نویسنده: علی محمدی آشنانی

در نهاد و نظام اقتصادی جامعه ی آرمانی، رشد و توسعه ی اقتصادی و سلامت و عدالت اقتصادی هم زمان، مورد توجه قرار گرفته است؛ نگاهی کوتاه به آیات قرآن نشان می دهد در هیچ شریعتی همانند شریعت اسلام به شیوه ها و عناوین مختلف توزیعِ ثروت و عمومی کردن پول توجه نشده است.
در این جامعه، آموزه ی الهی ( کَیْ لاَ یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ )؛ (1) تا میان توانگران شما، دست به دست نگردد.
مبنای برنامه ریزی اقتصادی است نه یک شعار زیبا و دل فریب؛ به همین جهت توزیع عادلانه ی ثروت بین نیازمندان در قالب پرداخت و دریافت خمس، (2) زکات (3)، قرض الحسنه، (4)، فطریه، انفاق، (5) احسان، (6)، صدقه (7) وصیت به ثُلث برای انجام کارهای خیریه، هبه و بخشش، قربانی، اطعام، ولیمه، نذر، مهمانی و وقف سامان یافته، به صورت کاربردی درآمده و با ذکر فواید و آثار انجام این گونه امور و برشمردن پی آمدهای تخلف از آن، در میان افراد جامعه ی آرمانی نهادینه شده است.
در جامعه ی آرمانی قرآن، دزدی و سرقت مگر به ندرت تحقق نمی یابد؛ زیرا مجازاتِ سخت قطع کردن دست را در پی دارد که با قاطعیت اجرا می گردد. (8) در این جامعه، به دلیل تربیت دینی، دزدی های پنهانی نیز مگر به ندرت رخت بربسته است؛ یعنی نه کارگران و کارمندان از کار خود می دزدند و نه کارفرمایان، پرداخت حقوق کارگران را از اوّلین فرصت ممکن به تأخیر می افکنند.
افراد جامعه ی آرمانی، دادن و گرفتن ربا را بر نمی تابند، بلکه آن را بسیار زشت، ناپسند و خوردن مال دیگران به باطل دانسته، (9) و اعلام جنگ با خداوند محسوب می کنند. (10) هم چنان که گرفتن و دادن رشوه ممنوع بوده، حرام و گناه شناخته می شود. (11) گفتنی است در این جامعه، تأمین نیازهای مستمندان و یتیمان، صِرف یک توصیه ی الهی یا هشدار لفظی نیست، (12) بلکه به صورت برنامه اساسی، چاره اندیشی شده، فرآیند جذب و سامان دهی کمک ها به اجرا درآمده است.
در جامعه ی آرمانی قرآن، مصالح عمومی و اجتماعی فدای منافع مادی نمی گردد و برای تأمین معیشت و امور اقتصادی، برقراری روابط ذلت بار با بیگانگان پذیرفته نیست:
( وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَهً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ‌ )؛ (13)
اگر از فقر بیمناکید، پس به زودى خدا شما را به فضل خویش بى‏نیاز مى‏گرداند، که خدا داناى حکیم است.
نوشتنی است در تحقق سلامت و عدالت اقتصادی، اگر چه امکانات در جامعه ی آرمانی بر اساس اصل قسط و به طور یکسان میان شهروندان و روستاییان تقسیم می شود و هیچ گونه تبعیض و تفاوتِ ناروایی میان طبقات و قشرهای مختلف جامعه از این جهت وجود ندارد، نظام اقتصادی جامعه ی آرمانی قرآن برخلاف اکثر جوامع آرمانی بشری، اشتراکی نیست، بلکه کسب ثروت و دست یابی به مالکیت خصوصی، خواه برای مردم و خواه برای مدیران و کارگزاران، جایز می باشد؛ تولید ثروت از سوی همگان مورد تشویق بوده، عمل به فرمان الهی و انجام وظیفه ی فردی و اجتماعی تلقی می گردد ولی ذخیره سازی و رکود سرمایه ی نقدی، شدیداً ممنوع و همراه با آن، توزیع عادلانه ی ثروت لازم شمرده می شود:
( وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لاَ یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ‌ )؛ (14)
و کسانى که زر و سیم را گنجینه مى‏کنند و آن را در راه خدا هزینه نمى‏کنند، آنان را از عذابى دردناک خبر ده.
افزون بر موارد پیش گفته، قرآن با ایجاد این بینش عمیق که « هر چه در راه خدا انفاق کنید، جای گزین می شود. » (15)، در عین آن که تلاش و کار و برخورداری و دست یابی به ثروت را مقدس اعلام می کند (16) افرادِ جامعه ی ایدئال را از بخل و شحّ نفس برحذر داشته، (17) آن را تا اوجِ ایثار و گشادگی دست به نیازمندان، تکامل می بخشد تا بدان حد که اگر نیاز به سخت گیری بر خویش باشد، آنان از ایثار دست بر نمی دارند:
( وَ یُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ )؛ (18)
و هر چند در خودشان احتیاجى مبرم باشد، آنها را بر خودشان مقدّم مى‏دارند.
تربیت قرآنی، انتظار تشکر و قدردانی از سوی نیازمندان را از دل انفاق کنندگان بر می گیرد. (19)
برای تحقق اهداف نهاد اقتصادی در جامعه ی آرمانی، نکات ذیل مورد توجه است:

الف) به کارگیری متخصصان اقتصادی
در جامعه ی آرمانی، از کارشناسان و متخصصان اقتصادی استفاده می شود و هرگز ثروت عمومی یا خصوصی در دست افراد نا آشنا و غیر متخصص قرار نمی گیرد:
( وَ لاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیَاماً )؛ (20)
و اموال خود را که خداوند آن را وسیله ی قوام زندگى شما قرار داد، به سفیهان مدهید. به همین جهت، نشاط و رواج اقتصادی زیادی در آن به چشم می خورد.

ب) اهتمام ویژه در تولید
در جامعه ی آرمانی قرآن، به ثروت، به عنوان امری منفی یا منشأ گسترش فساد و تباهی نگریسته نمی شود، بلکه مردم آن را خیر و بخشش خداوند می دانند (21) و به آن بر حسب طبیعت انسانی خود علاقه مند هستند. (22)
در جامعه ی آرمانی تولید ثروت و تولید وسایل مورد نیاز برای معیشت در حدّ مورد نیاز بدون هیچ نقصانی صورت می پذیرد به گونه ای که اوّلاً هیچ یک از آحاد جامعه دچار فقر و کمبود مالی نمی شود. ثانیاً همه از رفاه نسبی برخوردار می گردند، زیرا در پیام جاودانه ی الهی، انسان به عمران زمین فرا خوانده شده است:
( هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ‌ )؛ (23)
او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را استقرار داد. پس، از او آمرزش بخواهید، آن گاه به درگاه او توبه کنید، که پروردگارم نزدیک و اجابت‏کننده است.
بر اساس اصول بهره وری که امری وجدانی در تعالیم اسلامی است، آحاد جامعه ی آرمانی از بیکاری، کم کاری و تن آسایی دوری کرده، کار خود را با انگیزه ی الهی و در کمال اتقان و دقت انجام می دهند به همین جهت کمّیت و کیفیت تولید در جامعه ی آرمانی نسبت به جوامع دیگر افزون تر است.
آنان به گونه ای تربیت شده اند که نه به داشته های خود، خوش هستند و نه برای از کف دادن چیزی، تأسّف می خورند، بلکه همواره به فضل و رحمت الهی چشم دوخته اند و با شادی و خوشحالی و اعتقاد به آن، به کار می پردازند. آنان تأمین رزق را از جانب خداوند دانسته و آن را وعده ای تضمین شده تلقی می کنند و کار و فعالیت اقتصادی را وظیفه ی لازم فردی و اجتماعی می نگرند. در جامعه ی آرمانی قرآن، سازکار اقتصادی را وظیفه ی لازم فردی و اجتماعی می نگرند. در جامعه ی آرمانی قرآن، سازکار اقتصادی به گونه ای است که دغدغه ی اقتصادی و اضطراب تأمین معیشت، ذهن مردم را مشغول نساخته بلکه آنان نوعی امنیت اقتصادی را تجربه می کنند. آری، مردمان فارغ البال به فکر بندگی و پرستش خداوند هستند و وجود انواع کسب های حلال و پاکیزه هرگز آن ها را از دست زدن به کارهای ناروا باز داشته است.

