نویسنده:محبوبه عظیم زاده آرانی

آداب تجارت

درکتب روایی، از ائمه معصوم (ع) درباره آداب وچگونگی داد وستد، مطالب ارزنده ای نقل شده است که ما به آنها می پردازیم.

آموزش فقه

امام علی (ع) می فرماید:
«یا معشرالتجاره، الفقه ثم المتجر، الفقه ثم المتجر، الفقه ثم المتجر؛(22) ای جماعت تاجران! نخست احکام [داد وستد را بیاموزید] سپس تجارت، نخست احکام سپس تجارت؛ نخست احکام سپس تجارت».
نیاموختن احکام فقه درتجارت، باعث افتادن به وادی ربا می شود، امام علی (ع) می فرماید:
«من اتجر بغیر علم فقد ارتطم فی الربا ثم ارتطم؛ کسی که بدون علم تجارت کند، در ربا فرو رود و بیشتر فرو می رود».

معنای ربا

ربا از ماده «ربو» به معنای افزوده است.(23) دراین زمینه میان صاحب نظران اختلافی به چشم نمی خورد. ربا عبارت است از افزوده ای که افراد از وام دار خود می گیرند و یا در معامله در شرایطی خاص، دریافت می دارند.(24)

خوف از ربا

پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«ان اخوف ما اخاف علی امتی من بعدی هذه المکاسب الحرام والشهوه الخفیه والربا؛ (25) به راستی خوف ناک ترین چیزی که بر امتم پس از خودم از آن ترس دارم (درمقام اخلاق وعمل سه چیز است)، درآمدهای حرام، وشهوت پنهان، وربا».

علت حرمت ربا

1. ربا، اکل مال به باطل است
معنای اکل مال به باطل، آن است که کسی
بدون دلیل عقلی ومنطقی درآمدی به دست آورد، مانند درآمد از راه قماربازی ویا شراب فروشی؛ لذا خداوند دراین زمینه فرموده است:
(ففبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبات احلت لهم و بصدهم عن سبیل الله کثیراً واخذهم الربوا وقد نهوا عنه واکلهم اموال الناس بالباطل واعتدنا للکافرین منهم عذاباً الیماً)؛ (26)
«پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آنکه (مردم را ) بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود، حرام گردانیدیم، و(به سبب) ربا گرفتنشان با آنکه از آن نهی شده بودند، وبه ناروا مال مردم خوردنشان، وما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم.»
2. ربا، بازدارنده ازتلاش اقتصادی
یکی از اصحاب امام صادق (ع) به نام هشام، علت حرام شدن ربا را سؤال کرد.حضرت فرمود: «انه لو کان الربا حلالاً لترک الناس التجارات وما یحتاجون الیه فحرم الله الربا لیفرالناس من الحرام الی الحلال والی التجارات والی البیع والشراء؛ (27)
اگر ربا حلال بود، مردم کار وتلاش را رها می کردند (وسود پول می گرفتند). خداوند ربا را حرام کرد تا اینکه مردم سراغ کار وتلاش ومعاملات سالم بروند واز حرام به حلال روی آورند».
3. سبب فساد درجامعه
ربا سبب می شود عده ای درجامعه روز به روز فقیرتر بشوند وافراد فقیر بسیار آسیب پذیرند و بیش از دیگران زمینه های انحرافات برایشان فراهم است وشاید بدین جهت، گناه ربا از گناهان جنسی زیادتر بیان شده است؛ زیرا ربا زمینه ساز بسیاری ازآلودگی هاست واین ظلم بسیار بزرگی به فرد وجامعه است. امام رضا (ع) دربیان علت حرام شدن ربا فرمود:
«لما فی ذلک من الفساد والظلم؛ (28) چون ربا سبب فساد وظلم می شود».
4. مانع کار خیر
یکی از اصحاب امام صادق(ع) به نام سماعه نقل می کند، به حضرت گفتم : مشاهده کرده ام که خداوند متعال بحث (حرام بودن) ربا را در قرآن مکرر بیان نموده است. حضرت فرمود: « او تدری لم ذاک؛ آیا علتش را می دانی؟» عرض کردم: خیر. فرمود: «لئلا یمتنع الناس من اصطناع المعروف؛ (29) چون ربا مانع کمک به دیگران و انجام کارهای خیر (درجامعه) می گردد».

آثار سوء ربا

اثارنامطلوب ربا، درفرد واجتماع بازتاب می یابد.

