نویسنده: عبدالکریم پاک نیا

خداوند متعال یکی از مهم ترین ویژگی های انسان های الهی و پارساپیشه را، کظم غیظ و عفو از مردم می شمارد و می فرماید:
والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین آل عمران/134؛ و خشم خود را فرو می برند و از خطای مردم در می گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.
کظم غیظ در لغت به معنای بستن سر مشکی است که از آب پر شده باشد و به طور کنایه در مورد کسانی که از خشم و غضب پر می شوند و از اعمال آن خودداری می نمایند، به کار می رود. غیظ به معنی شدت غضب و حالت برافروختگی و هیجان فوق العاده روحی است که بعد ازمشاهده ناملایمات به انسان دست می دهد.
حالت خشم و غضب از خطرناک ترین حالات است و اگر جلوی آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمایی می کند و موجب می شود که بسیاری از جنایات و تصمیم های خطرناک از انسان صادر شود که انسان یک عمر باید کفاره و تاوان آن را بپردازد.( تفسیر نمونه، 97،3)
در این فرصت ما این آموزه قرآنی را با توجه به سخنان امام باقر علیه السلام مورد بررسی و تحقیق اجمالی قرار می دهیم به امید این که در ردیف کاظمین غیظ و فروبرندگان خشم نا به جا قرار گیریم.

انسان ها را می توان در مواجهه با غضب، به سه گروه تقسیم کرد:

1. انسان هایی که درهنگام غضب افراط می کنند و از حد و مرز ایمان بیرون می روند. این گونه اشخاص همواره گرفتار اعمال ناپسند خود هستند و بسا که پشیمانی هم سودی به حال شان نخواهد داشت.
2. افرادی که اساساً خشمگین نمی شوند و اصلاً قوه غضبیه خود را به کار نمی گیرند و در جاهایی که حتی شرع و عقل هم برای آنان عصبانیت را لازم دانسته است، به هیچ وجه حرکتی ندارند. اینان نه تنها عملی ناپسند و زشت انجام می دهند، بلکه از افراد عصبانی بدترند و افرادی بی غیرت و بی هویت تلقی می شوند.
3. کسانی که براساس کمال وجودی خود هرگاه خشمگین شوند، از مرز اعتدال خارج نمی شوند. اینان با ایمان راسخ و اعتماد به نفسی که دارند، هنگام بروز حالت عصبانیت بر وجودشان تسلط کامل دارند و تمام اعضا و جوارح آنان تحت فرمان و ایمان شان قرار دارد.

خشم مقدس

قرآن کریم هرگز اصل خشم را تخطئه نمی کند، بلکه خشم های مقدس را می ستاید. اساساً خشم مقدس یکی از صفات الهی است که نام های قهار و جبار حضرتش به آن اشاره دارد. امام باقر علیه السلام در مورد ویژگی های شیعیان علی علیه السلام می فرماید: إذا غَضُِبوا لم یَظلِمُوا.( تحف العقول، 534)
آن گرامی در سخن فوق نمی فرماید که شیعیان علی علیه السلام خشمگین نمی شوند؛ چرا که خشمگین شدن اگر متعادل و در راه حق باشد، نه تنها ناپسند نیست، بلکه پسندیده و مورد رضای حق هم خواهد بود.
درسیره رسول خدا صلی الله علیه و آله به نقل از امیر مؤمنان علیه السلام آمده است که : آن حضرت برای امور دنیا هرگز عصبانی نمی شد، اما هرگاه برای حق غضبناک می شد، احدی را نمی شناخت و خشم پیامبر صلی الله علیه و آله آرام نمی شد تا این که حق را یاری کند.( معراج السعاده، 226)

شیوه های کنترل خشم

برای فرو نشاندن خشم و غضب راه کارهای مختلفی وجود دارد که با انجام آن می توان از ضررهای بعدی عصبانیت جلوگیری کرد.
وقتی که در حضور امام باقر علیه السلام سخن از غضب به میان آمد حضرت فرمود: همانا که مرد خشمگین می شود و تا خود را داخل آتش نکند( و به گناهی دست نیالاید) آرامش نمی یابد و خشمش فرو نمی نشیند. پس برای این که در هنگام خشم به کارهای ناشایست اقدام نکنید هرگاه شخصی خشمگین شد، اگر ایستاد، فوراً بنشیند تا پلیدی و وسوسه های شیطان از او دور شود و هرگاه به خویشاوندانش غضب کند به نزد او رفته و بدنش را مس کند، چرا که خویشاوند اگر مس شود، آرامش یابد.( الکافی، 302،2)
علاوه بر توصیه های این حدیث، ما برای کنترل خشم و عصبانیت راه کارهای دیگری که دانشمندان اخلاق و روان مطرح کرده اند نیز پیشنهاد می کنیم:
1. در آن حالت شخص به سیره انبیا، اولیا و صلحا، که خود را پیرو آنان می داند، توجه کند و در مورد آیات و احادیثی که غضب بی جا را مذمت کرده اند فکر کرده و از عواقبش بر حذر باشد.
2. در هنگام خشم استعاذه نموده و با جمله اعوذ بالله من الشیطان الرجیم به خداوند عالم پناه ببرد.
3. با آب سرد وضو بگیرد و یا غسل نماید.
4. زمینه ها و بسترهای دیگر خشم را خود یا دیگران از میان بردارند؛ مانند گرسنگی، تشنگی، خستگی، بی خوابی و … .
5. فوائد شیرین و لذت بخش کظم غیظ را، که بارها تجربه کرده، در نظر آورد.
6. از افراد بدخلق و عصبانی فاصله بگیرد و رفاقت نکند.
7. اعتقاد به قضا و قدر خداوندی را در وجودش تقویت کند و بداند که گاهی پدید آمدن برخی حوادث ناگوار- که با میل باطنی او ناسازگار است – در تقدیر الهی است. امام باقر علیه السلام در این زمینه فرمود: در میان مخلوق خدا سزاوارترین کس به تسلیم بودن قضای خدای عز و جل کسی است که خدای عز و جل را بشناسد و هر که به قضا راضی باشد، قضا بر او وارد شود و خدا اجر او را بزرگ فرماید و هرکه قضا را ناخوش دارد، قضا بر او وارد شود و خدا اجرش را تباه سازد.
8. انسان وقتی که بر کسی ضعیف تر از خودش خشم می گیرد فراموش نکند که قدرت خداوند خیلی بالاتر از قدرت اوست و ممکن است مورد قهر و غضب و انتقام خداوند قرار گیرد. قرآن می فرماید:ولیعفوا ولیصفحوا ألا تحبون أن یغفرالله لکم و الله غفور رحیم نور/22؛ آن ها باید عفو کنند و چشم بپوشند؛ آیا دوست نمی دارید خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است!
9. سفارش به اطرافیان در مورد یادآوری عواقب شوم عصبانیت و تذکر نکات مؤثر.
می توان در خانواده، در اجتماع و یا در مراکز مهم به وسیله نصب تابلوهایی عواقب خشم خود را یادآوری کرد. حتی یک حدیث، یک نکته و عبارتی در موضوع کظم غیظ که در محل زندگی نصب است می تواند به فرد کمک کند تا خشم خود را فرو برد.
10.آخرین نکته این که بدانند انسان های عصبانی در میان مردم و عقلای عالم منفورند و بردباران عزیز و محترم.

پاداش معنوی کنترل عصبانیت

امام باقرعلیه السلام در ضمن بیانات خویش به پاداش معنوی کنترل خشم اشاره دارد که برخی از آنان را با هم می خوانیم:
1. نجات از آتش دوزخ
امام باقر علیه السلام یکی از مهم ترین برکات خویشتن داری در حالت خشم را نجات از آتش دوزخ بیان کرده و می فرماید: من ملک نفسه إذا غَضِبَ حَرَََََّمَ الله جَسَدَهٌ عَلًی النار؛ هرکس درهنگم خشم و غضب، مالک نفس خویش باشد خداوند متعال بدن او را بر آتش جهنم حرام خواهد کرد.
2. آرامش روز قیامت
آن حضرت پاداش شیرین کظم غیظ را در ضمن تفسیر آیه وَإذا ما غَضِبُوا هُم یَغفِرون شوری/37؛ و هنگامی که خشمگین شوند عفو می کنند. این گونه بیان می کند:
مَن کَظِمَ غَیظاً وَ هُوَ یَقدِرُ عَلَی امضَائِهِ حَشَا اللهُ قَلبَهُ أمناً و ایماناً یوم القیامَ?؛ هرکس خشم خود را فرو برد در حالی که می توانست از طرف مقابل انتقام بگیرد، خداوند متعال در روز قیامت قلبش را ازایمان، امنیت و سلامتی پر خواهد کرد.( بحارالانوار، 411،68)
3. روشنی چشم اهل بیت علیهم السلام
فرو بردن خشم و بردباری در مقابل عصبانیت از لذت بخش ترین لحظاتی است که امامان معصوم علیهم السلام از آن به عنوان روشنی چشم نام می برند. حضرت باقر علیه السلام می فرماید: پدرم( امام صادق علیه السلام) می فرمود: پسرم! هیچ چیز مانند عصبانیتی که با صبر پایان می پذیرد چشم پدرت را روشن نمی کند( الکافی، باب کظم الغیظ، ح 1)
4. امنیت از خشم خدا
امام باقر علیه السلام در این مورد فرمود: در تورات موسی علیه السلام نوشته است: یا موسی أمسک غضبک عمَّن ملّکتُک علیه أکفَّ عنک غضبی؛ در کتاب تورات در ضمن مناجات خدای عزوجل با موسی علیه السلام است: ای موسی خشم خود را از کسی که تو را بر او مسلط ساخته ام بازگیر تا خشم خود را از تو باز گیرم.( همان، باب الغضب، ح 1)
5. داخل شدن در ردیف اهل ایمان
قرآن کریم مؤمنین را در آیات متعدد به خاطر کنترل خشمشان می ستاید. در سوره شوری در مورد یکی از ویژگی های بارز مؤمنین می فرماید: و أذا ما غضبوا هم یغفرون شوری /37؛ و هنگامی که خشمگین شوند عفو می کنند.

مضرات غضب

الف. زمینه برای تسلط شیطان
ضررهای فراوانی را بر غضب می توان برشمرد که مهم ترین آن تسلط شیطان بر انسان است. اساساً فرد خشمگینی که قادر به کنترل خشم خود نیست و نمی تواند در آن لحظه تصمیمات مثبت بگیرد و وجودش را آتش کینه و انتقام پر کرده است، در آن لحظه وجودش بستری مناسب برای بهره برداری شیطان است و شیطان می تواند به راحتی او را گم راه کرده و از همین راه به اهداف شوم خود دست یابد.
امام باقرعلیه السلام در این زمینه می فرماید: غضب، آتش پاره ای است از شیطان که در باطن فرزند آدم است و چون کسی از شما عصبانی شدچشم های او سرخ می شود و باد به رگ های او می افتد و شیطان در وجودش داخل می شود.( معراج السعاده، 326)
ب. دوری از فضایل اخلاقی
انسان درحال عصبانیت از ادب و حیا و عفت فاصله می گیرد. احترام بزرگان و اطرافیان را نمی تواند نگهدارد. پرده حیا و عفت را می درد و در نتیجه سخنانی بر زبانش جاری می شود که در حالت عادی از گفتن و حتی شنیدن آن خجالت می کشد. دست به کارهایی می زند که هرگز با اخلاق و انسانیت هم خوانی ندارد.
ج. خواری و رسوایی
از دیگر مفاسد خشم های بی جا، خواری و ذلت و رسوایی فرد عصبانی است. او معمولاً وقتی که حالت خشم برایش عارض می شود، در میان جمع، فردی غیر عادی، ناتوان و سبک قلمداد می شود که قادر به کنترل وجودش نیست و نمی تواند امور زندگی اش را مدیریت کند و تمام کسانی که او را در آن حال می بینند به دیده حقارت و یا ترحم به او می نگرند.
د. سلب اعتماد دیگران
افراد جامعه به ویژه عقلای قوم و نخبگان، به افراد عصبانی کم تر اعتماد می کنند، چرا که احساس می کنند او به اندک بهانه ای خشمگین می شود و تصمیماتی می گیرد که مبنای عقلانی و منطقی ندارد گرچه بعداً اظهار ندامت کرده و عذرخواهی هم می کند.
منابع:
امام محمدباقر علیه السلام، سرچشمه دانش.
نسیم وحی، شماره 23.