نویسنده: کاثلین ملون اکانر (1)
Kathleen Maloun O’Cannor
گردآوری و ترجمه‌ی: ابراهیم موسی پور

تعاویذ (2)
اشیا و زیورآلاتی اند که آنها را به مثابه افسونی علیه شرور و بیماری‌ها بر خویش می‌آویزند. مسلمانان غالباً از تعاویذ (رُقی، مفرد آن: رُقیَه) برای درمان آسیب‌های روحی و روانی از جمله جنون، غلبه‌ی ارواح بر جسم آدمی و اثر سوء چشم زخم استفاده می‌کنند. بدین منظور [بخشی از آیات] قرآن را به صورت ورد (دعا) قرائت می‌کنند یا آن را به صورت طلسم می‌نویسند و بر اندام اشخاص می‌آویزند یا در قسمتی از خانه می‌گذارند. وردی که گایوهای (3) اندونزیایی آن را دعا می‌خوانند عبارت است از آیاتی از قرآن به زبان عربی که به منظور استشفا یا مقاصد دیگر به همراه پاره ای کلمات دیگر به زبان گایو و برخی اشکال و تصاویر مورد استفاده قرار می‌گیرد. (4)
برخی دیگر، از عملی موسوم به مَحو (پاک کردن) استفاده می‌کنند که طی آن، منتخبی از آیات با همه‌ی قرآن را نوشته و بر آن آب می‌ریزند و سپس آن آب را می‌نوشند. (5) روش دیگرِ بهره بردن از نیروی قرآنی، این بود که آیاتی را بر مقداری آب قرائت و آن گاه این آب را برای شستشوی موضعی خارجی از بدن استعمال کنند (نُشرَه) (6). روش‌های دیگر که بدین منظور به کار می‌روند عبارتند از خواندن معوّذتان – دو سوره‌ی آخر قرآن – و آیاتی دیگر و نیز اسماء الله به همراه حرکاتی جادویی نظیر تف کردن در کف دست‌ها، فوت کردن در چهار جهت و دست کشیدن به صورت یا اعضای دیگر بدن. (7) درباره‌ی استفاده از آیات مکتوب قرآن به قصد استشفا به صورت طلسم‌هایی که به لباس آدمی یا بر اندام حیوانات یا در بخشی از منازل آویخته می‌شوند احادیثی روایت شده است. (8) مسلمانان غالباً تعاویذی را که دربردارنده‌ی آیات قرآنی، اعداد، اشکال هندسی – از جمله مربّعات جادویی – اند با خود حمل می‌کنند یا بر اندام خود می‌آویزند. (9)
مبنای استفاده از قرآن به عنوان تعویذ به قصد کسب برکتِ الهیِ متن، در خاصیتی الهی است که خداوند خود به این کتاب عطا کرده و آن را «شفاءٌ و رحمهٌ» خوانده است. (10) کلامی از (حضرتِ) محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز که به صورت حدیث روایت شده به مثابه تأییدی بر این عمل تلقی شده است. در فصل پزشکی (کتاب الطب) صحیح بخاری (متوفی 256 هـ / 870م) – مجموعه‌ی مشهور حدیثی – شماری از احادیث در باب استفاده‌ی صحیح از تعاویذ محتوی آیات قرآنی روایت شده است. معتقدان به استفاده از تعاویذ می‌توانند انبوهی از اظهارنظرهای مثبت فقها را در این باره نقل کنند که بنا بر آنها، استفاده از تعاویذ – در صورتی که محتوای آنها آیات قرآنی و نتیجه‌ی آنها خیر باشد – کُفر محسوب نمی شود. (11) با این حال استفاده از تعاویذ همچنان از لحاظ شرعی محلّ تأمّل باقی مانده است. منابع قرون وسطاییِ مورد استفاده در تهیه‌ی تعاویذ، از کتاب‌های مربوط به درمان گری‌های جادویی نظیر کتاب عروف مُجَرَّباتِ احمد الدَّیرَبی و ابوعبدالله محمد بن یوسف السَنوسی (متوفی 892 هـ / 1486 م)، و متون جادویی دیگری همچون شمس المعارف بونی (متوفی 622 هـ/ 1225 م)، الدُّر النَّظیم فی خواص القرآن العظیمِ یافِعی (متوفی 768 هـ / 1367 م) و شُموس الاَنوار و کُنوز الاسرار ابن الحاجّ التِلِمسانی (متوفی 737 هـ / 1336 م) اقتباس شده بودند. در تکمیل این آثار از جوامع مختلف حدیثی و رساله‌های طبّی استفاده شد که به طبّ نَبَوی اختصاص یافته بودند و در آنها اعمال درمان گرانه‌ی منسوب به پیامبر اسلام آمده بود. برخی آثار مهم در طبّ نبوی را نویسندگان سنی همچون ابونعیم اصبهانی (متوفی 430 هـ / 1038 ا.م)، ذَهبی (متوفی 748 هـ / 1348 م)، ابن قیّم الجوزیه (متوفی 751 هـ / 1350 م) و سیوطی (متوفی 911 هـ / 1505م) پدید آوردند. اثری شیعی به نام طبّ الائمّه اثر عبدالله و برادرش حسین بن بسطام (حدود 300 هـ / 913 م) نیز هست که گزارش‌های مربوط به اعمال درمان گرانه‌ی امامان شیعی در آن گردآوری شده است.
