نویسندگان:سید محمد صادق حسینی سرشت و امیر اشرافی

با الهام از آیات قرآن و سخنان اهل بیت علیهم السلام

24- تواضع

از ویژگی های اهل تقوا، تواضع و فروتی است . از منظرامام علی (ع) متقین « رفتارشان همراه با فروتنی » (1)است .به خاطر این تواضع وفروتنی درونی،«آنچه را به یادش آورده اند فراموش نمی کند. »(2) و « گوش خود را وقف شنیدن دانش سودمند ساختند. »(3) طبق سخن رسول خدا(ص) «خداوند برتری را در تقوا دانسته است، در حالی که مردم آن را در نسب و حسب می خواهند، ولی به دست نمی آورند.»(4)
از دیگر سو، آنان که متقی نیستند کبر وغرور سراسر وجود ایشان را فرا گرفته است. امیر مؤمنان(ع) خطاب به معاویه چنین فرمودند: « واما این که مرا به تقوا فرا خوانده ای ؛ پس امیدوارم که اهل آن باشم وبه خدا پناه می برم از این که در زمره ی کسانی درآیم که هر گاه به تقوا فرمان داده می شوند، غرور گناه ایشان را فرا می گیرد.» (5)
کوتاه سخن این که، تواضع از مهم ترین آثار رفتاری تقوا است.

25- اخلاق نیکو

از علامات ونشانه های تقوا، اخلاق نیکو است : « عن ابی بصیر عن ابی جعفر (ع) قال کان امیرالمومنین (ع) یقول ان لاهل التقوی علامات یعرفون بها…و حسن الخلق و….» (6)
از منظر امام علی (ع) فرد با تقوا « خشمش را فروخورده است. » ، (7) «بردباری اش را به دانش آمیخته است »(8) و «دارای سینه ای گشاده و حلیم است. » (9)
یکی از نمودهای اخلاق نیکو، دوستی است که متقین در این دنیا با همدیگر دوست هستند و دوستی ایشان در آخرت هم پایدار است :
(الاخلاءیومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقین ) .(10)

26- احسان

از آثار تقوا ، احسان ، بخشش، گشاده دستی، انفاق در راه خدا و خیر بودن است. البته این گشاده دستی واحسان ازروی اعتدال است. خداوند در قرآن کریم ذکر کرده که متقین مال خود را در راه او انفاق می کنند:( و مما رزقنا هم ینفقون )(11).
در روایات اسلامی «کمی بخل ونداشتن آن » (12) از ویژگی های متقین برشمرده شده است. این صفت تا بدان جا مهم است که یکی از عوامل جنایت قابیل به شمار می آید:
(واتل علیهم نبا ابنی آدم بالحق اذ قربا قربانا فتقبل من احدهما ولم یتقبل من الاخر قال لاقتلنک قال انما یتقبل الله من المتقین ).(13)
فرد متقی «نفسش قانع » (14) و« از طمع بیزار »(15) است. «کار زشت از وی پنهان و کار نیک از اوآشکار است .خوبی اش به افراد روی آورده ، و بدی اش از آنان روی گردانده است » ،(16) «آن کس را که بر وی ستم کرده می بخشد»(17)و « بر ضعیفان رحم می کند.» (18) ایشان سراسر خیر برداشت می کنند:
(وقیل للذین اتقوا ماذا انزل ربکم قالوا خیرا للذین احسنوا فی هذه الدنیا حسنه ولدار الاخره خیر و لنعم دار المتقین . )(19)
ایشان چون بزرگوار هستند، اهل ریا نبوده ونیاز خویش را به کسی جز پروردگارشان ابراز نمی کنند، لذا حتی اگر تهیدست و نیازمند هم باشند، به گونه ای رفتار می کنند که کسی از فقرشان مطلع نگردد: « فمن علامه احدهم …وتجملا فی فاقه .»(20)
آری ، اینان اهل گذشت وبخشش هستند:
(وللمطلقات متاع بالمعروف حقا علی المتقین (21)
نتیجه ی کلام این که ، از آثار تقوا ، احسان، درتمام جلوه های آن است .

27- گشایش وآسانی

در قرآن کریم، از آثار تقوا، آسانی وگشایش یاد شده است:
( ومن یتق الله یجعل له من امره یسرا)،(22)( ونجینا الذین امنواوکانوا یتقون)(23)
امام علی (ع) نیز می فرمایند:
«فمن اخذ بالتقوی عزبت عنه الشدائد بعد دنوها واحلولت له الامور بعد مرارتها وانفرجت عنه الامواج بعد تراکمها و اسهلت له الصعاب بعد انصابها و هطلت علیه الکرامه بعد قحوطها. وتحدبت علیه الرحمه بعد نفورها وتفجرت علیه النعم بعد نضوبها و بلت علیه البرکه بعد ارذاذها .»(24)
«هر کس به دامن تقوا چنگ زند، سختی ها که بدو نزدیک گشته از وی دور گردد، اموری که به کام وی تلخ گردیده شیرین شود، امواج فتنه هایی که گرداگردش را فرا گرفته از او فاصله گیرد، دشواری هایی که وی را به رنج انداخته برایش آسان شود، ابر کرامت که از بارش ایستاده بود بر وی ببارد، توسن رحمت که از وی رمیده بود براو روی آورد، چشمه ساز نعمت که خشک گشته بود برایش روان گردد وآسمان برکت که قطره قطره باریده بود سیل آسا ببارد.»
ایشان در جای دیگری ، گشایش باب رحمت و نجات در سختی ها و مشکلات زندگی را به واسطه ی تقوا پیشگی دانسته ومی فرمایند: « لو ان السماوات والارضین کانتا علی عبد رتقا ثم اتقی الله لجعل الله له منهما مخرجا.»(25)
در روایتی، ابن عباس از رسول خدا نقل می کند: « قرا رسول الله (ص) (من یتق الله یجعل له مخرجا)(26) فقال: مخرجا من شبهات الدنیا ومن غمرات الموت و شدائد یوم القیامه »(27)
زندگی متقین «سهل»(28)و«از بلا و گرفتاری محفوظ »است. «…وانتصارک و املا قلوبنا من کنوز التوکل و التقوی الواقیه من البلوی برحمتک یا أرحم الراحمین».(29)
آری ، متقین در این دنیا با عزت و سربلندی در میان مردم زندگی می کنند: « روی عن رسول الله (ص) انه قال خصله من لزمها أطاعته الدنیا و الاخره و ربح الفوز بالجنه قیل ما هی یا رسول الله قال التقوی من أراد ان یکون اعزالناس فلیتق الله عز وجل ثم تلا(ومن یتق الله یجعل له مخرجا ویرزقه من حیث لا یحتسب ).»(30و31).
زلیخا، همسر عزیر مصر نیز در انتها فهمید که راز آزادگی غلامش یوسف (ع) تقوای الهی و راز گرفتاری خودش در گناه، بی تقوایی بوده است. درخبر است که همسر عزیز مصر (زلیخا) گفت :«…ما احسن التقوی کیف حررت العبید وما اقبح الخطیئه کیف عبدت الاحرار . » (32).
مولای متقیان حضرت علی (ع) تقوای الهی را عامل آزادی و رهایی از سلطه ی هر سلطه گر وظالمی می دانند و می فرمایند: « فان تقوی الله مفتاح سداد و ذخیره معاد و عتق من کل ملکه ونجاه من کل هلکه بها ینجح الطالب و ینجو الهارب و تنال الرغائب .» (33).
خلاصه ی کلام این که ، از مهم ترین آثار تقوا در این دنیا گشایش وآسانی امور است.

28- عبادت

عبادت وبندگی در دو معنای عام و خاص آن از آثار تقواست. افراد متقی«در عبادت خاشع»(34) هستند. امام علی (ع) عبادت ایشان را چنین توصیف می نمایند:
«اما اللیل فصافون اقدامهم تالین لاجزاء القرآن یرتلونها ترتیلا یحزنون به انفسهم و یستثیرون به دواء دائهم فاذا مروا بآیه فیها تشویق رکنوا الیها طمعا و تطلعت نفوسهم الیها شوقا و ظنوا انها نصب اعینهم واذا مروا بایه فیها تخویف اصغوا الیها مسامع قلوبهم وظنوا ان زفیرجهنم و شهیقها فی اصول اذانهم فهم حانون علی اوساطهم مفترشون الجباهمم و اکفهم ورکبهم و اطراف اقدامهم یطلبون الی الله تعالی فی فکاک رقابهم . » (35).
«اما در شب به پا ایستاده اند، و قرآن را جزء به جزء و شمرده و سنجیده می خوانند، وبا خواندن آن اندوهی معنوی [و شیرین و نشاط بخش ] در خود پدید می آورند. هر گاه از آیه ای می گذرندکه در آن بشارتی است، به آن طمع کرده ومی آرمند، و روحشان از سر اشتیاق به آن خیره خیره می نگرد، وگمان می کنند که آنچه بدان بشارت داده شده در برابر دیدگانشان قرار گرفته ، و هر گاه به آیه ای می رسندکه در آن بیمی داده شده ، گوش دل به آن می سپارند، و پندارند که صدای شعله های فروزان آتش بیخ گوش ایشان است. با رکوع پشت خود را خم کرده اند، وبا سجود پیشانی و دست و زانو و انگشتان پا را بر زمین گسترده اند، و از خدواند می خواهند که طوق عذاب از گردن هایشان بگشاید.»
ایشان ، در شب این گونه به عبادت به معنای عام می پردازند و در روز به عبادت به معنای خاص مشغولند: « واما النهار فحلماء علماء ابرار اتقیاء…»(36).
ایشان ، تمامی رفتارشان را عبادت گونه و برای رضای حق تعالی انجام می دهند:
«فاتقوا الله عبادالله تقیه ذی لب شغل التفکر قلبه وانصب الخوف بدنه و اسهر التهجد غرار نومه واظما الرجاء هواجر یومه و ظلف الزهد شهواته و اوجف الذکر بلسانه و قدم الخوف لامانه و تنکب المخالج عن وضح السبیل و سلک اقصد المسالک الی النهج المطلوب ولم تفتله فاتلات الغرور ولم تعم علیه مشتبهات الامور ظافرا بفرحه البشری و راحه النعمی فی انعم نومه و آمن یومه و قد عبر معبر العاجله حمیدا وقدم زادالاجله سعیدا و بادر من وجل و اکمش فی مهل و رغب فی طلب و ذهب لصدق میعاده و الحذر من هول معاده .»(37).
«پس تقوای الهی را در پیش گیرید همچون تقوای کسی که شنید و خاشع گشت، معصیت کرده واعتراف نمود، ترسید وبه کار پرداخت، بر حذر شد و به سوی نیکی شتافت، یقین کرد واحسان نمود، اندرز شنید و پذیرفت، او را بر حذر داشتند و او دوری جست ، منعش کردند و اوخودداری نمود، دعوت حق را اجابت کرد و به خدا روی آورد، از گناه بازگشت وتوبه نمود، به رهبران الهی اقتدا کرد و راه ایشان را پیمود، حقیقت را به او نشان دادند و او دید ، پس حق جویان شتافت، و گریزان از گناه نجات یافت، سود طاعت را ذخیره کرد، و درونش را پاکیزه ساخت، قیامتش را آباد نمود، وبرای روز کوچ و راهی که در پیش دارد، وقت نیاز و تهیدستیش زاد وتوشه فراهم آورد، وآن را پیشاپیش برای اقامتگاه خویش فرستاد. پس ای بندگان خدا! تقوای الهی داشته باشید و راهی را که برای آن آفریده شده اید در پیش گیرید، و از خدا تا نهایت جایی که شما را از خود برجذر داشته بترسید و بر حذر باشید. خود را سزاوارتر تحقق وعده ی صادقانه ی حق کنید تا از آنچه برایتان فراهم ساخته بهره مند شوید، واز بیم روز معاد برکنار بمایند. »

29- رستگاری

در آیات زیادی از قرآن کریم رستگاری ازآثار تقوا بر شمرده شده است. خداوند درباره ی متقین فرموده است:
(اولئک علی هدی من ربهم و اولئک هم المفلحون)(38).
فلاح و رستگاری در بیشتر آیات قرآن مشروط ذکر شده است و همانا شرط آن ،تحقق تقوای الهی است:
( واتقوا الله لعلکم تفلحون)،(39)( فاتقوا الله یا اولی الالباب لعلکم تفلحون)،(40) (یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیله و جاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون ).(41).
پرهیزگاران سرای آخرت را برای خود تضمین کرده اند:
(… والعاقبه للمتقین ) (42).
البته این سرای آخرت در عوض اعمال نیک و پزهیزگاری آنان است، همچون به پا داشتن نماز، صبر و….است که در دنیا صورت پذیرفته :
(وامر اهلک بالصلاه واصطبر علیها لانسالک رزقا نحن نرزقک والعاقبه للتقوی ).(43).
در روایات اسلامی نیز تقوا مایه ی رستگاری معرفی شده است. رسول خدا(ص)می فرمایند:
«خصله من لزمها اطاعته الدنیا و الاخره وربح الفوز بقرب الله تعالی فی دار السلام قیل و ماهی یا رسول الله قال التقوی قال من اراد ان یکون اعز الناس فلیتق الله ثم تلا
(من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب )».(44).
«یک خصلت است که هر کس آن را ، ملازمت کند اطاعت کند او را در دنیا و آخرت، وسود برد فایزشدن تقرب الهی را در بهشت . گفتند: آن چیست یا رسول الله ؟ فرمودند: تقوا و پرهیزگاری ، پس هر که می خواهد عزیزترین مردم باشد تقوا پیشه کند و از خدا بپرهیزد وسپس این آیه را تلاوت فرمودند: ( من یتق الله یجعل له مخرجا ویرزقه من حیث لا یحتسب ).»
وامیرمؤمنان علی (ع) فرمودند: « فاز من استصبح بنور الهدی و خالف دواعی الهوی وجعل [جمل ] الایمان عده معاده والتقوی ذخره وزاده .» (45).
آری ، تقوا مایه ی رستگاری است، همان گونه که خداوند فرمود: ( ان للمتقین مفازا).(46).

پی نوشت ها :

