نویسنده: علی محمدی آشنانی

در جامعه ی مورد نظر قرآن روابط اجتماعی داخلی، ویژگی های اساسی زیر را دارد:

الف) روابط قانون مند و عادلانه
جامعه ی آرمانی، در زمینه ی ارتباطات عمومی و فردی، جامعه ای قانون مدار و ضابطه مند است و دولت به ملّت و مردم به دولت، مردم به یکدیگر و یک جامعه به جوامع دیگر، مسئولیت های خود را ایفا می کنند و هیچ یک حقوق دیگری را تضییع نمی نماند و بر اساس خطابِ کتاب الهی به آنان:
( لاَ تَظْلِمُونَ وَ لاَ تُظْلَمُونَ‌ )؛ (1)
نه ستم مى‏کنید و نه ستم مى‏بینید.

ب) پیوند اخلاقی و اخوت ایمانی
در جامعه ی آرمانی قرآن، در میان افراد افزون بر رعایت قانون، پیوندِ اخلاقی و برادری ایمانی وجود دارد بلکه می توان گفت اخلاق بر حقوق حاکم است، به این معنی که افراد علاوه بر رعایت حقوق یکدیگر به هم دیگر احسان و ایثار نموده، با مهربانی و مودت برخورد می کنند:
( مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ )؛ (2)
محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) پیامبر خداست و کسانى که با اویند، بر کافران، سختگیر و با همدیگر مهربانند.
آری، روحیه ی حاکم بر روابط اجتماعی، برادریِ مؤمنان است:
( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ )؛ (3)
در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید.
بدین رو افراد روابط خود را بیشتر بر اساس ارزش های عالی اخلاقی، تنظیم می کنند؛ آنان که حقّ دیگری را باید رعایت کنند، بیش از حق به او می دهند و حتی در موارد نیاز خود، به ایثار می پردازند:
( وَ الَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَ الْإِیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لاَ یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَهً مِمَّا أُوتُوا وَ یُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ )؛ (4)
و نیز کسانى که قبل از مهاجران در مدینه جاى گرفته و ایمان آورده‏اند؛ هر کس را که به سوى آنان کوچ کرده دوست دارند؛ و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدى نمى‏یابند؛ و هر چند در خودشان احتیاجى مبرم باشد، آنها را بر خودشان مقدّم مى‏دارند. و هر کس از خسّت نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.
فرهنگ و تربیت افراد جامعه ی آرمانی به گونه ای است که حتی بدی را با نیکی پاسخ می دهند:
( وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقَامُوا الصَّلاَهَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَ عَلاَنِیَهً وَ یَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ أُولئکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ )؛ (5)
و کسانى که براى طلب خشنودى پروردگارشان شکیبایى کردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم، نهان و آشکارا انفاق کردند، و بدى را با نیکى مى‏زدایند، ایشان راست فرجام خوشِ سراى باقى.
آری، آنان در برابر رفتار و عمل زشت و بد دیگران، زیباترین واکنش را نشان می دهند تا از ره آورد آن، خصومت دیرینِ شخص بد رفتار به ناچار به دوستی صمیم تبدیل گردد، چرا که خداوند به آن ها فرمان داده است:
( وَ لاَ تَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَ لاَ السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ‌ )؛ (6)
و نیکى با بدى یکسان نیست بدى را به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آن گاه کسى که میان تو و میان او دشمنى است، گویى دوستى یک‏دل مى‏گردد.
بدین سان پیوند و ارتباط منضبط و قانون مدار مؤمنین، مانع از اجرای اصل تسامح و مدارا در امور غیر حکومتی و در مسائلی که به حقوق عمومی مرتبط نمی شود، نخواهد بود:
( خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ‌ )؛ (7)
گذشت پیشه کن، و به کار پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.

