شب زنده داری:(1)

از نظر قرآن کریم، انسان در حرکت به سوی پروردگار هستی است و منتهای این سیر که در مسیری پر رنج و پر مشقّت واقع شده است، خداوند متعال می‌باشد:

«یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ؛ اى انسان! تو با تلاش و رنج بسوى پروردگارت می ‏روى و او را ملاقات خواهى کرد».(2)

آیات دیگری نیز به همین مضمون در قرآن کریم وجود دارد که بازگشت انسان را به سوی خود خداوند بر می‌شمرد و انتهای مسیر حرکت او را مقام عنداللهی می‌داند.(3)

بنده‌ای که قدم در راه نهد و با عزمی جزم مسیر تقرّب به درگاه الهی را بپیماید، به مقامی می‌رسد که خدای سبحان او را به نزد خودش دعوت می‌کند و او را در بهشت موعود که با بهشت معمولی تفاوت دارد و مخصوص خود خداوند است، منزل می‌دهد:

«یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ، ارْجِعی‏ إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً، فَادْخُلی‏ فی‏ عِبادی، وَ ادْخُلی‏ جَنَّتی؛ تو اى روح آرام‏یافته!

به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى که هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است، پس در سلک بندگانم درآى، و در بهشتم وارد شو!» .(4)

رسیدن به این مرتبۀ عظیم و دست یافتن به این مقصد رفیع، پس از پیمودن راهی طولانی در مسیری پر مشقّت برای آدمی میسّر می‌گردد. راهی که انسان باید بپیماید، از مو باریک‌تر، از شمشیر برّنده‌تر و از آتش سوزنده‌تر است، ولی اگر کسی عزم خود را جزم کند و گامی به سوی پروردگار متعال بردارد، لطف و عنایت خداوند منّان را در همۀ مراحل مسیر پر فراز و نشیبی که می‌پیماید، مشاهده خواهد کرد و حق تعالی را همواره پشتیبان و حامی خود خواهد یافت:

«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی‏ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً؛ و اگر فضل و رحمت الهى بر شمانبود، هرگز احدى از شما پاک نمی ‏شد».(5)

اگر این توفیق از طرف خداوند برای انسانی که زمینۀ آن را ایجاد کرده است، رفیق راه شد، موانع از سر راه او برداشته می‌شود و در یک زمان بسیار کوتاه، با پیروز شدن در یک امتحان الهی و یا جذب یک نظر ولائی، راه طولانی سیر و سلوک را پیموده و به مقصد خواهد رسید. خوشا به حال این‌گونه افراد که در طول تاریخ بسیار بوده‌اند.

برای رسیدن به هر مقصدی باید از راهی که به آن مقصد منتهی می‌شود، عبور کرد و طیّ مسیر در هر راه و مسیری، محتاج کمک و راهنمائی است. اگر کسی بنا داشته باشد به یک مسافرت معمولی برود، قطعاً از نقشۀ راه بی‌نیاز نخواهد بود. مسلماً راهنمائی کسانی که آن مسیر را پیموده‌اند و به موانع راه و پیچ و خم موجود در آن واقفند، فوائد فراوانی در جهت سهولت طی مسیر دارد و از موانع موجود در آن خواهد کاست. با یک مقایسۀ ساده این نتیجه حاصل می‌شود که اگر یک مسافرت عادی تا این مقدار نیازمند کمک و راهنمائی باشد، حرکت به سوی خدای سبحان با آن موانعی که بر سر راه دارد، راهنمایانی می‌طلبد که علاوه بر وقوف کامل بر جزئیّات مسیر حرکت، قادر به برطرف کردن موانع موجود باشند و بتوانند دست انسان را گرفته، به آن مقصد اعلی برسانند. از سوی دیگر دعوت بندگان به مقصدی خاص، بدون نمایش نقشۀ راه و ارسال راهنما، با حکمت خداوند حکیم سازگار نیست.

بنابراین حق تعالی با انزال کتب آسمانی به ویژه قرآن کریم و ارسال رسولان و اوصیای ایشان«سلام الله علیهم»، به ویژه چهارده معصوم«سلام الله علیهم»، حجّت را بر بندگان خویش تمام کرده و بر همین اساس انسان را به سوی خویش فرا می‌خواند.