ج) تأکید بر کشاورزی
جامعه ی آرمانی هر چند از نظر پیشرفت در تمام صنایع و فنون مورد نیاز جامعه به سطح قابل قبولی بار می یابد، اما از برخی آیات قرآن می توان چنین استفاده کرد که مؤمنان در وضعیت مطلوب خود بیشتر به کشاورزی و بهره های ناشی از آن گرایش دارند. به عبارت دیگر، اقتصاد جامعه ی آرمانی بیشتر بر پایه ی کشاورزی استوار شده است هر چند در صنعت نیز کمبود و عقب ماندگی ندارد. (24)
این نکته را شاید بتوان از تأکید مکرر قرآن در توجه به گیاهان و میوه ها به عنوان خوراک مطلوب برای انسان استفاده کرد. نگرش ظریف به سیاق آیات سوره ی تین، چنین اِشعار می دارد که انسانِ در « احسن تقویم » خلق شده، باید ضمن استفاده از بهترین خوراک معنوی که آموزه های وحیانی است، از بهترین خوراک مادی ( از قبیل انجیر و زیتون ) بهره بردارد.

د) مصرف بهینه و درست
در نگاه مردم جامعه ی آرمانی، زیاده روی در مصرف امری ناپسند می باشد، چرا که قرآن به آنان چنین آموخته است:
( إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ کَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً )؛ (25)
چرا که اسرافکاران برادران شیطان هایند، و شیطان همواره به پروردگارش ناسپاس بوده است.
بدین رو اگر چه در جامعه ی آرمانی، تولید ثروت و وفور نعمت، چشم گیر است و کمبود و نارسایی وجود ندارد، اما افراد آن در مصرف امکانات و ثروت ها، حد و اندازه را رعایت نموده، از اسراف و تبذیر به شدت پرهیز می کنند. آنان حتی در انفاق و بخشش نیز از اسراف و تبذیر خودداری می کنند:
( وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیراً )؛ (26)
و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه‏مانده را دستگیرى کن و ولخرجى و اسراف مکن.
به گفته ی مفسران، این آیه، صَرف مال برای رفع نیاز خود و دیگران را شامل می شود، (27) بدین رو باید در هر دو زمینه از اسراف دوری گزید.
افزون بر آن، مردم برای تعالی روحی و تهذیب اخلاقی بر اساس زهد و قناعت و به طور خاص زمامداران و مدیران جامعه ی آرمانی در ردیف محرومان جامعه از امکانات استفاده می کنند؛ (28) آنان در بهره برداری از اموال عمومی برای خود و خویشاوندانشان نه تنها زاهد هستند، بلکه از برداشت یکسان با دیگران نیز اجتناب می ورزند یا به دلیل برخورداری از کرامتِ ایثار، (29) اموال خود را به مستضعفان و محرومان می بخشند، (30) ولی در رساندن حقّ عمومی دیگران، نه به صورت سخت گیرانه بلکه سخاوت گیرانه بلکه سخاوت مندان و کریمانه از هیچ کوششی دریغ نمی ورزند.

هـ ) توزیع عادلانه ی ثروت، امکانات و اطلاعات
در جامعه ی آرمانی، توزیع عادلانه ثروت، امکانات و اطلاعات یک تئوری یا شعار نیست، بلکه از سه راه پیگیری می شود:

1. تشریع واجبات و عبادات مالی
قرآن کریم یکی از رسالت های اصلی مؤمنان در صورت دست یابی به حاکمیت را، کمک به محرومان تعیین کرده است:
( الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَهَ وَ آتَوُا الزَّکَاهَ )؛ (31)
همان کسانى که چون در زمین به آنان توانایى دهیم، نماز برپا مى‏دارند و زکات مى‏دهند.
هر چند در جوامع معمولی نیز توزیع ثروت به طور نسبی مورد توجه بوده و به طور ناقص وجود دارد، در جامعه ی آرمانی این موضوع کاملاً فراگیر و گسترده تشریع شده و رئیس نخستین جامعه به اجرای آن مأمور شده است:
( خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِهَا وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ‌)؛ (32)
از اموال آنان صدقه‏اى بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه‏شان سازى، و برای شان دعا کن، زیرا دعاى تو براى آنان آرامشى است، و خدا شنواى داناست.
آری، واجب ساختن پرداخت های مالی، همانند خمس، زکات، کفارات و نذرها و تشویق به پرداخت انواع صدقات و انفاقات و انجام امور خیریه از یک سو و وظیفه ی حکومت در دریافت و توزیع درست آن از سوی دیگر، یکی از راه های تعدیل ثروت و برقراری توزیع عادلانه در جامعه ی آرمانی است؛ بر این اساس افراد جامعه ی آرمانی در قرآن چنین وصف شده اند:
( وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ‌ * لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ‌ )؛ (33)
و همانان که در اموالشان حقّى معلوم است، براى درخواست کننده و محروم.
بر این اساس در جامعه ی آرمانی نهایی، با استفاده از اموال عمومی، حداقلِ نیاز همه ی محرومان تأمین می گردد و به تدریج کار به جایی می رسد که دیگر یا محرومی در جامعه وجود نخواهد داشت یا چندان نادر خواهد بود که برابر روایات مربوط به جامعه ی مهدوی، مردم برای پرداخت زکات و صدقه، به زحمت می افتند. (34)

2. تحریم سودجویی های نامشروع
در جامعه ی آرمانی قرآن، سود جویی های نامشروع، منکَر شناخته می شود و با آن برخورد می گردد؛ نظام کم فروشی هنگام فروش و دریافت زیادتر هنگام خرید، جایی ندارد، زیرا عامل فرو افتادن به جهنم شناخته می شود:
( وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ‌ * الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ‌ * وَ إِذَا کَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ‌ )؛ (35)
واى بر کم‏فروشان که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند و چون براى آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند.
نزد مردم جامعه ی آرمانی قرآن، خوردن مال یتیمان، بلکه هر گونه مال حرام، خوردن آتش سوزان و فروزنده ای است که فرو افتادن به آتش آخرت را به دنبال دارد:
( إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً )؛ (36)
در حقیقت کسانى که اموال یتیمان را به ستم مى‏خورند، جز این نیست که آتشى در شکم خود فرو مى‏برند، و به زودى در آتش درآیند.
بدین رو هرگونه تصرف در مال یتیمان [ و دیگران ] بر اساس انتخاب بهترین راه ممکن برای تأمین مصالح و منافع آن ها صورت می پذیرد:
( وَ لاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ )؛ (37)
و به مال یتیم جز به نحوى هر چه نیکوتر نزدیک نشوید.

3. برنامه ریزی برای اجرای عدالت اقتصادی
در جامعه ی آرمانی، قوانین، سازکار امور اجرایی، بلکه فرهنگ، بینش و تربیت افراد جامعه برای تحقق اصل عدالت و برابری در توزیع ثروت و برخورداری یکسان در شرایطِ برابر، برنامه ریزی و سامان دهی می شود تا همگان در اجرای اصل عدالت، نقش خود را ایفا کنند:
( لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ )؛ (38)
تا مردم به عدل و انصاف برخیزند.
بدین رو در جامعه ی آرمانی تصویب مقررات لازم و ایجاد زیربناهای مناسب، به کارگیری تمام توان و ظرفیت ها، فراهم آوردن سازکار اقتصادی برای سامان دهی عدالت اقتصادی و توزیع عادلانه ی ثروت عمومی، کاملاً مشهود است. افزون بر آن ها، در این جامعه پرداخت و دریافت انواع وام های فرض الحسنه به افراد، نظام شناخته شده ای است که برای تحقق آیات شریفه ی قرآن سامان یافته است:
( مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً کَثِیرَهً )؛ (39)
کیست آن کس که به بندگانِ خدا وام نیکویى دهد تا خدا آن را براى او چند برابر بیفزاید؟
در این جامعه، تأمین نیاز مالی کارگزاران از خزانه ی بیت المال نیز یکی از مواردِ توجه شده در آیات شریفه ی قرآن است.
( إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ‌ )؛ (40)
صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیانِ [ گردآورى و پخش ] آن، و کسانى که دلشان به دست آورده مى‏شود، و در راه آزادى بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده اختصاص دارد؛ این به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا داناى حکیم است.
بدون تردید پرداخت بموقع، متناسب و عادلانه ی دست مزد مأموران، کارکنان و کارمندان دولتی، زمینه ی دریافت رشوه یا تنظیم گزارش های نادرست برای تصاحب اموال دیگران (41) را از بین می برد و کارکنان را برای انجام کار پسندیده و مناسب تشویق می کند.
بدین سان تشریع واجبات مالی، تحریم سودجویی های نامشروع، برنامه ریزی برای اجرای توزیع ثروت، از انباشته شدن آن نزد ثروت مندان و فقیرتر شدن محرومان جلوگیری و عدالت اقتصادی را محقّق می نماید.

پی نوشت ها :

1. حشر، آیه ی 7.
2. انفال، آیه ی 41.
3. بقره، آیه ی 83؛ نور، آیه ی 56 و… .
4. حدید، آیه ی 11.
5. منافقون، آیه ی 10.
6. بقره، آیه ی 178 و نحل، آیه ی 90.
7. بقره، آیه ی 264.
8. مائده، آیه ی 38.
9. نساء، آیه ی 161.
10. بقره، آیه ی 279.
11. همان، آیه ی 188.
12. همان، آیه ی 83؛ انعام، آیه ی 152 و نساء، آیه ی 10.
13. توبه، آیه ی 28.
14. همان، آیه ی 34.
15. ( وَ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ‌ )؛ سبأ، آیه ی 39 .
16. هود، آیه ی 61.
17. حشر، آیه ی 9.
18. همان.
19. ( وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً * إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لاَ نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَ لاَ شُکُوراً )؛ انسان، آیه ی 8-9.
20. نساء، آیه ی 5.
21. بقره، آیه ی 180.
22. « مردم در داد و ستد و معاملات خود نه ظلم و ستم روا می دارند و نه زیر بار ظلم و ستم می روند »؛ همان، آیه ی 279.
23. هود، آیه ی 61.
24. مؤمنان، آیه ی 27 و انبیاء، آیه ی 80.
25. اسراء، آیه ی 27.
26. همان، آیه ی 26.
27. طباطبایی، المیزان، ج15، ص 240.
28. کهف، آیه ی 28.
29. حشر، آیه ی 9.
30. انسان، آیه ی 8.
31. حج، آیه ی 41.
32. توبه، آیه ی 103.
33. معارج، آیه ی 24-25.
34. « وَ یسوّی بین النّاس حتی لا تری مُحتاجاً إلی الزّکاه »؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج52، ص 390.
35. مطفّفین، آیه ی 1-3.
36. نساء، آیه ی 10.
37. انعام، آیه ی 152.
38. حدید، آیه ی 25.
39. بقره، آیه ی 245؛ مائده، آیه ی 12؛ حدید، آیه ی 18؛ تغابن، آیه ی 17 و مزمّل، آیه ی 20.
40. توبه، آیه ی 60.
41. بقره، آیه ی 188.
منبع مقاله :
محمدی آشنانی، علی؛ (1392)، جامعه آرمانی قرآن کریم، قم: مؤسسه بوستان کتاب، ( مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول