل بعد از او در دوران امامت‌حضرت هادى (که او نیز در سنین کودکى به امامت رسید) این موضوع مشکلى ایجاد نکرد، زیرا دیگر براى همه روشن شده بود که خردسالى تاثیرى در برخوردارى از این منصب خدایى ندارد.

مناظره با یحیى بن اکثم (2)
وقتى «مامون‌» از «طوس‌» به «بغداد» آمد، نامه‌اى براى حضرت جواد-علیه السلام-فرستاد و امام را به بغداد دعوت کرد. البته این دعوت نیز مثل دعوت امام رضا به طوس، دعوت ظاهرى و در واقع سفر اجبارى بود.
حضرت پذیرفت و بعد از چند روز که وارد بغداد شد، مامون او را به کاخ خود دعوت کرد و پیشنهاد تزویج دختر خود «ام الفضل‌» را به ایشان کرد.
امام در برابر پیشنهاد او سکوت کرد. (3) مامون این سکوت را نشانه رضایت‌حضرت شمرد و تصمیم گرفت مقدمات این امر را فراهم سازد.
او در نظر داشت مجلس جشنى تشکیل دهد، ولى انتشار این خبر در بین بنى عباس انفجارى به وجود آورد: بنى عباس اجتماع کردند و با لحن اعتراض آمیزى به مامون گفتند: این چه برنامه‌اى است؟ اکنون که على بن موسى از دنیا رفته و خلافت‌به عباسیان رسیده باز مى‌خواهى خلافت را به آل على برگردانى؟ ! بدان که ما نخواهیم گذاشت این کار صورت بگیرد، آیا عداوتهاى چند ساله بین ما را فراموش کرده‌اى؟ ! مامون پرسید: حرف شما چیست؟
گفتند: این جوان خردسال است و از علم و دانش بهره‌اى ندارد.
مامون گفت: شما این خاندان را نمى‌شناسید، کوچک و بزرگ اینها بهره عظیمى از علم و دانش دارند و چنانچه حرف من مورد قبول شما نیست او را آزمایش کنید و مرد دانشمندى را که خود قبول دارید بیاورید تا با این جوان بحث کند و صدق گفتار من روشن گردد.
عباسیان از میان دانشمندان، «یحیى بن اکثم‌» را (به دلیل شهرت علمى وى) انتخاب کردند و مامون جلسه‌اى براى سنجش میزان علم و آگاهى امام جواد ترتیب داد. در آن مجلس یحیى رو به مامون کرد و گفت: اجازه مى‌دهى سؤالى از این جوان بنمایم؟
مامون گفت: از خود او اجازه بگیر.
یحیى از امام جواد اجازه گرفت. امام فرمود: هر چه مى‌خواهى بپرس.
یحیى گفت: درباره شخصى که محرم بوده و در آن حال حیوانى را شکار کرده است، چه مى‌گویید؟ (4)
امام جواد-علیه السلام-فرمود: آیا این شخص، شکار را در حل (خارج از محدوده حرم) کشته است‌یا در حرم؟ عالم به حکم حرمت‌شکار در حال احرام بوده یا جاهل؟ عمدا کشته یا بخطا؟ آزاد بوده یا برده؟ صغیر بوده یا کبیر؟ براى اولین بار چنین کارى کرده یا براى چندمین بار؟ شکار او از پرندگان بوده یا غیر پرنده؟ از حیوانات کوچک بوده یا بزرگ؟ باز هم از انجام چنین کارى ابا ندارد یا از کرده خودپشیمان است؟ در شب شکار کرده یا در روز؟ در احرام عمره بوده یا احرام حج؟ !
یحیى بن اکثم از این همه فروع که امام براى این مسئله مطرح نمود، متحیر شد و آثار ناتوانى و زبونى در چهره‌اش آشکار گردید و زبانش به لکنت افتاد به طورى که حضار مجلس ناتوانى او را در مقابل آن حضرت نیک دریافتند.
مامون گفت: خداى را بر این نعمت‌سپاسگزارم که آنچه من اندیشیده بودم همان شد.
سپس به بستگان و افراد خاندان خود نظر انداخت و گفت: آیا اکنون آنچه را که نمى‌پذیرفتید دانستید؟ ! (5)

حکم شکار در حالات گوناگون توسط محرم
آنگاه پس از مذاکراتى که در مجلس صورت گرفت، مردم پراکنده گشتند و جز نزدیکان خلیفه، کسى در مجلس نماند. مامون رو به امام جواد-علیه السلام-کرد و گفت: قربانت گردم خوب است احکام هر یک از فروعى را که در مورد کشتن صید در حال احرام مطرح کردید، بیان کنید تا استفاده کنیم. امام جواد-علیه السلام-فرمود: بلى، اگر شخص محرم در حل (خارج از حرم) شکار کند و شکار از پرندگان بزرگ باشد، کفاره‌اش یک گوسفند است و اگر در حرم بکشد کفاره‌اش دو برابر است;و اگر جوجه پرنده‌اى را در بیرون حرم بکشد کفاره‌اش یک بره است که تازه از شیر گرفته شده باشد، و اگر آن را در حرم بکشد هم بره و هم قیمت آن جوجه را باید بدهد;و اگر شکار از حیوانات وحشى باشد، چنانچه گورخر باشد کفاره‌اش یک گاو است و اگر شتر مرغ باشد کفاره‌اش یک شتر است و اگر آهو باشد کفاره آن یک گوسفند است و اگر هر یک از اینها را در حرم بکشد کفاره‌اش دو برابر مى‌شود.
و اگر شخص محرم کارى بکند که قربانى بر او واجب شود، اگر در احرام حج‌باشد باید قربانى را در «منى‌» ذبح کند و اگر در احرام عمره باشد باید آن را در «مکه‌» قربانى کند. کفاره شکار براى عالم و جاهل به حکم، یکسان است;منتها در صورت عمد، (علاوه بر وجوب کفاره) گناه نیز کرده است، ولى در صورت خطا، گناه از او برداشته شده است. کفاره شخص آزاد بر عهده خود او است و کفاره برده به عهده صاحب او است و بر صغیر کفاره نیست ولى بر کبیر واجب است و عذاب آخرت از کسى که از کرده‌اش پشیمان است‌برداشته مى‌شود، ولى آنکه پشیمان نیست کیفر خواهد شد (6(
قاضى القضات مات مى‌شود!
مامون گفت: احسنت اى ابا جعفر! خدا به تو نیکى کند! حال خوب است‌شما نیز از یحیى بن اکثم سؤالى بکنید همان طور که او از شما پرسید. در این هنگام ابو جعفر-علیه السلام-به یحیى فرمود: بپرسم؟ یحیى گفت: اختیار با شماست فدایت‌شوم، اگر توانستم پاسخ مى‌گویم و گرنه از شما بهره‌مند مى‌شوم.
ابو جعفر-علیه السلام-فرمود: به من بگو در مورد مردى که در بامداد به زنى نگاه‌مى‌کند و آن نگاه حرام است، و چون روز بالا مى‌آید آن زن بر او حلال مى‌شود، و چون ظهر مى‌شود باز بر او حرام مى‌شود، و چون وقت عصر مى‌رسد بر او حلال مى‌گردد، و چون آفتاب غروب مى‌کند بر او حرام مى‌شود، و چون وقت عشاء مى‌شود بر او حلال مى‌گردد، و چون شب به نیمه مى‌رسد بر او حرام مى‌شود، و به هنگام طلوع فجر بر وى حلال مى‌گردد؟ این چگونه زنى است و با چه چیز حلال و حرام مى‌شود؟
یحیى گفت: نه، به خدا قسم من به پاسخ این پرسش راه نمى‌برم، و سبب حرام و حلال شدن آن زن را نمى‌دانم، اگر صلاح مى‌دانید از جواب آن، ما را مطلع سازید.