ج) تعاون و همکاری
مردم جامعه ی آرمانی بر اساس فرمان خداوند با هم تعاون و همکاری می کنند:
( وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ لاَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ‌ )؛ (8)
و در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید، و در گناه و تعدّى دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت ‏کیفر است.
علامه طباطبایی (قدس سره) در تبیین « تعاون برّ اساس بر و تقوا » می فرماید:
این اساسِ سنّت اسلامی است، خداوند سبحان آن را در کلامش به ایمان و احسان در عبادات و معاملات تفسیر کرده است، « بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده و مال خود را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در راه آزاد کردن بندگان بدهد و نماز را بر پای دارد و زکات را بدهد و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند؛ و در سختی و زیان، و هنگام جنگ شکیبایانند، آنانند کسانی را راست گفته اند و آنان همان پرهیزگارانند. » (9) تقوا مراقبت نسبت به امر و نهی الهی است پس معنی تعاون بر اساس بر و تقوا به اجتماع بر اساس ایمان و عمل صالح بر پایه ی تقوای الهی بر می گردد و این عبارت است از صلاح و تقوای اجتماعی. (10)
بنابراین آیه ی دوم سوره ی مائده در واقع تمام اجتماع- و نه تنها فرد را – به تقوا و نیکوکاری فرمان می دهد.

د) دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر
آیات سوره ی مبارکه « عصر » (11) که در آن سفارش دو سویه ی مردم به حق و صبر به طور خاص مورد تأکید قرار گرفته، نشان می دهد بعد از ایمان و عمل صالح، اجرای اصل امر به معروف در رهایی جامعه ی انسانی از خسارت و شقاوت دارای نخستین نقش است، زیرا تحقق این اصل در روابط اجتماعی، همه ی مفاسد و نابسامانی های اجتماعی را می زداید.
جالب آن که در سوره آل عمران، ذکر امر به معروف و نهی از منکَر، بر ایمان به خداوند مقدّم شده است:
( کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ )؛ (12)
شما بهترین امتى هستید که براى مردم پدیدار شده‏اید، به کار پسندیده فرمان مى‏دهید و از کار ناپسند بازمى‏دارید، و به خدا ایمان دارید.
شاید مفهوم آیه این است که حفظ تداوم ایمان جامعه، منوط به گسترش فرهنگ امر به معروف و نهی از منکَر در روابط اجتماعی است. از امام باقر (علیه السّلام) چنین نقل شده است:
إنّ الأمر بالمعروف و النّهیِ عنی المنکر فَریضهٌ عَظیمَهٌ بِها تُقامُ الفَرائضُ؛ (13)
همانا امر به معروف و نهی از منکَر واجبی است که با آن تمام فرایض در جامعه ی اسلامی تحقق خواهد یافت.
قرآن امر به معروف و نهی از منکَر را لازمه ی رابطه ی ولایی متقابل میان آحاد جامعه ی اسلامی می داند:
( وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌ )؛ (14)
و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهاى پسندیده وا مى‏دارند، و از کارهاى ناپسند باز مى‏دارند، و نماز را بر پا مى‏کنند و زکات مى‏دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان مى‏برند. آنانند که خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، که خدا توانا و حکیم است.
بدیهی است که امر به معروف زمانی مؤثّر است که مراحل و مراتب آن به درستی فهم شود و در شرایط و با شیوه های مناسب به اجرا در آید. در حدیث امیرالمومنین (علیه السّلام) نیز همه ی کارهای نیک در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکَر، بسان قطره ای در برابر دریا معرفی شده است. (15)
استاد مطهری در بیان مراحل و شیوه ی درست امر به معروف می نویسد:
« در اخبار وارد شده که امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله و سه مقام دارد. مرحله ی قلب، مرحله ی زبان، مرحله ی عمل. ما معمولاً از مرحله ی قلب به جای آن که اخلاص و حس نیّت و علاقه به سرنوشت مسلمانان را درک کنیم، جوش و خروش و عصبانیت های بی جا می فهمیم و از مرحله ی زبان به جای آن که بیان های روشن کننده و منطقی بفهمیم که قرآن می فرماید:
( ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ‌ )؛ (16)
با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به شیوه‏اى که نیکوتر است مجادله نماى. در حقیقت، پروردگار تو به حال کسى که از راه او منحرف شده داناتر، و او به حال راه‏یافتگان نیز داناتر است.
موعظه ها و پندهای تحکم آمیزی می فهمیم. از مرحله ی عمل هم به جای این که تبلیغ عملی و حسن عمل و تدابیر عملی بفهمیم، تنها این مطلب را فهمیده ایم که باید اِعمال زور کرد… در حدیث است که: « کُونوا دعاهَ النّاس بِغَیرِ ألسنتِکم؛ مردم را به دین حق و صلاح دعوت کنید »، اما با ابزار زبان یعنی با ابزار عمل. شیخ طوسی در کتاب نهایه که از متون معتبر ماست می فرماید: « والأمرُ بالمعروفِ یکونَ بالیَد وَ اللّسانِ؛ فأمّا بالیدِ فهو أن یفعلَ بالمعروفِ و یجتَنبَ المنکرَ علی وَجه یَتأسّی بهِ النّاسُ… ». امام علی (علیه السّلام) می فرماید: « مَن نَصب نفسه للنّاسِ اِماماً فَلیبدأ بِتَعلیم نَفسهِ قَبل تَعلیمِ غَیرهِ وَلیکُن تَأدیبُه بِیَده قَبل تأدیبِه بِلِسانه… » گذشته از این که باید در اجرای امر به معروف و نهی از منکَر، عمل را دخالت دهیم، به این نکته توجه داشته باشیم که عمل هم اگر فردی باشد، چندان مفید نیست خصوصاً در دنیای امروز، این هم خود مشکلی است در زندگی اجتماعی ما که آن هایی هم که اهل عمل می باشند، توجهی به عمل اجتماعی ندارند، به اصطلاح تک رو می باشند. از عمل فردی کاری ساخته نیست. از فکر فردی کاری ساخته نیست. از فکر فردی کاری ساخته نیست. همکاری و هم فکری و مشارکت لازم است. (17)
استاد مطهری در پاسخ به این شبهه ی رایج که در شرایط امروز نمی توان امر به معروف و نهی از منکَر کرد، بیان قابل تأمّلی دارد:
اگر ما راستی می خواهیم این اصل فراموش شده را زنده کنیم، باید مکتبی و روشی به وجود آوریم عملی ( نه فقط زبانی ) و در عین حال اجتماعی ( نه انفرادی ) و در عین حال منطقی و مبتنی بر اصول علمی علم النّفس و اجتماعی در این وقت است که صد درصد در این منفعت است. (18)

پی نوشت ها :

1. همان، آیه ی 279.
2. فتح، آیه ی 29.
3. حجرات، آیه ی 10.
4. حشر، آیه ی 9.
5. رعد، آیه ی 22.
6. فصّلت، آیه ی 34.
7. اعراف، آیه ی 199.
8. مائده، آیه ی 2.
9. ( وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلاَئِکَهِ وَ الْکِتَابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلاَهَ وَ آتَى الزَّکَاهَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ‌ )؛ بقره، آیه ی 177.
10. طباطبایی، المیزان، ج5، 163.
11. (وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ )؛ سوگند به عصرِ غلبه حقّ بر باطل، که واقعاً انسان دستخوشِ زیان است مگر کسانى که گرویده و کارهاى شایسته کرده و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایى توصیه کرده‏اند. عصر، آیه ی 1-3.
12. ( کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ‌ )؛ آل عمران، آیه ی 110 .
13. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج11، 395.
14. توبه، آیه ی 71.
15. « وَ ما أعمال البرّ کلُّها و الجهادُ فی سبیل الله عِندَ الأمرِ بِالمعروفِ وَ النَهی عَن المنکر إلّا کَنَفثِ فی بحرِ لُجّی »؛ نهج البلاغه، صبحی صالح، حکمت 374.
16. نحل، آیه ی 125.
17. مطهری، مجموعه ی گفتارها، 43 و 45.
18. همان، 48.
منبع مقاله :
محمدی آشنانی، علی؛ (1392)، جامعه آرمانی قرآن کریم، قم: مؤسسه بوستان کتاب، ( مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول