پدیدآورنده : محمد محمدی ری شهری
منبع: پایگاه رسمی آیت الله ری شهری
و ألبِسْنِی زِینَهَ المُتّقینَ فی… خَفضِ الجَناح.[۱]
در جلسات قبل توضیح دادیم که یکی از زیورها و زینت‌های صالحان و متقیان، خفض جناح و تواضع است و نمونه‌هایی از تواضع پیامبر خدا در زمینه‌های مختلف را بیان کردیم.
در اینجا به عنوان آخرین نکته در این باره به این سؤال پاسخ می‌دهیم که حد و مرز تواضع چیست که اگر انسان رعایت کرد، متواضع شمرده می‌شود؟
می‌توان حدّ تواضع را از تعریفی که امام رضا (علیه السّلام) از تواضع داشتند، استفاده کرد. امام رضا (علیه السّلام) در روایتی که قبلاً آن را خواندیم، در پاسخ به این سؤال که حدّ و مرز تواضع، چیست؟ فرمود:
التَّواضُعُ دَرَجاتٌ: مِنها أن یَعرِفَ المَرءُ قَدرَ نَفسِهِ فیُنزِلَها مَنزِلَتَها بقَلبٍ سَلیمٍ…[۲]
فروتنى درجاتى دارد: یکى از آنها این است که انسان اندازه خود را بشناسد و با طیب خاطر خود را در آن جایگاه قرار دهد.
پس حدّ تواضع این است که انسان خود را نه بالاتر از چیزی که هست، بداند و نه پایین‌تر از آن، زیرا اگر انسان قدر و منزلت خود را بیشتر از آنچه هست، بداند دچار «تکبر» می‌شود و اگر خود را کمتر از آنچه هست، تصور کند، به «تذلل» و خواری گرفتار می‌شود.
این حد، یعنی پایین‌تر نیاوردن را می‌توان از این روایت هم که از رسول گرامی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده است، استفاده کرد:
طُوبى لِمَن تَواضَعَ للَّهِ فی غَیرِ مَنقَصَهٍ، و أذَلَّ نَفسَهُ فی غَیرِ مَسکَنَهٍ.[۳]
خوشا به حال کسى که براى خداوند متعال فروتنى کند، بى آن که نقص و کاستى‌اى داشته باشد، و خود را ذلیل گردانَد، بى آن که در حال خوارى و مسکنت باشد!
رعایت حدّ اعتدال در تواضع در این گزارش از سیره امیر المؤمنین (علیه السّلام) به خوبی برداشت می‌شود. در نقلی از امام حسن عسگری (علیه السّلام) که خلاصه آن را بیان می‌کنیم آمده است:
بر امیر مؤمنان، دو برادر دینى (پدر و پسر) وارد شدند. پس از خوردن غذا طشت و آفتابه‌اى آوردند تا دستان میهمان‌ها را بشویند. امیر مؤمنان برخاست و آبْ روى دست مرد ریخت. سپس آفتابه را به محمّد بن حنفیّه داد و فرمود: «پسرم! اگر این پسر، بدون همراهى پدرش مى‌آمد، من خودم آب بر دستش مى‌ریختم؛ ولى خداوند عز و جل روا نمى‌دارد که هرگاه پدر و پسر در یک جا گِرد آمدند، بینشان تساوى برقرار شود. پدر به دست پدر، آب ریخت و پسر باید به دست پسر، آب بریزد».[۴]
این گزارش نشان می‌دهد که حدّ تواضع برای هر کس باید رعایت شود، پس برای میهمان پدر، پدر تواضع می‌کند و برای پسر، پسر.
نکته دیگر در حد تواضع این است که فروتنی در برابر مؤمن، ممدوح است؛ اما در برابر کافر نه! انسان باید در برابر انسان‌های متکبر، متکبرانه برخورد کند، چه اینکه در قرآن در توصیف کسانی که او آنها را دوست دارد و آنها نیز او را دوست دارند، می‌فرماید:﴿أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکافِرین﴾[۵]، یعنی در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.
[۱] الصحیفه السجّادیّه، الدعاء۲۰.
[۲] الکافی، شیخ کلینی، ج۲، ص۱۲۴، ح۱۴.
[۳]تنبیه الخواطر، ورام بن ابی فراس، ج۲ ص۶۶.
[۴]التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص۳۲۵ ح۱۷۳.
[۵] مائده/سوره۵، آیه۲۴.