ابو جعفر-علیه السلام-فرمود: این زن، کنیز مردى بوده است. در بامدادان، مرد بیگانه‌اى به او نگاه مى‌کند و آن نگاه حرام بود، چون روز بالا مى‌آید، کنیز را از صاحبش مى‌خرد و بر او حلال مى‌شود، چون ظهر مى‌شود او را آزاد مى‌کند و بر او حرام مى‌گردد، چون عصر فرا مى‌رسد او را به حباله نکاح خود در مى‌آورد و بر او حلال مى‌شود، به هنگام مغرب او را «ظهار» مى‌کند (7) و بر او حرام مى‌شود، موقع عشا کفاره ظهار مى‌دهد و مجددا بر او حلال مى‌شود چون نیمى از شب مى‌گذرد او را طلاق مى‌دهد و بر او حرام مى‌شود و هنگام طلوع فجر رجوع مى‌کند و زن بر او حلال مى‌گردد (8( .

جلوه‌هایى از علم گسترده امام

1- فتواى قضائى امام و شکست فقهاى دربارى
امام جواد-علیه السلام-غیر از مناظراتش که دو نمونه از آن یاد شد، گاه از راههاى دیگر نیز بیمایگى فقها و قضات دربارى را روشن نموده برترى خود بر آنان را در پرتو علم امامت ثابت مى‌کرد و از این رهگذر اعتقاد به اصل «امامت‌» را در افکار عمومى تثبیت مى‌نمود. از آن جمله فتوایى بود که امام در مورد چگونگى قطع دست دزد صادر کرد که تفصیل آن بدین قرار است:
«زرقان‌» (9) ، که با «ابن ابى دؤاد» (10) دوستى و صمیمیت داشت، مى‌گوید: یک روز «ابن ابى دؤاد» از مجلس معتصم بازگشت، در حالى که بشدت افسرده و غمگین بود. علت را جویا شدم. گفت: امروز آرزو کردم که کاش بیست‌سال پیش مرده بودم! پرسیدم: چرا؟
گفت: به خاطر آنچه از ابو جعفر (امام جواد) در مجلس معتصم بر سرم آمد!
گفتم: جریان چه بود؟
گفت: شخصى به سرقت اعتراف کرد و از خلیفه (معتصم) خواست که با اجراى کیفر الهى او را پاک سازد. خلیفه همه فقها را گرد آورد و «محمد بن على‌» (حضرت جواد) را نیز فرا خواند و از ما پرسید: دست دزد از کجا باید قطع شود؟
من گفتم: از مچ دست.
گفت: دلیل آن چیست؟
گفتم: چون منظور از دست در آیه تیمم: «فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم‌» (11) : «صورت و دستهایتان را مسح کنید» تا مچ دست است.
گروهى از فقها در این مطلب با من موافق بودند و مى‌گفتند: دست دزد باید از مچ قطع شود، ولى گروهى دیگر گفتند: لازم است از آرنج قطع شود، و چون معتصم دلیل آن را پرسید، گفتند: منظور از دست در آیه وضو: «فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الى المرافق‌» (12) : «صورتها و دستهایتان را تا آرنج‌بشویید» تا آرنج است.
آنگاه معتصم رو به محمد بن على (امام جواد) کرد و پرسید: نظر شما در این مسئله چیست؟
گفت: اینها نظر دادند، مرا معاف بدار.
معتصم اصرار کرد و قسم داد که باید نظرتان را بگویید.
محمد بن على گفت: چون قسم دادى نظرم را مى‌گویم. اینها در اشتباهند، زیرا فقط انگشتان دزد باید قطع شود و بقیه دست‌باید باقى بماند.
معتصم گفت: به چه دلیل؟
گفت: زیرا رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: سجده بر هفت عضو بدن تحقق مى‌پذیرد: صورت (پیشانى) ، دو کف دست، دو سر زانو، و دو پا (دو انگشت‌بزرگ پا) . بنا بر این اگر دست دزد از مچ یا آرنج قطع شود، دستى براى او نمى‌ماند تا سجده نماز را به جا آورد، و نیز خداى متعال مى‌فرماید:
«و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا» (13) : «سجده گاهها (هفت عضوى که‌سجده بر آنها انجام مى‌گیرد) از آن خداست، پس، هیچ کس را همراه و همسنگ با خدا مخوانید (و عبادت نکنید) » (14) و آنچه براى خداست، قطع نمى‌شود.
«ابن ابى دؤاد» مى‌گوید: معتصم جواب محمد بن على را پسندید و دستور داد انگشتان دزد را قطع کردند (و ما نزد حضار، بى آبرو شدیم!) و من همانجا (از فرط شرمسارى و اندوه) آرزوى مرگ کردم! (15(

2- حدیث‌سازان رسوا مى‌شوند!
نقل شده است که پس از آنکه مامون دخترش را به امام جواد تزویج کرد (16) در مجلسى که مامون و امام و یحیى بن اکثم و گروه بسیارى در آن حضور داشتند، یحیى‌به امام گفت:
روایت‌شده است که جبرئیل به حضور پیامبر رسید و گفت: یا محمد! خدا به شما سلام مى‌رساند و مى‌گوید: «من از ابوبکر راضى هستم، از او بپرس که آیا او هم از من راضى است؟ » . نظر شما درباره این حدیث چیست؟ (17(
امام فرمود: من منکر فضیلت ابوبکر نیستم، ولى کسى که این خبر را نقل مى‌کند باید خبر دیگرى را نیز که پیامبر اسلام در حجه الوداع بیان کرد، از نظر دور ندارد. پیامبر فرمود: «کسانى که بر من دروغ مى‌بندند، بسیار شده‌اند و بعد از من نیز بسیار خواهند بود. هر کس بعمد بر من دروغ ببندد، جایگاهش در آتش خواهد بود. پس چون حدیثى از من براى شما نقل شد، آن را به کتاب خدا و سنت من عرضه کنید، آنچه را که با کتاب خدا و سنت من موافق بود، بگیرید و آنچه را که مخالف کتاب خدا و سنت من بود، رها کنید» . امام جواد افزود: این روایت (درباره ابوبکر) با کتاب خدا سازگار نیست، زیرا خداوند فرموده است: «ما انسان را آفریدیم و مى‌دانیم در دلش چه چیز مى‌گذرد و ما از رگ گردن به او نزدیکتریم‌» (18)
آیا خشنودى و ناخشنودى ابوبکر بر خدا پوشیده بوده است تا آن را از پیامبر بپرسد؟ ! این عقلا محال است.
یحیى گفت: روایت‌شده است که: «ابوبکر و عمر در زمین، مانند جبرئیل در آسمان هستند»
حضرت فرمود: درباره این حدیث نیز باید دقت‌شود، چرا که جبرئیل و میکائیل دو فرشته مقرب درگاه خداوند هستند و هرگز گناهى از آن دو سر نزده است‌و لحظه‌اى از دایره اطاعت‌خدا خارج نشده‌اند، ولى ابوبکر و عمر مشرک بوده‌اند، و هر چند پس از ظهور اسلام مسلمان شده‌اند، اما اکثر دوران عمرشان را در شرک و بت پرستى سپرى کرده‌اند، بنابر این محال است که خدا آن دو را به جبرئیل و میکائیل تشبیه کند.
یحیى گفت: همچنین روایت‌شده است که: «ابو بکر و عمر دو سرور پیران اهل بهشتند» (19) . درباره این حدیث چه مى‌گویید؟ .
حضرت فرمود: این روایت نیز محال است که درست‌باشد، زیرا بهشتیان همگى جوانند و پیرى در میان آنان یافت نمى‌شود (تا ابو بکر و عمر سرور آنان باشند! ) این روایت را بنى امیه، در مقابل حدیثى که از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم درباره حسن و حسین-علیهما السلام-نقل شده است که «حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشتند» ، جعل کرده‌اند.
یحیى گفت: روایت‌شده است که «عمر بن خطاب چراغ اهل بهشت است‌» . حضرت فرمود: این نیز محال است;زیرا در بهشت، فرشتگان مقرب خدا، آدم، محمد صلى الله علیه و آله و سلم و همه انبیا و فرستادگان خدا حضور دارند، چطور بهشت‌با نور اینها روشن نمى‌شود ولى با نور عمر روشن مى‌گردد؟ !
یحیى اظهار داشت: روایت‌شده است که «سکینه‌» به زبان عمر سخن مى‌گوید (عمر هر چه گوید، از جانب ملک و فرشته مى‌گوید)
حضرت فرمود: من منکر فضیلت عمر نیستم;ولى ابوبکر، با آنکه از عمر افضل است، بالاى منبر مى‌گفت: «من شیطانى دارم که مرا منحرف مى‌کند، هرگاه‌دیدید از راه راست منحرف شدم، مرا به راه درست‌باز آورید»
یحیى گفت: روایت‌شده است که پیامبر فرمود: «اگر من به پیامبرى مبعوث نمى‌شدم، حتما عمر مبعوث مى‌شد» (20)
امام فرمود: کتاب خدا (قرآن) از این حدیث راست‌تر است، خدا در کتابش فرموده است: «به خاطر بیاور هنگامى را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و از تو و از نوح… » (21) . از این آیه صریحا بر مى‌آید که خداوند از پیامبران پیمان گرفته است، در این صورت چگونه ممکن است پیمان خود را تبدیل کند؟ هیچ یک از پیامبران به قدر چشم به هم زدن به خدا شرک نورزیده‌اند، چگونه خدا کسى را به پیامبرى مبعوث مى‌کند که بیشتر عمر خود را با شرک به خدا سپرى کرده است؟ ! و نیز پیامبر فرمود: «در حالى که آدم بین روح و جسد بود (هنوز آفریده نشده بود) من پیامبر شدم‌»
باز یحیى گفت: روایت‌شده است که پیامبر فرمود: «هیچگاه وحى از من قطع نشد، مگر آنکه گمان بردم که به خاندان خطاب (پدر عمر) نازل شده است‌» ، یعنى نبوت از من به آنها منتقل شده است.
حضرت فرمود: این نیز محال است، زیرا امکان ندارد که پیامبر در نبوت خود شک کند، خداوند مى‌فرماید: «خداوند از فرشتگان و همچنین از انسانها رسولانى بر مى‌گزیند» (22) . (بنابر این، با گزینش الهى، دیگر جاى شکى براى پیامبر در باب پیامبرى خویش وجود ندارد).
یحیى گفت: روایت‌شده است که پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر عذاب نازل مى‌شد، کسى جز عمر از آن نجات نمى‌یافت‌» . حضرت فرمود: این نیز محال است، زیرا خداوند به پیامبر اسلام فرموده است: «و مادام که تو در میان آنان هستى، خداوند آنان را عذاب نمى‌کند و نیز مادام که استغفار مى‌کنند، خدا عذابشان نمى‌کند» (23) . بدین ترتیب تا زمانى که پیامبر در میان مردم است و تا زمانى که مسلمانان استغفار مى‌کنند، خداوند آنان را عذاب نمى‌کند (24).

پى‌نوشتها:

-1پس از آن حضرت، فرزندش على هادى-علیه السلام-نیز در همین سنین و بلکه کمتر از آن به امامت رسید و بعد از او امام مهدى-علیه السلام-نیز، در حالى که بیش از نج‌سال نداشت، به این منصب نائل گردید.
-2یحیى یکى از دانشمندان نامدار زمان مامون، خلیفه عباسى، بود که شهرت علمى او در رشته‌هاى گوناگون علوم آن زمان زبانزد خاص و عام بود. او در علم فقه تبحر فوق العاده‌اى داشت و با آنکه مامون خود از نظر علمى وزنه بزرگى بود، ولى چنان شیفته مقام علمى یحیى بود که اداره امور مملکت را به عهده او گذاشت و با حفظ سمت، مقام قضاء را نیز به وى واگذار کرد. یحیى علاوه بر اینها دیوان محاسبات و رسیدگى به فقرا را نیز عهده دار بود. خلاصه آنکه تمام کارهاى کشور اسلامى پهناور آن روز زیر نظر او بود و چنان در دربار مامون تقرب یافته بود که گویى نزدیکتر از او به مامون کسى نبود.
اما متاسفانه یحیى، با آن مقام بزرگ علمى، از شخصیت معنوى برخوردار نبود. او علم را براى رسیدن به مقام و شهرت و به منظور فخر فروشى و برترى جویى فراگرفته بود. هر دانشمندى به دیدار او مى‌رفت، آنقدر از علوم گوناگون از وى سؤال مى‌کرد تا طرف به عجز خود در مقابل وى اقرار کند!
-3در مورد ازدواج امام جواد، در صفحات آینده توضیح خواهیم داد.
-4یکى از اعمالى که براى اشخاص در حال احرام، در جریان اعمال حج‌یا عمره حرام است‌شکار کردن است. در میان احکام فقهى، احکام حج، پیچیدگى خاصى دارد، ازینرو افرادى مثل یحیى بن اکثم، از میان مسائل مختلف، احکام حج را مطرح مى‌کردند تا به پندار خود، امام را در بن بست علمى قرار دهند!
-5مجلسى، بحار الانوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1395 ه. ق، ج 50، ص 75-76-قزوینى، سید کاظم، الامام الجواد من المهد الى اللحد، الطبعه الاولى، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1408 ه. ق، ص 168-172. راوى این قضیه «ریان بن شبیب‌» -دایى معتصم-است که از یاران امام رضا-علیه السلام-و امام جواد و از محدثان مورد وثوق بوده است (قزوینى، همان کتاب، ص 168-شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص 319-321-طبرسى، الاحتجاج، نجف، المطبعه المرتضویه، 1350، ص 245-مسعودى، اثبات الوصیه، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، 1374 ه. ق، ص 216-شیخ مفید، الاختصاص، تصحیح و تعلیق: علی اکبر الغفاری، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه-قم المقدسه، ص 99(.
-6مجلسى، همان کتاب، ص 77-قزوینى، همان کتاب، ص 174-شیخ مفید، الارشاد، ص 322-طبرسى، همان کتاب، ص 246-مسعودى، همان کتاب، ص 217-شیخ مفید، الاختصاص، ص 100.
-7ظهار عبارت از این است که مردى به زن خود بگوید: پشت تو براى من یا سبت‌به من، مانند پشت مادرم یا خواهرم، یا دخترم هست، و در این صورت باید کفاره ظهار بدهد تا همسرش مجددا بر او حلال گردد. ظهار پیش از اسلام در عهد جاهلیت نوعى طلاق حساب مى‌شد و موجب حرمت ابدى مى‌گشت، ولى حکم آن در اسلام تغییر یافت و فقط موجب حرمت و کفاره (به شرحى که گفته شد) گردید.
-8مجلسى، همان کتاب، ص 78-قزوینى، همان کتاب، ص 175-شیخ مفید، الارشاد، ص 322-طبرسى، همان کتاب، ص 247.
-9زرقان (بر وزن عثمان) لقب ابو جعفر بوده که مردى محدث بوده است و فرزندش بنام «عمرو» استاد اصمعى محسوب مى‌شده است (مجلسى، همان کتاب، ج 50، ص 5، پاورقى(
-10ابن ابى دؤاد (بر وزن غراب) در زمان خلافت مامون، معتصم، واثق و متوکل عباسى، قاضى بغداد بوده است (مجلسى، همان کتاب، ص 5، پاورقى(
-11سوره مائده: آیه 5.
-12سوره مائده: آیه 5.
-13سوره جن: آیه 18.
-14مسجد (بکسر جیم: بر وزن مجلس، یا بفتح جیم: بر وزن مشعل، جمع آن مساجد) به معناى محل سجده است، و همان طور که مسجدها و خانه خدا و مکانى که پیشانى روى آن قرار مى‌گیرد، محل سجده هستند، خود پیشانى و شش عضو دیگر نیز که با آنها سجده مى‌کنیم محل سجده محسوب مى‌شوند و به همین اعتبار در این روایت «المساجد» به معناى هفت عضوى که با آنها سجده مى‌شود، تفسیر شده است. نیز در دو روایت دیگر از امام صادق-علیه السلام-در کتاب کافى و همچنین یک روایت در تفسیر على بن ابراهیم قمى «المساجد» به همین هفت عضو تفسیر شده است. شیخ صدوق نیز در کتاب «فقیه‌» ، «المساجد» را به هفت عضو سجده تفسیر نموده است. همین معنا را از «سعید بن جبیر» و «زجاج‌» و «فراء» نیز نقل کرده‌اند. ضمنا باید توجه داشت که اگر تفسیر «المساجد» به هفت عضو یاد شده، جاى خدشه داشت، حتما فقهائى که در مجلس معتصم حاضر و در صدد خرده‌گیرى بر کلام امام بودند، اشکال مى‌کردند. بنا بر این چون هیچ گونه اعتراضى از طرف فقهاى حاضر در مجلس ابراز نشد، معلوم مى‌شود به نظر آنان نیز «المساجد» به معناى هفت عضو سجده بوده و یا لااقل یکى از معانى آن محسوب مى‌شده است. (پیشواى نهم حضرت امام محمد تقى-علیه السلام-، مؤسسه در راه حق، ص 26-29، به نقل از: تفسیر صافى، ج 2، ص 752-تفسیر نور الثقلین، ج 5، ص 440-تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 372(.
-15پیشواى نهم… ، همان صفحات-طبرسى، مجمع البیان، شرکه المعارف الاسلامیه، 1379 ه. ق، ج 10، ص 372-عیاشى، کتاب التفسیر، تصحیح و تعلیق: حاج سید هاشم رسولى محلاتى
، قم، مطبعه علمیه، ج 1، ص 320-سید هاشم حسینی بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مطبوعاتی اسماعیلیان، ج 1، ص 471-مجلسى، همان کتاب، ج 50، ص 1-5-قزوینى، همان کتاب، ص 294-شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 18، ص 490 (ابواب حد السرقه، باب 4( .
-16در مورد این ازدواج در صفحات آینده بحث‌خواهیم کرد.
-17علامه امینى در کتاب الغدیر (ج 5، ص 321) مى‌نویسد: این حدیث دروغ و از احادیث مجعول محمد بن بابشاذ است.
-18و لقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن اقرب الیه من حبل الورید» (سوره ق: 16( .
-19 علامه امینى این حدیث را از برساخته‌هاى «یحیى بن عنبسه‌» شمرده و غیر قابل قبول مى‌داند، زیرا یحیى شخصى جاعل حدیث و دغلکار بوده است (الغدیر، ج 5، ص 322) . «ذهبى‌» نیز «یحیى بن عنبسه‌» را جاعل حدیث و دغلکار و دروغگو مى‌داند و او را معلوم الحال شمرده و احادیثش را مردود معرفى مى‌کند (میزان الاعتدال، الطبعه الاولى، تحقیق: على محمد البجاوى، دار احیاء الکتب العربیه، 1382 ه. ق، ج 4، ص 400( .
-20علامه امینى ثابت کرده است که راویان این حدیث دروغگو بوده‌اند (الغدیر، ج 5، ص 312 و 316(
-21و اذ اخذنا من النبیین میثاقهم و منک و من نوح‌» (سوره احزاب: 7(
-22الله یصطفی من الملائکه رسلا و من الناس‌» (سوره حج: 75(
-23و ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم و ما کان الله معذبهم و هم یستغفرون‌» (سوره انفال: 33(
-24طبرسى، احتجاج، نجف، المطبعه المرتضویه، 1350 ه. ق، ج 2، ص 247-248-مجلسى، بحار الانوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1395 ه. ق، ج 50، ص 80-83-قرشى، سید على اکبر، خاندان وحى، چاپ اول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1368 ه. ش، ص 644-647-مقرم، سید عبد الرزاق، نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد-علیه السلام-، ترجمه دکتر پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1370 ه. ش، ص 98-100.
منبع:کتاب سیره پیشوایان