نویسنده: مهدی اکبرنژاد

1-غیبت نعمانی محمدبن ابراهیم النعمانی (قرن چهارم ه.ق)
نویسنده، از محدّثان شیعی است. وی در اوایل قرن چهارم هجری می‌زیست و معروف به ابوزینب بود. نزد کلینی دانش حدیث را فراگرفت و کاتب استاد خود شد و از همین رو لقب کاتب گرفت.
اگر نگوییم بهترین کتاب، به یقین از بهترین کتاب‌ها در زمینه‌ی حدیث‌های مرتبط با امام مهدی (علیه السلام) است؛ همه حدیث‌های آن، دارای سند بوده و نوع اسناد هم، کوتاه و در بسیاری از موارد، خوب و مورد قبول است.
گفتنی است کتاب‌های حدیثی دیگری، ویژه‌ی غیبت نوشته شده، ولی اتقان و استحکامی که در این حدیث‌ها وجود دارد و محتوای خوبِ کتاب، آن را از بقیه‌ی آنها ممتاز کرده است.
نویسنده، علت تألیف کتاب را در مقدمه‌ای ارزش‌مند و نسبتاً طولانی چنین بیان داشته است:
اما بعد، گروه‌هایی را می‌بینیم که به مذهب شیعه منسوب و به پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) وابسته‌اند و به امامت اعتقاد دارند… اینان دچار تفرقه و چند دستگی در مذهب شده‌اند … و به جز اندکی، بقیه‌ی آنان در مورد امام زمان خود، ولی امر و حجت پروردگارشان… به خاطر گرفتاری که به واسطه‌ی غیبت ایجاد شده، به شک افتاده‌اند در حالی که خداوند او را به علم خود برگزیده است… پس خواستم به وسیله‌ی ذکر روایاتی که از امامان معصوم (علیهم السلام) درباره‌ی غیبت آمده به خداوند تقرب بجویم… .(1)
کتاب در 26 باب مرتب شده و از باب نهم تا آخر، به مباحث مختلفی در خصوص امام مهدی (علیه السلام) پرداخته و هر فصل، روایت‌های متناسب را به تفصیل ذکر کرده است. در ابتدا، حدیث‌های مربوط به غیبت و سختی‌ها و مشقات دوره‌ی غیبت و نابه‌سامانی‌های آن دوره را آورده و آن‌گاه، حدیث‌هایی درباره‌ی ویژگی‌های حضرت، مانند رفتار آن حضرت، نام مادر وی، آیات نازل شده درباره‌ی او را ذکر کرده است و بعد، حدیث‌های نشانه‌های ظهور و نابه‌سامانی‌های پیش از آن زمان، خروج سفیانی، وضعیت شیعه هنگام ظهور امام مهدی (علیه السلام)، سن حضرت در زمان ظهور و نیز مدت حکومت او و دیگر موضوعات مرتبط را، ذکر کرده است.
مجموع حدیث‌هایی که وی گردآوری کرده 476 حدیث است. نکته‌ی قابل تأملی که در این کتاب وجود دارد این است که، نویسنده، اخبار و نقل‌هایی را که حاوی ملاقات با امام مهدی (علیه السلام) در عصر غیبت است، ذکر نکرده که این‌گونه حدیث‌ها، در کتاب‌های حدیثی دیگر هم‌چون: کمال الدین صدوق و غیبت شیخ طوسی فراوان ذکر شده است.
اخیراً سلسله مقالات تحقیقی در بررسی منابع نعمانی در کتاب غیبت، از سوی محمدجواد زنجانی در مجله‌ی انتظار، وابسته به بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (علیه السلام) به چاپ رسیده که در نوع خود بسیار ارزنده و قابل استفاده می‌باشد. (2)

2.کمال الدین و تمام النعمه محمدبن علی‌بن الحسین‌بن بابویه قمی صدوق (م381ه.ق)
کتابی که به صورت ویژه، حدیث‌های مربوط به غیبت امام مهدی (علیه السلام) را ذکر کرده، از معدود کتاب‌های مرجع و عمده در حوزه‌ی مباحث مهدویت به شمار می‌آید و کمتر نوشته‌ای را بعد از آن می‌توان دید که به گونه‌ای از این مجموعه بهره نبرده باشد.
صدوق در مقدمه‌ی کتاب، انگیزه‌ی تألیف را چنین ذکر کرده است:
… چون آرزوی زیارت علی‌بن موسی الرضا (علیه السلام) برآورده شد به نیشابور برگشتم و در آن‌جا اقامت گزیدم و دیدم بیشتر شیعیانی که به نزد من آمد و شد می‌کنند، در امر غیبت حیرانند و درباره‌ی امام قائم (علیه السلام) شبهه دارند و از راه درست منحرف گشته و به رأی و قیاس روی آورده اند… تا این که در بخارا یکی از اهل فضل و علم و شرف که از دانشمندان قم بود، بر ما وارد شد… و از من درخواست کرد در این موضوع (غیبت) کتابی برایش تألیف کنم من نیز درخواست او را پذیرفته و به او وعده دادم که هرگاه خداوند وسایل مراجعتم را به وطن فراهم کرد به گردآوری آنچه خواسته است، اقدام کنم.
در این میان، شبی در اندیشه‌ی خانواده و فرزندان و برادران بودم، که ناگاه خواب بر من غلبه کرد و در عالم خواب، گویی در مکه هستم و به گرد بیت الله الحرام طواف می‌کنم و در شوط هفتم طواف، به حجرالاسود رسیدم، آن را استلام کرده و بوسیدم و این دعا را می‌خواندم… آن‌گاه مولای‌مان صاحب‌الزمان را دیدم که بر در خانه‌ی کعبه ایستاده و من با دلی مشغول، و حالی پریشان به ایشان نزدیک شدم… بر او سلام کردم و او پاسخم داد. سپس فرمود: چرا در باب غیبت، کتابی تألیف نمی‌کنی تا اندوهت زایل شود؟ عرض کردم: یابن رسول‌الله! پیش‌تر درباره‌ی غیبت رساله‌هایی تألیف کرده‌ام، فرمود: نه به آن طریق، اکنون تو را امر می‌کنم که درباره‌ی غیبت کتابی تألیف کنی و غیبت انبیا را در آن باز گویی… .(3)
کمال الدین که آن را اکمال الدین نیز گویند به دو بخش اصلی تقسیم شده است؛ در بخش اول، مؤلف به مباحث کلی و حدیث‌های جامعی درباره‌ی غیبت در امت‌های پیشین پرداخته و این که موضوع غیبت، امری تازه نیست، بلکه غیبت، دارای سابقه‌ای طولانی در گذشته بوده است. وی برای اثبات شباهت ملت‌ها در این باره، دلایل و مطالب زیادی را ذکر کرده و پس از یادکرد از جنبه‌های این مشابهت، به بیان اشکال‌های وارد شده و پاسخ به آنها پرداخته و ادعای فرقه‌های دیگر اسلامی و به ویژه فرقه‌های شیعی را که معتقدند: غیبت برای غیر امام مهدی (علیه السلام) است، رد کرده است؛ از جمله ادعای غیبت محمد بن الحنفیه (4)، امام صادق (5)، امام کاظم (6) و امام عسکری (علیهم السلام) (7)، که گروه‌هایی از شیعیان در مقاطعی، چنین اعتقادی را داشته‌اند. صدوق پس از بیان دیدگاه این گروه‌ها، با ذکر حدیث‌هایی، این ادعاها را مردود دانسته و آن‌گاه به پاره‌ای از اشکال‌های غیبت امام مهدی (علیه السلام) پرداخته و بدان‌ها پاسخ گفته است.
در ادامه‌ی همین بخش، حدیث‌هایی در مورد غیبت انبیای گذشته ذکر کرده و از غیبت ادریس آغاز و با مسئله غیبت صالح، ابراهیم، یوسف و موسی (علیهم السلام) موضوع را دنبال کرده و آن‌گاه روایت‌هایی را که بر غیبت امام مهدی (علیه السلام) دلالت دارند، ذکر کرده است.
بخش دوم را نیز با روایت‌هایی درباره‌ی غیبت قائم (علیه السلام) آغاز کرده و به مباحثی درباره‌ی امامت آن حضرت، ولادت او، دلایل غیبت، افرادی که وی را دیده‌اند، توقیعات صادر شده از سوی ایشان، مسئله‌ی انتظار فرج و نشانه‌های ظهور پرداخته و در هر قسمت حدیث‌هایی را ذکر کرده است.
مجموع روایت‌هایی که مؤلف در این اثر ارزش‌مند گردآوری کرده است به جز آن‌چه را که در مباحث مقدماتی و در لابه‌لای بحث‌ها به تناسب ذکر کرده، بالغ بر 592 حدیث است.

3. کتاب الغیبه محمدبن حسن طوسی (م 460 ه.ق)
این کتاب، از جمله‌ی سه کتاب اصلی شیعه در موضوع مهدویت است. آقابزرگ تهرانی در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته، چنین می‌گوید:
کتاب غیبت شیخ طوسی از کتاب‌های کهنی است که بر کتاب‌های دیگر امتیاز دارد؛ چون دربر دارنده‌ی محکم‌ترین دلایل و برهان‌های عقلی و نقلی بر وجود امام دوازدهم صاحب الزمان (علیه السلام) می‌باشد و در مورد غیبت او، و سپس ظهور آن حضرت در آخرالزمان، مطالبی را ذکر کرده است. (8)
دو ویژگی اساسی این کتاب، که در کتاب‌های دیگر یا وجود ندارد و یا نمودش کم است، عبارتند از:
1.اخبار مخالف با عقیده‌ی معروف شیعه را که گویای مطالبی غیر از معتقدات شیعه‌ی دوازده امامی می‌باشد، یادآور شده و به بحث و تحلیل آنها پرداخته است و با دلایل و استدلال‌های مستند، آنها را مردود دانسته است. (9)
2.اعتقادات بسیاری از فرقه‌های شیعه در مورد امام زمان (علیه السلام) را ذکر کرده و به نقد و رد آنها پرداخته است، و هرچند مرحوم صدوق نیز تا اندازه‌ای به این امر مهم مبادرت ورزیده، ولی به گستردگی کار شیخ طوسی نیست.
همان‌گونه که شیخ طوسی در مقدمه‌ی کتاب تصریح کرده، تصنیف کتاب الغیبه همانند کتاب کمال الدین صدوق، بنابر درخواست برخی از شیعیان آن زمان بوده است:
اما بعد، درخواست مکتوب شیخ جلیل (10)‌ را پذیرفته و مطالبی در مورد غیبت صاحب الزمان (علیه السلام) و علت غیبت و طولانی بودن آن می‌نویسم… و با کمیِ وقت و دل مشغولی که دارم، این خواسته را اجابت می‌نمایم… .(11)
صراحت این مقدمه، گویای مشکلات آن زمان و نیز پرسش‌هایی که درباره‌ی امام زمان (علیه السلام) و غیبت ایشان مطرح بوده است، می‌باشد. همان‌گونه که بسیاری از تألیفات اساسی شیعه مانند کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و… در پاسخ به درخواست‌های انجام شده، به سامان رسیده، این کتاب نیز درواقع برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های زمان به رشته‌ی نوشته درآمد.
تمام این مجموعه‌ی حدیثی، در هشت فصل تنظیم شده است؛ فصل یکم آن با عنوان «بحثی در غیبت» می باشد و آخرین فصل آن نیز تحت عنوان «ذکر بعضی از صفات و سیرت آن حضرت» است.
505 روایت در این اثر نفیس، گردآوری شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1.نعمانی، الغیبه، ص 30-35.
2.این مجموعه مقالات، از شماره‌ی دوم این مجله که در زمستان 1380 به چاپ رسیده تا شماره‌ی فعلی آن‌که یازده و دوازده باشد به صورت منظم چاپ شده است.
3.صدوق، کمال الدین، ج1، ص 4-6
4.همان، ج1، ص 63، گروهی که چنین اعتقادی داشتند، به کیسانیه معروف شده‌اند و چنین می‌پنداشتند که محمد بن الحنفیه نمرده و غایب است.
5.همان، ص 72، ناووسیه درباره‌ی امام صادق (علیه السلام) معتقدند: امامِ غایب، او می‌باشد.
6.همان، واقفیه درباره‌ی امام کاظم (علیه السلام) چنین باوری داشتند.
7.همان، ص77، گروهی که از واقفیه بودند؛ چون اعتقاد به غیبت امام کاظم (علیه السلام) را غیر صحیح دیدند، درباره‌ی امام عسکری (علیه السلام) چنین پنداری را پیدا کردند و گفتند: وی غایب است و پس از مدتی باز خواهد گشت.
8.آقابزرگ طهرانی، مقدمه‌ی کتاب الغیبه طوسی، ص 24.
9.همان، مثلاً از ص22 عقاید فرقه واقفیه را بررسی کرده و روایت‌هایی که می‌تواند مؤید دیدگاه آنان باشد را مورد نقد و تحلیل قرار داده است.
10.مرحوم شیخ، از شخص خاصی اسمی به میان نیاورده و تنها با همین عنوان از درخواست کننده نام می برد.
11.طوسی، غیبت، ص 1-2.
منبع مقاله :
اکبرنژاد، مهدی؛ (1386)، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل سنت، قم: مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، سوم 1388