الف) آثار فردی

به لحاظ فردی، گناه ربا بدتر از زنا معرفی شده است: پیامبر اکرم(ص) [خطاب به علی(ع) ] فرمود:
«یا علی! درهم رباً اعظم عندالله عزو جل من سبعین زنیهً کلها بذات محرم فی بیت الله الحرام؛(30)
ای علی! گناه وآلودگی یک درهم درآمد از راه ربا( اگر وارد زندگی کسی شود) از هفتاد مرتبه زنا کردن شخص با محرم خودش درخانه خدا بیشتر است».
دربرخی از آیات، ربا مانند جنگ با خداوند وپیامبر دانسته شده است؛ مانند:
(فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله)؛(31) «واگر چنین نکردید( دست از ربا خواری برنداشتید)، بدانید به جنگ با خدا ورسولش برخاسته اید».
(الذین یاکلون الربا لا یقومون الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس)؛(32)
«کسانی که ربا می خورند، [ازگور] بر نمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان براثر تماس، آشفته اش کرده است».
دیگر مواردی که می توان از این آثار فردی نام برد، عبارت اند از: عذاب دردناک جهنم، قبول نشدن هیچ عمل صالح، آب شدن دین و…

ب) آثاراجتماعی

آثاراجتماعی ربا نیز ویرانگر است. برخی از این آثارعبارت اند از:
1. کم رنگ شدن انگیزه قرض الحسنه
دین مقدس اسلام، مسلمانان را به انفاق و پرداخت صدقه های مستحبی بسیار سفارش کرده ودرعین حال برای تشویق آنان به قرض الحسنه، پاداش قرض الحسنه را از انفاق وصدقه های مستحبی برتر دانسته است؛ زیرا اولاً، قرض غالباً به دست نیازمند می رسد. ثانیاً، شخصیت گیرنده محفوظ می ماند و تحقیر نمی شود. ثالثاً، برای پرداخت آن کار وتلاش بیشتر می کند. رابعاً، اصل مال می ماند ومی شود با آن، مشکلات خیلی ها را با قرض الحسنه مرتفع کرد .خامساً، درقرض دادن برکاتی چون: پاداش کمک به انسان نیازمند، کمک به خوبی ها، قضای حاجت و رفع گرفتاری مؤمن نهفته است.
از طرف دیگر، اسلام کسانی را که امکانات توانایی دادن قرض الحسنه را دارند و نمی دهند، بسیار نکوهش نموده است.
با وجود چنین ارزشی که اسلام برای قرض الحسنه قائل شده ربا این روحیه را در افراد کم رنگ می کند وبدین جهت، اسلام شدیداً با ربا مبارزه کرده است.
2. نازل شدن عذاب اجتماعی
امام صادق (ع) می فرماید:
«اذا اراد الله بقوم هلاکاً ظهر فیهم الربا؛(33) نشانه اینکه خداوند بخواهد قومی را به هلاکت برساند، آن است که آشکارا ربا خواری کنند».

تذکر

افرادی که به دلیل غفلت از قیامت و حساب وعدم آگاهی از مسائل شرعی و راه های درآمدهای حلال، به دنبال سودجویی و تجارت باشند، به گناه ربا آلوده می شوند؛ به همین دلیل، امام علی (ع) می فرماید:
«یامعاشر الناس الفقه ثم المتجر والله للربا فی هذه الامه اخفی من دبیب النمل علی الصفا؛(34) ای مردم! اول با مسائل دینی آشنا وفقیه بشوید، سپس دست به تجارت بزنید. به خدا قسم! آلوده شدن به ربا دراین امت، از صدای پای مورچه بر روی سنگ سخت، نامحسوس تر اتفاق می افتد».(35)

پی نوشت ها :

22- وسائل الشیعه، ج5،ص150،ح1.
23-اساس البلاغه، زمخشری، (ماده ربو).
24-مجمع الفائده والبرهان، ج8، ص67.
25-الفروع من الکافی، ج5، ص124.
26-نساء/ 160و161.
27-من لایحضره الفقیه، ج3، ص567.
28-همان، ص565.
29-الفروع من الکافی، ج5، ص146 (باب الربا).
30-من لایحضره الفقیه، ج4، ص365.
31-بقره/ 279.
32-همان،/275.
33-وسائل الشیعه، ج18، ص123.
34-بحارالانوار، ج100، ص117.
35-درآمدهای حلال وحرام، محمد وحیدی، ص229-241.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره83.