نویسنده:بهروز محمدی منفرد

بررسی اوماتیسم و اندیشه ی مهدویت

اشاره:
بر اساس آموزه های وحیانی اسلام و دیگر ادیان، افقی روشن پیش روی عالمیان وجود دارد که تمامی دغدغه های بشر در آن پایان می پذیرد. عصر ظهور، سرآغاز حیات راستین انسان هاست که در آن همه آرمان های بشرای از جمله عدالت، امنیت، رفاه و عزت برای همگان محقق می گردد. در این نوشتار، برخی از مؤلفه های این سنت الهی را در فرجام تاریخ، با اندیشه اومانیسم می سنجیم؛ اندیشه ای که بنیان بسیاری از ایسم های موجود به شمار می رود. از این رو، در آغاز به چرایی و ماهیت مؤلفه های اومانیسم، اشاره می کنیم. سپس با تبیین ویژگی های عصر ظهور و آموزه های مهدویت در این عرصه، به مقایسه جامعه مهدوی با یکایک مؤلفه های اومانیسم می پردازیم.
اومانیسم از واژه لاتین «humus» به معنای «خاک» یا «زمین» گرفته شده (1) است. این واژه، نخستین بار در روم به معنای «انسان گرایی»، مطرح شد.(2) نمونه معادل های فارسی این واژه، انسان گروی، انسان گرایی، انسان مداری و مکتب اصالت انسان، انسان دوستی است.
واژه شناسان، معانی لغوی گوناگونی برای آن بیان کرده اند، از جمله: اومانیسم، نظامی اعتقادی است که بر نیازهای عمومی انسان تکیه دارد و راه هایی را برای حل مشکلات انسان می جوید. هم چنین بنیاد آن بر عقل استوار است، نه اعتقاد به خداوند؛(3)
در حقیقت، یافتن اصطلاحی واحد برای اومانیسم، دشوار می نماید؛ زیرا نوعی آشفتگی یا پیچیدگی معنایی وجود دارد که فهم این واژه را بسیار دشوار می سازد.(4)
به طور کلی، دو معنای اصطلاحی نمود بیشتری در میان کاوش گران و دانش مندان دارد:
1.اومانیسم رنسانس: انسان گرایی در رنسانس، نام جنبشی فکری است که در نیمه های قرن چهاردهم میلادی در ایتالیا شکل گرفت و تا پایان سده پانزدهم ادامه یافت. از جمله اهداف این جنبش را می توان، ارزیابی نویی از انسان، جایگاه وی در طبیعت و تاریخ و اصول مرتبط با آن دانست. اومانیسم در این معنا، مفهومی تاریخی به شمار می رود که جنبه زیربنایی رنسانس است؛ همان جنبه ای که دانش مندان از آن راه، تفسیر انسان و کمال انسانی را در جهان طبیعت و تاریخ جست و جود کردند.(5)
2.اومانیسم به معنای مدرن: اومانیسم در این قلمرو را می توان، گونه ای از اندیشه همراه با مبانی دنیای جدید دانست که انسان را کانون مرکزی عالم قرار می دهد. این قرائت از اومانیسم که به «اومانیسم روشن گری» معروف است، از زیرساخت های سکولاریسم به شمار می آید. به دیگر سخن، کشف اراده الهی، کانون اصلی توجه در حقیقت وجودی انسانی نیست، بلکه سامان دهی زندگی و جامعه بر پایه عقل خود بنیاد استوار است.

ویژگی ها و مبانی اومانیسم و ناهمسو با اندیشه ی مهدویت
از آن جا که کاوش در همه گونه های اومانیسم دشوار می نماید، نگارنده تنها مبانی اومانیسم را که نمود بارز آن در عصر روشن گری است، در حوزه های مختلف انسان شناسی، معرفت شناسی، خداشناسی و جامعه شناسی ارائه نموده، سپس بر ناهمسو بودن اومانیسم با اندیشه ی مهدویت تأکید می ورزد.

الف) انسان مداری و خدا محوری
اومانیسم در مسیر باز یافتن کرامت، شأن و منزلت آدمی که مدعی بود دستگاه کلیسا آن را به تاراج برده است، راه افراط را پیموده و با تصویری منفی از انسان، او را هسته مرکزی و خدایگان هستی انگاشت؛ که موجودات گیتی، در گرداگرد و کمانه های او قرار گرفته اند. پس، آدمی خدایگان زمین و غایت قصوای عالم پنداشته می شود که باید همه چیز در خدمتش قرار گیرد و رضایت و پای بندی او به خواسته ها و علایقش بر محوریت خداوند و توجه به فرمان های الهی و عمل به آنها، پیشی دارد.(6)
از آن سو، بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، خداوند مرکز و محور هستی است و کل هستی بر مدار کمانه های دایره ربانیت او قرار گرفته و همه عالم، عرصه ی حاکمیت بلامنازع ذات ربوبی به شمار می روند که گردونه ی زیست و حیات بشری و ارتباطات او نیز از سیطره ی ربوبی تشریعی او خارج نیستند. بنابراین، هیچ کس از جمله انسان، نمی تواند شأن خدایگانی یابد و پروردگاران زمین باشد. با این حال، آموزه های آیین اسلام، مقام و منزلت آدمی را تا آن جا ارج می نهند که او را خلیفه ی خدا در زمین به شمار می آورند، (7) و بیشتر نعمت های پروردگاران از جمله قوه ی خرد، اراده و اختیار و کنزها و گنجینه های این کره ی خاکی را آفریده برای او(8) و آسمان ها و زمین را مسخر او می دانند. از این رو، انسان اشرف مخلوقات به شمار می آید و شایسته است که از اقسام کرامت برخوردار باشد. در درازای حیات بشری، استثمارگران و ستم پیشگان بسیاری، به کرامت و منزلت انسان ها دست یازیدند و با سلب حقوق مادی و معنوی و سلطه گری، هویت و کرامتشان را به یغما بردند و انواع جفا و بردگی ها را بر آنان روا داشتند. بسیاری از نحله ها و مکاتب درصدد فراهم آوردن کرامت آدمی و مقابله با بردگی ها و ظلم و ستم ها بودند، اما نه تنها موفق نوبدند، بلکه همواره بردگی ها، جفاها و استثمارهای دیگری را در پی داشتند. بر اساس وعده های الهی، در عصر ظهور، گونه های کرامت آدمی به اوج شکوفایی خود می رسد.

ب) آزادی
اومانیست ها با تأکید بر خودمختاری و خودرأیی انسان، بر این باورند که انسان، آزاد به دنیا آمده است و حق گزینش دارد و از هر قید و بندی رهاست. بنابراین، خود، باید سرنوشت خویش را رقم زند؛ زیرا او به کمک خرد، می تواند حقوق و اختیارات خویش را تعیین نماید. در نتیجه، هیچ نیازی به تعیین تکلیف از ماورای طبیعت نداررد. از این رو، چون دین و ارزش های دینی با آزادی و اختیار بی قید و شرط انسان در ستیز کامل هستند، بایستی از صحنه ی زندگی این جهانی بشر حذف شوند.
در مقابل اندیشه ی اومانیستی بر اساس اندیشه ی اسلامی و در حوزه ی مهدویت، آزادی مفاهیم و معیارهای متعددی دارد که باید در مقام اندیشه و عمل به آنها توجه داشت.
درعصر ظهور، در چارچوب رابطه ی انسان با جامعه و حکومت مهدوی، قانون گریزی ها، عنادورزی ها و اباحی گری ها به شکل گسترده رخت بر می بندد. در نتیجه، آزادی های اجتماعی در حیطه ی شریعت محدود می گردد؛ زیرا اولا از دیدگاه اسلام، مرز آزادی تا جایی است که با حقوق دیگران تجاوز نشود و با آنها در تزاحم نباشد. از آن جا که تحقق حکومتی عادلانه تنها با رعایت حقوق همگان و اجابت دادخواهی مظلومان و قضاوت های عادلانه و رعایت شدن اصل برابری در همه ی عرصه های میسر می شود، کمتر کسی در آن عصر از رعایت حقوق بندگان خدا و تلاش برای هم زیستی با آنان کوتاهی می کند؛ زیرا این کوتاهی ها با قاطعیت حکومت عدل مهدوی روبه رو خواهد شد.(9)
ثانیا آزادی باید با نظام و قانون شریعت اسلامی سازگار باشد. در صورت ناسازگاری در هر وضعیتی، قوانین اسلامی از جمله اجرای حدود و تعزیرات الهی، در حق او جاری خواهد شد و با قانون شکنان بدون هیچ سازش کاری و با قاطعیت تمام برخورد می شود. (10) از این رو، کمتر کسی به ارتکاب فسوق ظاهری، جرئت می کند.
بنابراین، حضرت مهدی و کارگزاران ایشان با اقسام این گونه آزادی همانند آزادی جنسی و آزادی برخوردهای اجتماعی غلط به شدت برخورد می کنند و بر خلاف اندیشه ی اومانیستی، چنین فاسدانی در جامعه جایگاهی نخواهند داشت. اجرای حدود تعطیل شده و تعزیرات الهی با شکل گسترده و کامل، بیان گر این مطلب است. امام صادق (ع) می فرماید:
هنگامی که حضرت مهدی (عج) قیام کند، در سه مورد چنان حکم کند که کسی پیش از او آن گونه حکم نکرده است: آن حضرت پیرمرد زناکار را اعدام می کند؛ مانع زکات را به قتل می رساند و ارث برادر را به برادر مقامی می دهد.(11)

ج) هدف زندگی (لذت گرایی) و اخلاق
اومانیست ها انسان را جزئی از طبیعت و مخلوق این زمین خاکی می دانند و ارتباط او را با عالم ماوراء طبیعت گسسته می انگارند. بنابراین، سرنوشت انسان را در چارچوب عرصه ی پهناور این جهان طبیعی قرار می دهند و می گویند:
ما می توانیم دیدگاه ها و معانی بسیاری را از طریق بهره مندی و لذت آزادانه از قابلیت های متنوع این دنیای غنی و انبوه، حفظ کنیم و گسترش ارزش های تمدن انسان، پرداختن به پیشرفت و شادی بشر در طول میلیاردها سال و یا کمک به تحول و تکامل دانش جدید انسان را بیابیم.(12)
بنابراین، انسان، خود آغازگر و خود هدف است.(13) هدف نهایی او ایمان به خویشتن(14) و غرض نهایی اش از زندگی در این جهان، برآوردن خواسته های دنیوی اعم از شادی، لذت، رفاه اجتماعی و … است.
پس، تنها به لذت های جسمانی، فراهم آوردن اغراض این جهانی و گریز از هر گونه ریاضت نفسانی توجه شده است. «بشر، می باید سرنوشت و بهشت گمشده اش را در همین جا و همین حالا پیدا کند، وگرنه پس از آن، دیگر ممکن نخواهد بود. آنان، علاقه مند به زندگی آینده ی علم، نه به آن بهشت افسانه ای در آسمان ها، بلکه به لذت بردن از امکانات زمینی است.»(15) از این رو، تمامی ریاضت ها و قید و بندهای شریعت های آسمانی که مانع بهره وری هر چه بیشتر انسان ها از این طبیعت شده است و از لذت های جسمانی می کاهد، باید کنار گذاشته شود.
با روشن شدن مباحث بالا می توان دریافت که اخلاق اومانیستی بر اساس همان مبانی و پیش فرض ها بنا نهاده شده است و لذا اخلاق دینی را بر نمی تابد.
بدین سان، شالوده ی نظام اخلاقی اومانیست ها با تکیه بر نوع نگرش آنها به طبیعت، نیازها، علایق، سرنوشت و هدف خود از زندگی استوار است. از این رو، اخلاقی خود ساخته و نسبی- نه مطلق بر اساس آموزه های دینی – پدید آمد. اومانیست ها، عوامل فراطبیعی را برای ارزش گذاری امور اخلاقی خویش کنار نهادند و تنها از تجربه های انسانی یاری جستند.(16) آنان اخلاق را در زندگی انسان – نه بیرون از آن – جست و جو کردند.(17)
در مقابل این گرایش افراطی اومانیسم به آزادی مطلق اخلاقی، اسلام خداوند را مالک هستی، انسان و عرصه زیست او می داند و هدف را در لذت گرایی و بهره مندی از مادیات منحصر نمی داند، بلکه زندگی آن جهانی، قرب الهی و رسیدن به تکامل معنوی را هدف اساسی و غایت فرجامین زیستن دنیوی خویش می داند.
حضرت علی (ع) می فرماید:
فما خلقت لیشغلنی أکل الطیبات کالبهیمه المربوطه همها علفها… و تلهو عما یراد بها؛(18)
من آفریده نشده ام تا خوردن خوراکی های پاکیزه مرا به خود مشغول دارد، هم چون حیوان پرواری که تمام همش علف اوست… و از سرنوشتی که در انتظار اوست بی خبر است.
اندیشه ی اسلامی با جهان بینی درست خود، با تکیه بر آموزه های وحیانی و در چارچوب رهنمودهای کتاب آسمانی و سنت نبوی، معیارها و باید و نبایدهای اخلاقی را بر می گزیند و معیاری روشن از اخلاق فردی و اجتماعی را به آحاد جامعه ی بشری ارائه می دهد.
در جامعه ی مهدوی نیز که بر مبنای اسلام است، دولتی اخلاقی با اخلاق اسلامی تشکیل می شود که برگرفته از آموزه های وحیانی، مضامین شریعت، تعقل و فطرت پاک انسانی است. بر اساس دولت مهدوی، جامعه بشری به سمت و سوی بصیرت، معنویت، تقواگرایی و اخلاق متعالی پیش می رود و بسیاری از انحراف ها، فسادها و رذایل اخلاقی، پوچی ها و بی بند و باری ها از جامعه رخت بر می بندد.

د) خردگرایی
تکیه بر عقل خود بنیاد و خودرهبر، از مؤلفه های مهم اندیشه ی اومانیستی است که از آن به خرد گرایی تعبیر می شود و از آن روی در نزد اومانیست ها اهمیت دارد که بسیاری از آرمان ها و اندیشه های آنان بر آن استوار است.
عقل گرایی به معنای اصالت عقل و خردباوری، در فسلفه در برابر اصطلاح تجربه گرایی؛ در علم کلام، در برابر ایمان گرایی و در عقل مدرن و عصر روشن گری، در برابر عقل شهودی (پذیرفته شده سنت گرایان)(19) قرار دارد. مفهوم مورد نظر از آن در اندیشه اومانیستی، همین مورد سوم، یعنی عقل گرایی عصر روشن گری است که بر خلاف عقل گرایی فلسفی، خادم تجربه، حسیات و مشاهدات و انتظام دهنده به آنها به شمار می رود.
با این حال، در عصر ظهور اگرچه عقل آدمی تکامل یافته است، باز قلمرو آن حدود و ثغوری دارد و بسیاری از امور از حیطه تصرفات عقل به دور هستند. با این حال، تکامل قوه خرد سبب می گردد انسان تشخیص دهد که تنها خرد، رهزن مشکلات و معضلات بشری نیست و امور ماورایی و متافیزیکی هم چون وحی و شریعت های آسمانی و نیز شخصی آسمانی باید به یاری آن حجت باطنی بیاید.

هـ) حذف خدا و معاد از زندگی یا حضور آن
در آغاز، بیشتر کسانی که ندای انسان گرایی سر دادند، همانند اراسموس و شاگردش لوتر، خداباور و مؤمن به کیش مسیحیت بودند و به امور ما بعدالطبیعه و خدا و متافیزیک باور داشتند، ولی رفته رفته انسان گرایی به سمت و سوی بی دینی و انکار خدا وماورای طبیعت پیش رفت – اگر چه اومانیست های خداباوری نیز در دوره های بعد یافت می شوند. به طور کلی، بیشتر اومانیست ها با طرد و حذف موجودات ماورای طبیعی و خدا، از زندگی خویش، خویشتن را مالک و خداوندگار این جهان دانستند و به خود حق داده اند که برابر میل خویش، هر گونه تصرفی در جهان بنمایند.
بنابراین باور، انسان در جایگاه خدا و بر کرسی اقتدار او نشسته و به جای او محوریت و اصالت یافته است. در نتیجه اگر خدایی باشد، به دلیل وجود انسان است.
در مقابل اندیشه اومانیستی، اندیشمندان و فیلسوفان اسلامی بر این باورند که شاکله و نظام هستی عبارت است از: عالم الوهیت، عالم ملکوت (عقل)، عالم مثال و عالم ناسوت (ماده).
بی تردید تأثیر عوالم فوق و درک حضور خداوند در حیات دنیوی انسان ها در جامعه ی مهدوی، بیش از هر زمانی مورد توجه قرار می گیرد؛ به گونه ای که شاکله ی اساسی حکومت عدل مهدوی بر خداباوری و توحید بنیان نهاده شده است و هیچ گونه کفر و خدا ناباوری را بر نمی تابد. امام موسی بن جعفر (ع) در این باره می فرماید:
إذا قام القائم لا یبقی أرض إلا نودی فیها شهاده أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله؛(20)
هنگامی که قائم قیام کند، هیچ قطعه ای از زمینی باقی نخواهد ماند مگر آن که شهادت به یگانگی خداوند و رسالت الهی پیامبر در آن طنین انداز خواهد شد.
بنابراین، بر خلاف نظام های غیر الهی که در آنها خداوند عنصری فراموش شده است، جهان بینی حکومت عدل مهدوی تنها بر شالوده ی خداباوری و توجه به ذات اقدس او شکل می گیرد. خداوند به صحنه زندگی می آید و گوهر ایمان و دین گرایی جوامع بشری را فرا می گیرد. در نتیجه، خدامحوری همه عرصه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و … را در بر می گیرد و اصل درک و حضور خداوند و خدامحوری در جامعه نهادینه می شود.(21)
خلاصه آن که بر اساس روایات پرشماری، در هیچ عصری همانند عصر ظهور، زمینه ی اعتلای خواسته های انسانی فراهم نبوده است و تأثیر عوالم ماورای طبیعی و نقششان در زندگی انسان ها ملموس نیست. اگرچه این گزاره، با توانایی و استعداد بشری در تغییر سرنوشتش و ایجاد مدینه ی فاضله هیچ منافاتی ندارد.(22)

گستره تساهل و تسامح در اومانیسم و ناهمسویی آن با اندیشه ی مهدویت
تولرانس، از ریشه ی لاتین «Toiler» و به معنای تحمل کردن، اجازه دادن، ابقا کردن، چشم پوشی، آزادمنشی، آزادگی، سعه ی صدر و پر طاقت بودن است.(23)
مفهوم اصطلاحی این واژه آن است که در اعمال فردی، اعم از سیاسی، اخلاقی و اعتقادی، حق مداخله نداریم و باید با مخالفان مدارا نمود و آنها را تحمل کرد. بنابراین، مفهوم اصطلاحی تساهل و تسامح سه عرصه را در بردارد که گونه سوم آن مورد نظر اومانیسم و از مؤلفه های آن به شمار می آید:
1.تساهل سیاسی: به معنای پذیرش حضور باورهای مخالف در صحنه ی سیاست.(24)
2.تساهل اخلاقی: به این معنا که فرد باید خود ارزش های خویش را برگزیند و اخلاقیات خاص خویش را پی افکند.(25)
3.تساهل دینی: در این معنا، ارزش ها و معارف بشری، نسبی هستند (26) و چون سرچشمه ی دین، معارف بشری است و باورهای دینی انسان از ذات انسانی ناشی شده اند و امری ماورایی نیستند. بنابراین، حقانیت و رستگاری افراد در یک دین خاص، منحصر نمی شود.
تساهل و تسامح در اندیشه ی مهدویت، بر خلاف اندیشه ی اومانیستی، از آن روی تبیین و طرد می شود که اسلام خاستگاه دین و ارزش ها را ذات باری تعالی و ارزش های دینی را غیر نسبی می داند. بنابراین، ادیان ساخته بشری و یا غیر توحیدی نمی توانند با ادیان الهی ریشه واحدی داشته باشند. حتی ادیان الهی کنونی نیز با اسلام ریشه واحدی ندارند؛ زیرا این ادیان و کتاب های مقدس آنان تحریف شده است.
در حقیقت، حکومت جهانی امام مهدی (عج) نیز که مبانی خویش را از اسلام دارد، قواعد حکومت خویش در تعامل با ادیان دیگر را بر همان موضع آشتی پذیری و یا آشتی ناپذیری اسلام با دیگر ادیان بنا نهاده است.
بی تردید، انسان در عصر ظهور تکامل عقلانی می یابد، فطرت پاک او شکوفا می گردد و امام مهدی (عج) دین اسلام را می گستراند. از این رو، پذیرش دین اسلام همگانی خواهد شد. پرسش اساسی این است که اگر کسانی با وجود ترویج و تبلیغ دین اسلام، حقیقت اسلام را نپذیرفتند و بر ادیان اسلاف خویش باقی بمانند، چگونه با آنان برخورد می شود؟
تردیدی نیست که ملحدان و منکران حضرت حق، هیچ جایی در این سرزمنی خاکی نخواهند داشت و امام مهدی (عج) با ملحدان و منکران خدا قاطعانه برخورد می کند. در نتیجه، هیچ گونه مدارا و مسامحه ای در حق آنان و کفر و الحادشان صورت نمی پذیرد.
اگر پیروان ادیان دیگر دین اسلام را نپذیرند و امام زمان (عج) با پذیرش جزیه ی اهل ذمه با آنها مصالحه کند، تساهل دینی به معنای هم زیستی مسالمت آمیز در جامعه ی مهدوی نیز واقعیت می یابد. در این حال، نیز نمی توان قائل شد تساهل دینی مورد نظر اومانیست ها محقق می گردد؛ زیرا جزیه گرفتن حضرت از ایشان نمایان گر آن است که به آن ادیان به دیده حق نمی نگرد وگرنه مانند اهل اسلام با آنان برخورد می کرد.
گفتنی است، بنابر روایات، به یقین امام با محاربان و معاندان، هیچ گاه مدارا نمی کند.
سرنوشت آنان قبول اسلام و یا نابودی است که جز این دو احتمال، احتمال سومی در قبالشان وجود ندارد. بنابر این، درمورد این گروه هیچ بحثی نیست. امام رضا (ع) از پیامبر نقل می کند که خداوند فرمود:
به وسیله ی آخرین آنها زمین را از لوث دشمنانم پاک می کنم و حکومت شرق و غرب زمین را به او می بخشم … تا این که همگان به وحدانیت من اقرار کنند.(27)
در جامعه و مدینه ی فاضله ی مهدوی، پیوندی عمیقی میان انسان و خداوند و وحی و شریعت حاصل می شود، به طوری که رهبر جامعه اسلامی که مصداق انسان کامل و واسطه ی میان زمینیان و بارگاه الهی است، با پیروی از شریعت و سیره ی نبوی، قوانین اجتماعی الهی را در میان جامعه به اجرا می گذارد.
پیامبر (ص) فرمود:
… و یعمل فی الناس بسنه نبیهم؛(28)
… و در میان مردم با سنت پیامبرشان رفتار خواهد کرد.
بر این اساس، در نظام مهدویت، در عرصه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و …، مبانی شریعت و سیره و روش پیامبر (ص) مبنای وضع و اجرای قانون گذاری خواهد بود.
امام علی (ع) فرمود:
او (امام مهدی) اندیشه ها را تابع قرآن و متمایل به آن می کند؛ آن گاه که دیگران قرآن را به آرا و اندیشه های خود باز گردانند. به آنان شیوه ی عدالت را نشان می دهد و کتاب و سنت را که متروک و منزوی شده است، زنده می کند.(29)

دموکراسی اومانیستی و مردم سالاری مهدوی
مکتب اومانیسم معتقد به برنامه های گسترده اجتماعی، یکی از وظایف خود را ایجاد دموکراسی می داند، (30) ولی در این مقوله این پرسش مطرح است که آیا در جامعه مهدوی هم دموکراسی حکومت می کند یا این که حکومت، استبدادی است؟ آیا جامعه مهدوی در عصر ظهور با دموکراسی سازگار است یا خیر؟
حقیقت آن است که در جوامع دموکراتیک، تنها اراده و خواست اکثریت، ارزش حقوقی دارد، اما در جوامع اسلامی باید حق و صلاح واقعی اسلام و مسلمین اجرا شود؛ خواه مطابق با اکثریت باشد و خواه نه.(31)
بنابراین، دموکراسی به مفهوم غربی اش در یک جامعه ی اسلامی، به ویژه جامعه ی مهدوی، نمی تواند حاکم گردد، امام می توان گفت الگویی از مردم سالاری دینی که به خواست و اراده ی اکثریت، در انطباق و سازگاری کامل با آموزه ها و ارزش های اسلامی ومبتنی بر بایدها ونبایدهای الهی نظر دارد حاکم خواهد شد؛ زیرا در طول حیات بشری همواره نابسامانی ها، ناهنجاری ها، استثمار، استضعاف و استعمار انسان ها با بشر همراه بوده است.

پی نوشت ها:

1-تونی دیویس، اومانیسم، ترجمه عباس مخبر، ص 170، نشر مرکز، تهران 1378 شمسی.
2-مارتین هایدگر، نامه درباره انسان گرایی، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، ص 287، نشر نی، تهران، 1381 شمسی.(به نقل از لارنس کهون، مدرنیسم تا پست مدرنیسم)
3-فرهنگ آکسفورد، ذیل واژه: humanism
4-اومانیسم، ص 174.
5-مریم صانع پور، خدا و دین در روی کردی اومانیست، ص 65، انتشارات مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران 1381 شمسی.
6-مصطفی ملکیان، مجله نقد و نظر، شماره 3 و 4.
7-همان، آیه 30.
8-سوره بقره، آیه 29.
9-«یبلغ من رد المهدی الظالم حتی لو کان تحت خیر.» (معجم احادیث امام مهدی، ج 2، ص 521)
10-«و یقام حدود الله فی خلقه.»(بحار الانوار، ج 52، ص 128).
11-شیخ صدوق، خصال، ص 133، چاپ سوم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
12-117. Carliss Lamont. ibid.p
13-بحران دنیای متجدد، ص 9.
14-14-Carliss Lamont. ibid.p
15-16-Carliss Lamont. ibid.p
16-50-Paul Kurtz.ibid.p
17-51- ibid.p
18-نهج البلاغه، کلام 45.
19-به اعتقاد سنت گرایان، عقل شهودی همان امر مطلق است که در نفس انسانی ظهور دارد و قوه ای است که به شناخت امر مطلق نایل می شود. (نک: سید حسین نصر، معرفت و معنویت، ترجمه انشاءالله رحمتی، ص 43، چاپ سوم: انتشارات دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1375 شمسی).
20-محمد بن مسعود عیاشی، التفسیر العیاشی، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، ص 183، چاپ اول: انتشارات مکتبه العلمیه الاسلامیه، تهران 1363 شمسی.
21-شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ص 331، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، قم.
22-«إن الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم». (سوره رعد، آیه 11)
23-دکتر عباس آریان پور کاشانی، فرهنگ کامل انگلیسی – فارسی، ج 5، ذیل واژه «Tolerance»، انتشارات امیرکبیر.
24-سید احمد میری، تساهل آری یا نه، ص 266، نشر فرهنگ و اندیشه معاصر، تهران.
25-آربلاستر، ص 25.
26-البته این مسئله به اومانیسم اختصاص ندارد، بلکه از یونان باستان آغاز گردیده است. هم اکنون نیز بسیاری از افراد به آن اعتقاد دارند.
27-کمال الدین، ص 244.
28-سنن ابی داوود، ج 4، ص 351، دارالکتب العربی، بیروت، بی تا.
29-نهج البلاغه، خطبه 138.
30-15-Lamont. ibid.p
31-سید محمدحسین طباطبایی، بررسی های اسلامی، به کوشش سید هادی خسروشاهی، چاپ اول: انتشارات دارالتبلیغ اسلامی، قم 1396 قمری.
منبع: ماهنامه ی پویا شماره ی (5)