بر مبنای این نوشته‌های سطح بالا در حوزه‌ی درمان گری دینی، انبوهی از آثار عوامانه در زمینه‌ی طبّ مبتنی بر دینِ عامیانه به صورت کتاب‌های دَم دستی نگاشته شدند که به کار تهیه‌ی تعاویذ می‌آمدند. این کتاب‌های دست نویس که بعدها به چاپ هم رسیدند معمولاً با عنوان مَجمَع الادویه (مجموعه‌ی درمان‌ها) نامیده می‌شدند. از این جمله می‌توان به لُغَه الاَمان فی الطب اثر ابن جوزی (متوفی 597 هـ / 1200 م) و کتاب تسهیل المنافع فی الطب اثر ابراهیم بن عبدالرحمن الاَزرَق (متوفی 815 هـ / 1412 م) اشاره کرد. این امر حاکی از رواج گسترده‌ی استفاده از تعاویذ است. (12) این راهنماهای مفید، سرمشق رونویسی‌های مورد استفاده خُبرگان محلّی؛ همچون اُمبَنری (13) اهلِ برتی سودان؛ نیز قرار گرفت. (14) در این زمینه حتی نسخه‌های ویژه ای از قرآن به چاپ رسید که در حاشیه‌ی صفحات آنها مطالبی درباره‌ی روش‌های اِخبار از آینده و نیز آیات مناسب برای استفاده به عنوان اوراد جادویی و طلسماتی، درج شده بود. راهنمانهای طلسماتی معمولاً آیات قرآن را به چند دسته تقسیم می‌کنند مثلاً: آیات الحِفظ (برای پیشگیری)، آیات الشفاء (برای درمان) و فتوح القرآن (برای ظَفریابی). این آیات، همچنین اسماء الحُسنای الهی و اذکار قرآنی همچون بسمالله و استعاذه، به صورت مُفردات پزشکی و مواد دارویی تعویذ نویسان درآمدند. (15)
اعتقاد به تعاویذ قرآنی و استفاده از آنها در چارچوب درمان گری دینی اسلامی هنوز در جوامع اسلامی زنده و رایج است و در مطالعات مردم شناختی در سر اسر جهان معاصر اسلام به ویژه در خاورمیانه (16)، آفریقا (17)، جنوب آسیا (18) و آسیای جنوب شرقی (19) مورد بررسی قرار گرفته است. مردان و زنان مسلمان هنوز هم – اغلب برای کودکان شان – به تعاویذ قرآنی و اشکال دیگر درمان گری‌های دینی متوسل می‌شوند. این تعاویذ را بر بدن افراد یا قسمتی از خانه، وسایل یا محل کار می‌آویزند. معمولاً درمان گران متذکّرند که می‌توانند از کتاب‌های راهنما و متون مربوط به طبّ نبوی استفاده کنند یا نزد کسی که در این فنّ خبره است مثلاً یک استاد صوی یا یک مُلّا در شهر یا روستای اطراف آموزش ببینند. (20) زنان و به ویژه پیرزنان نیز می‌توانند در زمینه‌ی آداب و رسوم عامیانه، به عنوان درمان گرانی فره مند و واسطه‌های روحی؛ و با استفاده از روش‌های تعبیر خواب و سایر روش‌های درمانی مبتنی بر دین عامیانه از جمله تعویذ نویسی، به جایگاه قابل توجهی دست یابند. (21) درمان گران دینی امروزه هم در کشورهای اسلامی و هم در میان جوامعه مهاجر مسلمان در غرب، به عنوان جایگزین یا مکمّل پزشکیِ (نوینِ) غربی عمل می‌کنند. (22) تهیه‌ی تصاویر شفابخش قرآنی و استفاده‌ی گسترده از آنها، تعامل سازنده و قوی میان مراجع موثّق دینی – قرآن و حدیث – با اعمال و عقاید را در قرون وسطی و نیز جهان جدید اسلام باز می‌نمایاند.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانش آموخته‌ی مطالعات دینی از دانشگاه پنسیلوانیای امریکا دکترا و پژوهشگر در حوزه‌ی کاربردهای درمانگرانه‌ی قرآن و طلسمات در طبّ اسلامی دوره‌ی میانه.
2. “Amulets” by: in Encyclopaedia of Qur’an, ed. Jane Dammen McAuliffe, Vol.1, Leiden-Boston, 2001.
3. Gayo.
4. J. R. Bowen, Muslims through discourse, PP. 77-105; J. Flueckiger, Vision, P. 271.
5. ابن قیم الجوزیه، طب، ص 124: نیز
J. Robson, Magical Uses, P. 40; El-Tom, Drinking the Koran, pp. 414-418; Flueckiger, Vision, P. 258.
6. نک: سیوطی، طب، ص 172، نیز
D.Owusu-Ansah, Talismanic Tradition, PP. 107-111.
7. ابن قیم الجوزیه، همان، ص 11، 121-124، 139، 145-146؛ نیز
C.Padwick, Muslim Devotions, PP.84-91, 104-107; J.C Burgel, Feather, PP. 34-35.
8. ابن قیم الجوزیه، همان، ص 172-173؛ عبدالله و حسین بن بسطام، طب، ص 125؛ نیز
Robson, P. 42; Padwick, P. 87; Campo, Other Side, PP. 104-105.
9. E.Westermarck, Ritual and belief, PP. 144-146; Owusu-Ansah, PP. 96-100 and appendix; Robson, PP. 35-7; Fleuckiger, PP. 251-7; V.Hoffman, Sufism, PP. 154-57.
10. سوره‌ی 17 [الاسراء] آیه‌ی 82؛ نیز Owsus-Ansah, P. 122.
11. Ibid, PP. 25-40.
12. رحمان، ص 41-58.
13. Umbatri of the Sudanese Betri.
14. EL-Tom, P. 416; Owusu-Ansah, PP. 44-91.
15. K. Opitz, Medizin im Koran; Robson, Idid; Donaldson, Koran as Magic; Padwic, Ibid; El-Tom, Ibid.
16. Padwick, PP. xi-xiv, 289-97; P. Antes, Medicine, PP. 187-91.
17. EL-Tom, Ibid.
18. Flueckiger, Ibid.
19. Bowen.
20. EL-Tom, PP. 415-17.
21. Flueckiger, PP. 269-80.
22. Antes, PP. 181-91.
کتاب شناسی
ابن بسطام، طب الائمه، بیروت، 1994 م، ابن قیم الجوزیه، الطب النبوی، قاهره، 1978 م؛ سیوطی، الطب النبوی، بیروت، 1986 م.
P. Ames, Medicine and Hie living tradition of Islam, in L.E. Sullivan (ed.). Healing and restoring. Healing and medicine in the world s religions traditions, New York 1989; J.R. Bowen, Muslims through discourse. Religion and ritual in Oayo society, Princeton 1993; J.C. Burgel, The feather of Simurgh, the «lie it magicv of the arts in medieval Islam, New York 1988; J. Campo, The other side of paradise, Columbia, SC 1991; B.A. donaldson, The Koran as magic, in MW 27 (1937), 258-63; A. O. EI-Tom, Drinking the Koran, The meaning of koranic verses in Berti erasure, in J.D.Y. Peel and C. Stuart (eds), Popular Islam South of the Sahara. Manchester 1985; J. Flueckigcr, The vision was of written words. Negotiating authority as a female Muslim healer in south India, in D. Shulman (ed.), syllables of-sky. Studies in south Indian civilization, Dehli 1995; V. Hoffman, Sufism, mystics, and saints in modem Egypt, Columbia, SC 1995; K. Opitz, Die Medizin im Koran, Stuttgart 1905; D. Owusu-Ansah, Islamic talismanic tradition in nineteenth-century Asantc, Lewiston 1991. C. Padwick, Muslim devotions, A study of prayer-manuals in common use, Ixindon 1961; F. Rahman, Health and medicine in the Islamic tradition. New York 1988; J. Robson. The magical uses of the Koran, in Transactions 6 (1929-33), 53-60; id., Islamic cures in popular Islam, in MW 24 (1934), 34-43; E. Westermarck, Ritual and belief in Morocoo, 2 vols.. New York 1926, i, ch. I.
منبع مقاله :
گرد آوری و ترجمه: ابراهیم موسی پور، (1387)، دوازده + یک (سیزده پژوهش درباره‌ی تعویذ، طلسم جادو)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.