نویسنده: رسول ملکیان اصفهانی

مقدمه

اخلاق یکی از سه رکن از ارکان اصلی دین اسلام است در روایت حضرت رسول اکرم (ص) فرموده اند 🙁 انما العلم ثلاثه ایه محکمه فریصه عادله و سنه) قائمه علم عبارت است از عقائد و اصول دین و اخلاق اسلامی و فقه و احکام شرعی.( اصول کافی ج 1 ص 32)بنابر تقسیم بندی بعضی از پزوهشگران علوم اسلامی مکتب های اخلاقی در اسلام در چهار عنوان طبقه بندی می شوند . الف : فلسفی (عقلی) ب : عرفانی (سلوکی) ج : نقلی (ماثور – احادیث) د : تلفیقی .هرکدام از این مکتب های اخلاقی رویکردی مخصوص بخود دارند و بر اساس منابع و روش و اهداف خود در زمینه اخلاق اسلامی فعالیت می کنند و به تولید دانش می پردازند.در هر کدام از مکتبهای اخلاقی فوق می توان به آثار گرانسنگی اشاره کرد که به عنوان نمونه موارد زیر اشاره می کنیم :
1-در حوزه مکتب اخلاق فلسفی می توان به کتاب (الطب الروحانی ) تالیف ابوبکرمحمدبن زکریابن یحیی رازی و (فصول منتزعه) تالیف ابونصر محمدبن طرخان فارابی و (السعاده و الاسعاد فی السیره الانسانیه ) تالیف محمد بن ابی ذر یوسف عامری نیشابوری و (رسائل اخوان الصفاء) رساله نهم و (تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق ) تالیف ابوعلی احمدبن محمدبن یعقوب رازی ملقب به مسکویه و (تهذیب الاخلاق ) تالیف ابو علی حسن بن حسن بن میثم و (مدارج الکمال ) تالیف افضل الدین محمدبن حسن مرقی کاشانی و (اخلاق ناصری )تالیف ابوجعفرمحمدبن محمدبن حسن طوسی ) مشهمور به خواجه نصیرالدین طوسی و (لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق ) تالیف جلال الدین محمدبن اسعد دوانی اشاره داشت .
2- در حوزه مکتب عرفانی می توان به کتاب ( اللمع فی التصوف ) تالیف عبدالله بن علی بن محمد بن یحیی ابو نصرسراج و (قوت القلوب فی معامله المحبوب ) تالیف محمد بن علی بن عطیه حارثی و (الاشارات و التنبیهات ) نمط نهم مقامات العارفین تالیف ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا و (رسائل قشیریه ) تالیف ابوالقاسم قشیری نیشابوری و (منازل السائرین ) تالیف ابواسماعیل عبدالله بن ابی منصور محمد انصاری هروی و (مصباح الانس بین المعقول والمشهود ) فصل پنجم مقدمه تالیف شمس الدین محمدبن حمزه بن محمدرومی و (رساله سیرو سلوک) تالیف علامه سید محمدمهدی بن مرتضی بن محمد البروجردی الطباطبائی و (بحرالمعارف)تالیف مولی عبدالصمد همدانی اشاره کرد.
3-در حوزه اخلاق اسلامی ماثور بخصوص از دیدگاه اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین کارهای خوبی انجام گرفته است و این موضوع مهم دینی در چند سال اخیر مورد توجه بیشتری واقع شده است ولی باید اعتراف کرد که کارهای زیادی می توان در این زمینه انجام داد که بجز از افراد معتقد و دانشمند و راسخ قدم بر نمی اید.در این حوزه می توان به کتاب (اصول الکافی) جلد دوم تالیف شیخ ابوجعفرمحمدبن یعقوب بن اسحاق و (الوافی ) ابواب اخلاقی آن تالیف فیض کاشانی و (بحارالانوار) مجلدات 64 تا 76 تالیف محمدباقرمجلسی و از آثار اهل سنت می توان به کتاب (شعب الایمان )تالیف ابوبکراحمدبن حسین بن علی بن موسی بیهقی نیشابوری و (شجره المعارف و الاحوال و صالح الاقوال و الاعمال ) تالیف ابو محمد عزالدین عبدالعزیز بن عبدالسلام اشاره کرد.
4- در حوزه اخلاق تلفیقی می توان به کتاب (الرعایه لحقوق الله) تالیف ابوعبدالله حارث بن اسد محاسبی و (ادب الدنیا و الدین ) تالیف ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب بصری شافعی و (الحقایق فی محاسن الاخلاق ) تالیف مولی محسن فیض کاشانی و (جامع السعادات ) تالیف محمد بن ابی ذر نراقی اشاره کرد.
باید یاد آور شد که در دوران معاصر یک گرایش خاص دیگر نیز در حوزه اخلاق اسلامی پدیدار شده است که بسیار میمون و مبارک است و ان استفاده از آیات الهی بصورت خاص و موضوعی در ارتباط با اخلاق اسلامی که می توان به کتاب (اخلاق در قرآن ) تالیف آیت الله مکارم شیرازی و همینطور آیت الله مصباح یزدی اشاره کرد. ما در اینجا وازهای اخلاق اسلامی (فضائل و رذائل ) را بر اساس اخلاق تلفیقی ارائه کردیم و از کتاب های جامع السعادات و بهشت اخلاق استفاده وافربردیم امید است مورد توجه واقع شود.
ردیف صفات فضیله ردیف صفات رذیله
1 علم 1 جهل مرکب
2 مطالعه ویادگیری روش مطالعه 2 جهل بسیط
3 استماع 3 جربزه
4 هوشیاری وبیداری 4 غلّو و تندروی
5 حفظ ونقل وفهم احادیث پیامبر وائمه طاهرین 5 پیروی کورکورانه
6 حکمت 6 افراط وتفریط
7 خردمندی وعقل گرائی 7 حماقت
8 احتیاط ودقت 8 بلادت وسفاهت
9 مشورت ورایزنی 9 شک وحیرت
10 تدبیر وبرنامه ریزی 10 بی خدایی وشرک
11 اعتدال 11 خواطرنفسانی(وسواس)
12 رشد 12 مکروحیله
13 فقه 13 ترس
14 یقین 14 ضعف وناتوانی
15 خدامحوری وتوحید 15 سستی وتنبلی( وهن)
16 فکروخواطرپسندیده 16 خوف مذموم
17 عبرت گیری 17 ایمن دانستن خود از مکر خدا
18 تفال 18 ناامیدی ویاس
19 تطیّر 19 حقارت وکوچکی نفس( ذلّت)
20 حریّت وصراحت 20 اضطراب وتزلزل
21 شجاعت 21 دون همتی
22 قوت وتوانمندی 22 بی غیرتی
23 تقیّه 23 سوءظن
24 ورزش وتقویت جسم 24 خشم وغضب
25 تهوّر وبی باکی 25 انتقام
26 اطمینان 26 تندخوئی
27 خوف ممدوح( رهبت) 27 تکلّف وسختگیری
28 امیدواری 28 بداخلاقی وکج خلقی
29 بزرگ منشی وصلابت نفس (عزت نفس) 29 حقد وکینه
30 مروّت ومردانگی 30 بیمار دلی وبیماریهای دل
31 ثبات وپایمردی(استقامت) 31 لعن ونفرین مومنین
32 علوّ همّت(شهامت) 32 اظهار عداوت با مردم
33 سرعت وسبقت وتلاش برای الگو شدن 33 فحش
34 غیرتمندی 34 عجب
35 وقار 35 کبر
36 سکینه 36 بغی وسرکشی
37 حسن ظن 37 طرح دوستی یهود ونصاری
38 بردباری وفرو بردن خشم 38 خودستانی
39 عفو 39 عصبیّت
40 عذرپذیری وعذر خواهی 40 کتمان حق
41 رفق ومدارا 41 اعوجاج
42 خوش خلقی 42 قساوت قلب
43 صفای دل ( رحمت) 43 شره ( آزمندی)
44 شفقّت 44 عمل منافی عفت
45 قلب سلیم 45 خودمشغولیهای جنسی
46 دعا 46 زن نمایی مردان ومرد نمایی زنان
47 خیرخواهی لسانی ( دعا به مومنین) 47 خمود
48 استخاره 48 عدم رغبت به ازدواج وتاخیر آن
49 سلام وصوات به پیامبر وآلش (ع) 49 بدحجابی وبی حجابی
50 لعن فاسقین 50 پوشش نامناسب
51 خوش کلامی 51 حبّ دنیا
52 انکسار نفس 52 طلب حرام
53 تواضع وفروتنی 53 وابستگی به پول وثروت( کنز)
54 استحقار نفس در گفتار 54 فراع ( بیکاری)
55 افتخار 55 رفاه زدگی
56 فرمان پذیری 56 ابراز نیاز به مردم وسوال از آنان
57 استیذان 57 حرص ( تکاثر)
58 اقرار به عیوب نفس 58 طمع
59 انصاف 59 بخل
60 اظهار حق وایستادگی برحق 60 احتکار
61 استقامت (پایداری برحق) 61 کم فروشی ( تطفیف)
62 سلامت و لطافت ورقّت دل 62 صدقه ندادن
63 گریه ارزشی 63 عدم پرداخت خمس وزکات
64 عفّت 64 رشوه دادن
65 ازدواج نمودن 65 میهمانی ندادن
66 حجاب 66 خیانت
67 آراستگی ظاهر 67 فجور
68 زهد 68 موسیقی حرام( غنا)
69 کسب ثروت حلال 69 اعتیاد
70 حرفه آموزی وهنرمندی 70 شرابخواری
71 حلال خوری 71 تکلّم بی مورد و غیرمفید
72 وجدان کاری داشتن وکار 72 نقل وگفتگوی گناه
73 فقرممدوح 73 حسد
74 تحمّل فقر( استعفاف) 74 ستمگری
75 قناعت 75 زن فرد بی تقصیر
76 بی نیازی از مردم 76 آزار وتحقیر واهانت مومنین
77 سخاوت وجود 77 اتهام به امور مسلمین
78 حق معلوم ومشارکتهای اقتصادی 78 عدم اهتمام به امور مسلمین
79 درختکاری وآبادانی زمین 79 کوتاهی در امر به معروف ونهی از منکر
80 شرکت در امور عام المنفعه 80 قهر وهجران
81 ایثار 81 اختلاف وتفرقه
82 قرض دادن ( وام بی بهره) 82 حضور در محافل لغو وبیهوده
83 ایجاد رفاه خانوادگی 83 قطع رحم
84 صدقه دادن ( انفاق) 84 عاق والدین
85 پرداخت خمس وزکات 85 آزار همسایگان
86 هدیه دادن 86 عیب جویی
87 میهمان دوستی 87 افشاء اسرار
88 امانت داری 88 سخن چینی
89 تقوی 89 افساد بین مردم
90 ورع (پارسائی) 90 شماتت
91 سکوت 91 جدال ( مراء)
92 نصیحت 92 مسخره کردن واستهزاء
93 دادگری (عدل) 93 شوخی بی مورد
94 شناخت حقوق واداء آنها 94 غیبت
95 رعایت حق کارگر 95 دروغ
96 اکرام واحترام مومنین 96 بهتان
97 ارشاد وهدایت ودعوت 97 شهادت وسوگند دروغ
98 بیان حقیقت وقدرت بیان وخطابه 98 خلف وعده
99 سعی در امر به معروف ونهی از منکر 99 ریاست طلبی
100 رفت وآمد والفت با یکدیگر 100 علاقه مندی مدح خود
101 اجتماع ومشارکت و وحدت 101 ریاکاری وسمعه
102 تشکیل محافل ارزشی 102 نفاق
103 صله رحم 103 غرور
104 سلام وفراگیری آن 104 آرزوهای بلند
105 سرپرستی ورعایت حقوق یتیم 105 فراموشی مرگ
106 عیادت وپرستاری بیمار 106 وقاحت
107 احسان به والدین 107 گناه کردن
108 نیکی به همسایگان 108 تکرار گناه
109 پوشانیدن عیوب 109 غفلت وکسالت
110 راز داری 110 تضییع اوقات وتسویف
111 اصلاح بین مردم 111 عدم رغبت ممدوح
112 همدردی با مردم 112 کراهت ( بغض)
113 مناظره واحتجاج 113 مبغوض خدا شدن
114 بیان متین وعلمی 114 بغض محمد وآل محمد
115 مزاج ممدوح 115 ادّعای تشیع
116 سرور وخنده رویی 116 جفا
117 ستودن مردم ومومنین 117 سخط وخشم
118 صدق وراستی 118 حزن واندوه مذموم
119 وفای به تعهدات 119 بی اعتمادی به خدا
120 دوستی گمنامی 120 کفران نعمت الهی
121 مسئولیت پذیری ومدیریت 121 جزع وبی تابی
122 کراهت مدح 122 ترک واضاعه وسهو نماز
123 یکسانی ظاهر وباطن 123 دوری از قرآن
124 اخلاص 124 فسق
125 کار برای خدا 125 دزدی
126 بصیرت 126 حبط( تخریب اعمال نیک)عادات مذموم
127 کنترل وکوتاهی آرزوها 127 لجاجت
128 یاد مرگ
129 شهادت طلبی وجهاد در راه خدا
130 یاد اموات وزیارت شهدا واهل قبور
131 وصیّت نمودن
132 حیا
133 توبه
134 استغفار
135 مرابطه نفس
136 نیّت
137 زمان شناسی ومدیریت زمان
138 شوق
139 محبت خدا
140 انس
141 مهر خدایی
142 محبوب خدا شدن
143 حب محمد وآل محمد
144 ذکر ویاد محمد وآل محمد
145 داشتن خصلتهای شیعه کامل
146 وفا
147 رضای انسان از خدا
148 رضای خدا از انسان
149 تسلیم
150 سرور ونشاط
151 توکل
152 شکر نسبت به خدا
153 شکر نسبت به مردم
154 حمدوستایش
155 صبر واستقامت
156 عبادت
157 ذکر خدا
158 طهارت
159 نظافت وپاکیزگی
160 اذان گویی
161 توجه در نماز
162 نماز شب خواندن واداء نوافل
163 ارتباط با مسجد
164 اعتکاف
165 اشتیاق به حج وعمره
166 روزه کامل
167 گرایش به قرآن وتلاوت آن
168 برکتهمت وتکثیر عمل صالح
169 هجرت
170 آراستگی به زینتهای معنوی
171 اراده
172 استعاذه
173 نظم در زندگی
174 اهمیت دادن به نوشتن ونویسندگی
175 گردشگری وسیاحت
176 دشمن شناسی ودشمن ستیزی
178 رعایت اموال عمومی وبیت المال
179 کفّاره
180 مراقبت از خود در برابر فتنه ها
181 آسیب شناسی وحفظ دست آوردها
182 شناخت وارتباط با فرشتگان
183 انتظار وارتباط با امام زمان
184 کسب صفات یاران امام زمان