1- «ومشیهم التواضع.»[سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی ، علی، خطبه ی 193].
2- «ولا ینسی ما ذکر.»[همان].
3- «و وقفوا اسماعهم علی العلم النافع لهم.»[همان].
4- «روی عن النبی(ص) :قال الله عزو جل یقول: وضعت خمسه فی خمسه… ووضعت الفخر فی التقوی و الناس یطلبونه بالانساب فلا یجدونه…»[ احسائی ، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، ج4، ص 61،].
5- محمدی ری سهری، محمد، دانشنامه ی امیرالمومنین، ترجمه: حسینی، ابوالقاسم، «ژرفا» ج6،ص193.
6- دیلمی ، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین ، ص 121.
7- «تراه…میته سهوته مکظوما غیظه. »[سیدرضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 193].
8- «یمزج الحلم بالعلم .» [همان].
9- دیلمی ، حسن بن ابی احسن،اعلام الدین ، ص 121.
10- «درآن روز ، یاران، جز پرهیزگاران، بعضی شان دشمن بعضی دیگرند. [زخرف/67].
11- «…و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند. » [بقره/3؛ وهمچنین ر . ک : بقره /177].
12- «ان لاهل التقوی علامات یعرفون بها… و قله الفخر والبخل.»[دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین، ص121].
13- «وداستان دو پسرآدم را به درستی برایشان بخوان، هنگامی که [ هریک از آن دو ] قربانی پیش داشتند. پس، از یکی از آن دو پذیرفته شد واز دیگری پذیرفته نشد.[قابیل]گفت:«حتما تورا خواهم کشت.» [هابیل] گفت:«خدا فقط از تقوا پیشگان می پذیرد.»[مائده/27].
14- «قانعه نفسه.»[سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی ، خطبه193].
15- «وتحرجا عن طمع.»[همان].
16- «غائبا منکره حاضرا معروفه مقبلا خیره مدبرا شره»[همان].
17- «یعفو عمن ظلمه و یعطی من حرمه.»[همان].
18- «ان لاهل التقوی علامات یعرفون بها… و رحمه الضعفاء»..[دیلمی ، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین، ص 121].
19-«وبه کسانی که تقوا پیشه کردند، گفته شود : « پروردگارتان چه نازل کرد؟»و گویند: « خوبی.» برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند[پاداش] نیکویی است ، وقطعا سرای آخرت بهتر است ، وچه نیکوست برای پرهیزگاران.»[نحل/30].
20- «واز نشانه های آنها [این که ]…در حال تهیدستی دارای ظاهری آراسته اند..» [سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه ، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 193].
21- «وفرضی است بر مردان پرهیزگار که زنان طلاق داده شده را به شایستگی چیزی دهند.»[بقره /241].
22-«… و هر کس از خدا پروا دارد[خدا] برای او در کارش تسهیلی فراهم می سازد.»[طلاق/4] 23- «وکسانی را که ایمان آورده بودند وپروا می داشتند رهانیدیم.»[فصلت/18].
24- سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه ، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 198.
25-«اگر درهای آسمان و زمین بر بنده ای بسته شود آن گاه او تقوا را پیش گیرد، خداوند راه نجاتی برایش می گشاید.»[همان خطبه ی 130].
26- طلاق/2.
27- «روزی رسول خداآیه (ومن یتق الله یجعل له مخرجا) را قرائت کرده و سپس فرمودند: از شبهه های دنیا و گرداب های مرگ و سختی های روز قیامت است. » [ محمدی ری شهری، محمد، علم و حکمت درقرآن ، ترحمه: مسعودی، عبدالهادی ، ج1،ص261-260].
28- «سهلا امره»[سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: دکتر علی شیروانی، خطبه ی 193].
29- «.. یاری ات را برما بپوشان و دل های مارا از گنجینه های توکل و تقوایی که نگه دارنده از حادثه های ناگوار باشد، پرگردان.»[ابن طاووس، سید علی، الامان، ص 142].
30- طلاق/2-3.
31- «از رسول خدا(ص) روایت است که فرمودند: یک خصلت است که هر که بدان چسبد دنیا و آخرت دردسترس او باشد وبه بهشتی دست یابد که سود او است. گفتند: یا رسول الله! آن خصلت کدام است؟ فرمودند: تقوا و پرهیزگاری، هر که خواهد عزیزتر مردم باشد باید تقوا از خدا را پیشه ی خود سازد و سپس این آیه را خواندند: هر که از خدا تقوا دارد، بسازد برایش گشایش، وروزیش دهد از آنجا که گمان نبرد. » [ کراجکی، ابوالفتح، کنزالفوائد، ج2، ص10].
32- «چقدر تقوا نیک است ؛ چگونه بنده ای [یوسف] را آزاد کرد، وچقدر گناه زشت است که چگونه آزادی[زلیخا] را بنده کرد.»[طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن ، الامالی، ص 457].
33- «بی شک، تقوای الهی کلید رستگاری، واندوخته ی معاد، و آزادی از سلطه ی هر سلطه گر، ورهایی از هر هلاکتی است. به وسیله ی تقواست که انسان جوینده به مراد خویش می رسد وشخص گریزان [از آتش دوزخ] رها می گردد و آدمی به خواسته هایش دست می یابد.»[سیدرضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی230].
34- «وخشوعا فی عباده.»[همان ، خطبه ی 193].
35- سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی ، علی، خطبه ی 193.
36- واما در روز بردبارند ودانشمند، نیکو کارند وپرهیزکار…»[همان].
37- همان، خطبه ی 83.
38-«آنهایند که از هدایتی از جانب پروردگارشان برخوردارندو آنها همان رستگارانند» [بقره/5].
39- «…واز خدا بترسید، باشد که رستگار گردید.»[بقره /189].
40-…. پس ای خردمندان، از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.»[مائده/100].
41- «ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید، وبه او [توسل و] تقرب جویید، ودرراهش جها د کنید، باشد که رستگار شوید.»[مائده /35].
42- «..وفرجام [نیک ] برای پرهیزگاران است . » [اعراف/128].
43- «وکسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش. ما از تو جویای رزی نیستیم، مابه تو روزی می دهیم، و فرجام[نیک] برای پرهیزگاری است. [طه/132].
44- کراجکی، ابوالفتح، معدن الجواهر ، ص 21.
45- «پیروزی یافته هر که چراغ افروزی کند به نور هدایت، و مخالفت کند خواننده های هوارا، وایمان را آماده شده روز بازگشت خود، و پرهیزگاری را ذخیره ی خود و توشه ی خود بگرداند، » [آمدی، عبدالواحد التمیمی ، غررالحکم ودرر الکلم، ص 94].
46- «مسلما پرهیزگاران را رستگاری است. [ نبا/31].

منبع:نشریه اخلاق شماره16
ادامه دارد…