خداوند تعالی در آیات متعدّدی از قرآن مجید به صورت مستقیم و غیرمستقیم راه را به جویندگان حقیقت نشان می‌دهد. پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم»و اهل‌بیت گرامی ایشان«سلام الله علیهم» که مبیّن قرآن هستند نیز در روایات فراوانی سلوک معنوی آدمی را متذکّر شده و به گونه‌ای مسیر حرکت را برای سالک هموار می‌کنند که گویی او را به مقصد رسانیده‌اند. بنابراین سالک باید در پرتو نور قرآن کریم و عترت«سلام الله علیهم»، راه طولانی تقرّب به سوی پروردگار متعال را بپیماید تا گمراه نشود.

اوّلین دستور خداوند برای پیامبر اعظم«صلی الله علیه وآله و سلم»شب ‌زنده‌داری است. میزان این شب‌زنده‌داری را نیز معیّن می‌فرماید:

«قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلیلاً؛ به پا خیز شب را مگر اندکى، نیمی از شب یا اندکى از آن را بکاه».(6)

بر این اساس، شب‌زنده‌داری آن حضرت از شگفتی‌های سیرۀ ایشان به‌شمار می‌آید. هر چند این دستورالعمل برای شخص پیامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» نازل شده است، امّا هرکس قصد سیر و سلوک دارد، با اجرای این دستورالعمل در حد توان خویش می‌تواند به مقاماتی عرفانی دست یابد.

پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» نیمۀ دوّم شب را بیدار بودند. عبادت و نماز شب ایشان نیز متفرّق بود. به صورتی که دو رکعت نماز می‌خواندند و پس از کمی استراحت، مجدداً وضو می‌گرفتند و دو رکعت نماز دیگر به جا می‌آوردند و به همین صورت ادامه می‌دادند تا نزدیک اذان صبح که نماز شفع و وتر را می‌خواندند. و در هر صورت برای شب زنده داری اهمیّت ویژه‌ای قائل بودند. قرآن شریف نیز بر تهجّد و شب‌بیداری تأکید دارد.

مسلمان باید اوّل شب را به استراحت بپردازد و خود را برای شب زنده‌داری در دل شب آماده کند. ولی متأسّفانه برخی مسلمانان عکس آن عمل می‌کنند؛ به گونه‌ای که رسم شده است از اذان مغرب و عشاء تا نیمۀ شب بیدار باشند و از نصف شب تا صبح بخوابند. دستور اسلام که در قرآن مجید و روایات شریف اهل بیت«سلام الله علیهم» آمده است، استراحت در دو سوّم اوّل شب و بیداری در یک سوّم دیگر می‌باشد:

«… یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ رَاهِبِینَ طَامِعِین؛(7) شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام در آغاز شب می ‌خسبند و چون دو سوّم از شب یا اندکى بیش و کم چندان که خدا خواهد بگذرد برخیزند و ملتمسانه به پروردگارشان توسّل جویند با حال و اشتیاق، و ترس از عذاب، و امیدوارى و چشمداشت بدان چه از ثوابها که نزد اوست ».(8)

سیرۀ پیغمبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و ائمۀ اطهار«سلام الله علیهم» چنین بوده است که پس از اقامۀ نماز مغرب و عشاء و به جا آوردن نوافل، به استراحت می‌پرداخته‌اند و در نیمۀ دوّم شب بیدار بوده‌اند. علمای بزرگ، دانشمندان و کسانی که موفّقیّتی کسب کرده‌اند نیز از همین سیره تبعیّت کرده‌اند و در نیمۀ دوّم شب علاوه بر عبادت و راز و نیاز با خدای سبحان، به امور علمی و تحقیقی خود نیز رسیدگی می‌کرده‌اند. علمای بزرگواری نظیر علامه طباطبائی«ره» و مرحوم صاحب جواهر«ره»، در ذیل کتاب‌های ارزشمندی همچون تفسیر المیزان و جواهرالکلام، ساعت ختم مکتوبات یا حلّ مشکلات و سؤالات علمی خود را اندکی مانده به اذان صبح، نوشته‌اند.

پایبندی حضرات معصومین«سلام الله علیهم» به شب زنده‌داری و اهتمام بزرگان دین به این امر مهم، حاکی از اهمیّت فوق‌العادۀ احیاء و شب بیداری در مکتب انسان‌ ساز اسلام است. به همین جهت احیاء و شب زنده‌داری به عنوان یکی از مستحبّات مؤکّد در شب‌های قدر تعیین شده است؛ بنابراین اهل معرفت نیز باید شب زنده‌دار باشند.

البته سالک باید به دو نکتۀ مهم در خصوص شب‌ بیداری توجّه داشته باشد: اوّل آنکه مراقب باشد اوقات خود را به بطالت نگذراند و احیاء او همراه با توجّه به حضرت حق باشد. دوّم آنکه شب بیداری او برای انجام وظایف روزانه و به‌‌ جا آوردن واجبات، مضر نباشد. به همین جهت، توصیه می‌شود اوقات خود را تقسیم نماید و به میزان کافی استراحت کند، تا هم توفیق شب‌ زنده‌داری را از دست ندهد و هم از تحصیل و کار و وظایف دیگر غافل نماند.

سالک باید بداند که بدون احیاء شبانه به‌‌ جائی نمی‌رسد. لااقل باید یک ساعت قبل و بعد از اذان صبح بیدار باشد. معنا ندارد کسی قصد سیر و سلوک داشته باشد، ولی هنگام اذان صبح خواب باشد. کسی که هنگام طلوع فجر خواب باشد، مورد نفرین حیوانات است تا چه‌ رسد به نفرین ملائکه. و از برکاتی که سحرگاهان نصیب اهل دل می‌شود، محروم می‌ماند:

دوش وقت سحر از غصّه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند(9)

از این‌رو، به کسانی که قصد سیر و سلوک و خودسازی معنوی دارند توصیه می‌شود به هر اندازه که در توان ایشان است ـ هر چند از کار روزانه بسیار خسته باشند ـ حداقل نیم ساعت قبل از اذان صبح تا نیم ساعت بعد از اذان صبح به عبادت بپردازند. در این یک ساعت خیلی کارها می‌توان کرد. همانطور که قبلاً نیز بدان اشاره شد، طالب معرفت باید قبل از نماز صبح، نماز شب بخواند و پس از اقامۀ نماز صبح (حتّی المقدور به جماعت)، دقایقی به تلاوت قرآن شریف بپردازد و در ابتدای روز، با قرآن کریم انس بگیرد. بعد از آن، یک توسّل روزانه به محضر مقدّس چهارده معصوم«سلام الله علیهم»، داشته باشد. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و حضرت زهرا«سلام الله علیها» را با زیارات مختصری که در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، زیارت کند و زیارت جامعۀ کبیره را بخواند. در این صورت، نماز شب و نماز صبح خود را در افضل اوقات اقامه کرده‌‌ و به قرآن کریم و عترت«سلام الله علیهم» که دو بال پرواز هستند، متوسّل شده‌ است. مداومت روزانه بر این برنامۀ صبحگاهی، در پیشرفت سیر و سلوک اثرات فراوانی دارد. موفّقیت انسان در زندگی و تأمین آتیه نیز، به بیداری و عبادت سحرگاهان بستگی دارد.

پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم» نیز برای انجام مأموریت بسیار مهم خود، نیازمند اراده‌ای قوی و قاطعیّت در گفتار بودند. بنابراین خداوند متعال در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً»؛ یعنی اگر ارادۀ قوی و تقویت اراده می‌خواهی تا در کار خود موفّق باشی، اگر می‌خواهی این راه پرمشقّت و سختی که در پیش‌ داری، تو را از پا در نیاورد، نماز شب و تهجّد بهترین طریق تقویت اراده است. ثمره و نتیجۀ نماز شب در آیه‌ای دیگر برای آن حضرت تشریح شده است. آنجا که می‌فرماید:

«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسی‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُودا؛ و پاسى از شب را(از خواب برخیز، و) قرآن(و نماز) بخوان! این یک وظیفۀ اضافى براى توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!».(10)

در این آیۀ شریفه،‌ خداوند رسول اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم» را به تهجّد، قیام به عبادت در شب و انجام دادن نافله‌های خاصی امر می‌کند و می‌فرماید: «به واسطۀ نماز شب به تو مقام محمود یعنی موفّقیّت در رسالت و شفاعت در آخرت عنایت می‌کنیم.» کسی که از مقام محمود برخوردار شود، در دنیا و آخرت به درجه و مقامی می‌رسد که دیگران غبطۀ او را می‌خورند. به عبارت روشن‌تر، کسی که نماز شب خوانده است،‌ در دنیا در کار خود موفّق می‌شود و در قیامت، نورانیّت و درخشندگی خیره‌‌کننده‌ای پیدا می‌کند. او در صف محشر جلو می‌رود تا به صف انبیاء می‌رسد و آنجا مقام محمود است،‌ در چنان موقعیّتی اهل محشر به او غبطه می‌خورند. نماز شب، نعمتی است از جانب خدای سبحان که عزّت‌ و ابهّت نمازگزار را نزد مردم افزایش می‌دهد. برخی تصوّر می‌کنند نعم‌ الهی منحصر در مادّیات است، در صورتی که از نعمت‌های اصلی و مهمِّ خداوند که محبوب اولیای الهی است، می‌توان به‌ کسب توفیق نماز شب اشاره کرد. پیامبر خدا«صلی الله علیه و آله و سلم» فرمودند:

«الرَّکعَتانِ فِی جَوفِ اللَّیلِ اَحَبُّ الَیَّ مِنَ الدُّنیَا وَ مَا فیِهَا؛ دو رکعت نماز در دل شب نزد من محبوبتر است از دنیا و هرآنچه در آن می باشد».(11)

همچنین از وصایای پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم»به حضرت علی«سلام الله علیه» است که می‌فرمایند:

«یَا عَلِیُّ! ثَلاثٌ فَرَحَاتٌ لِلمُؤمِنِ: لِقاءُ ‌الاِخوَانِ وَ ‌تَفطیِرُ ‌الصّائِمِ وَ التّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّیل؛ ای علی! برای مؤمن سه شادی است: دیدار برادران، گشودن روزه هنگام افطار و شب‌زنده‌داری و نماز در آخر شب».(12)

نافلۀ شب در سیر و سلوک جایگاه برجسته‌ای دارد و عنایاتی از جانب حق تعالی برای سالک رقم خواهد زد؛ وقتی مؤمن در نیمه‌های شب، با صرف نظر کردن از لذّت و شیرینی خواب، از جای خود برمی‌خیزد و نماز شب می‌خواند، عنایت خاصی از سوی پروردگار عالم شامل حال او می‌شود. نماز شب، برکت دنیا و نورانیت آخرت را برای اهل معرفت به ارمغان می آورد و ترک آن، حتّی برای یک مرتبه نیز نزد پویندگان راه حقیقت، خسارت جبران ناپذیری به شمار می‌آید و از آن برآشفته می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که اگر فرزند خود را از دست بدهند، این‌چنین ناراحت و پریشان نخواهند شد.

مرحوم آیت الله میرزا علی آقا شیرازی«ره» که از علمای وارستۀ اصفهان بود، زمانی به قم آمده بود و به دلیل ارادتی که شهید آیت الله مطهری«ره»به ایشان داشت، میهمان او بود. یک شب تعدادی از فضلا به دیدن آقای شیرازی آمده بودند و جلسۀ آنان تا حدود نیمه شب طول کشید و آقای شیرازی دیرتر از هر شب خوابید. همین موضوع توفیق تهجّد و نماز شب را از آیت الله شیرازی«ره» سلب کرد و موجب شد آن مرد الهی، هنگام اذان صبح از خواب بیدار شود. نقل می‌کنند آیت الله شیرازی«ره» به‌ قدری از این اتّفاق متأثّر شده بود و گریه و زاری کرده بود که گوئی فرزند ایشان فوت شده است. بعد گفته بود من شانزده هفده ساله بودم که یک شب برای نماز شب بیدار نشدم، آن روز تا شب گریه می‌کردم و شب گذشته آن حادثه تکرار شد.

در نماز شب است که انسان توفیق راز و نیاز با خداوند تبارک و تعالی و نجوای عاشقانه با او را پیدا می‌کند و می‌تواند از جاذبه‌های عالم ملکوت برای سیر عرفانی خود استفاده نماید. دل سالک در اثر خواندن نماز شب، مهیّای پذیرایی از صاحب اصلی خود یعنی خدای مهربان می‌شود. به عبارت روشن‌تر، نماز شب، دل آدمی را از رذائلی که جایگاه حضرت رحمان«جلّ و علا» را غصب کرده‌اند، می‌زداید و نور خدای سبحان را در آن جلوه‌گر می‌کند.

بنابراین سیر و سلوک بدون نماز شب، سالک را به مقصد نمی‌رساند. امام حسن عسکری«سلام الله علیه» می‌فرمایند:

«إِنَّ الْوُصُولَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیْل».(13)

بنابر این فرمایش امام عسکری«سلام الله علیه» معقول نیست کسی بتواند بدون تهجّد و نماز شب، راه را بپیماید. اهمیّت نافلۀ شب به قدری است که ائمۀ طاهرین«سلام الله علیهم» در برخی روایات فرموده‌اند: اگر کسی موفّق به خواندن نماز شب نشد، شایسته است قضای آن را به جا آورد.(14) همین توجّه به نماز شب و مداومت بر خواندن و اصرار بر قضا نمودن آن، موجب کسب توفیق دائمی درک نافلۀ شب در وقت فضیلت می‌شود.

اساتید بزرگوار اخلاق و بزرگان علما، همواره شاگردان خود را به مداومت بر نماز شب سفارش و ترغیب می‌کرده‌اند. استاد عظیم‌‌الشأن ما علامه طباطبائی«ره» می‌‌فرمودند: در مدرسه ایستاده بودم و متوجّه شدم کسی دست خود‌ را روی شانۀ من گذاشت. برگشتم، مرحوم آیت الله آقای قاضی«ره»را دیدم. ایشان فرمودند: فرزندم، اگر دنیا می‌خواهی‌ نماز شب، اگر آخرت می‌خواهی نماز شب، اگر هم دنیا و هم آخرت را می‌خواهی، نماز شب.

نماز شب موجب تابش انوار ربوبی است و باعث می‌شود آن نور، بر چهرۀ نمازگزار نیز تجلّی ‌یابد؛ به‌طوری‌که بر همگان آشکار می‌گردد. گویی زیبایی، شادابی و نشاط خاصی بر چهرۀ او ظاهر می‌شود. جذبه‌های الهی شامل بندگانی می‌شود که در دل شب برای خواندن نماز قیام می‌کنند. چنین بندگانی در معرض رحمت الهی و نسیم ربوبی قرار می‌گیرند. نماز شب‌ موجب حسن خلق‌ می‌شود و غم و اندوه را از دل بندۀ شب‌‌زنده‌دار زایل می‌کند. مداومت بر نافلۀ شب فوائد فراوانی دیگری نیز دارد که بندگان از بیان و درک آن فوائد، عاجزند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

«فَلاَ تَعلَمُ نَفسٌ مَا اُخفِیَ لَهُم مِن قُرَّهِ اَعیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا‌ یَعمَلُونَ؛ هیچ کس نمی ‌داند چه پاداشهاى مهمی که مایۀ روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، این پاداش کارهایى است که انجام می ‌دادند!».(15)

کسی نمی‌داند که در عالم غیب آنچه مایۀ روشنی چشم‌هاست، برای شب‌زنده‌داران آماده شده است و این پاداش عملی است که‌ انجام داده‌اند.

ترک نماز شب در بیان ائمۀ اطهار«سلام الله علیهم»بسیار مذمّت شده است. حضرت ولی عصر«ارواحنا فداه»، در موارد متعدّدی خطاب به کسانی که توفیق تشرّف خدمت ایشان پیدا کرده‌اند، فرموده‌اند: «ننگ است برای شیعیان ما که نماز شب و شب‌بیداری نداشته باشند». از مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی«ره»نقل شده است که: «روزی در راه زیارت گم شدم و بالأخره تا نزدیک مرگ بی‌تاب گشتم. با توسّلی به امام زمان«ارواحنا‌فداه»، حضرت به سراغ من آمدند و مرا نجات دادند و فرمودند که «ننگ است برای شیعیان ما که نماز شب نداشته باشند.»

نماز شب مستحب است، امّا هر امر مستحبّی را نمی‌توان ترک کرد. اگر بنده بداند که خداوند متعال به نماز شب او، نزد فرشتگان مباهات می‌کند و به واسطۀ نافلۀ شب، او را می‌آمرزد، هیچگاه از خواندن آن غافل نمی‌شود. رسول گرامی «صلی الله علیه و آله و سلم»می‌فرمایند:

«إذَا قَامَ العَبدُ مِن لَذِیذِ مَضجَعِهِ وَ النُّعاسُ فِی عَینَهِ لِیُرضِی رَبَّهُ بِصَلاهِ لَیلِهِ بَاهَی اللهُ بِهِ المَلائِکَهَ وَ قَالَ: امَا تَرونَ عَبدی هَذَا قَد قَامَ مِن لَذِیذِ مُضجَعِهِ لِصَلاهَ لَم أفرِضهَا عَلَیهِ، اشهَدُوا أنِّی قَد غَفرتُ لَهُ؛ آن‌گاه که بنده از بستر گرم و خوشایند خود برمی‌خیزد، تا خشنودی پرودگارش را با برپاداشتن نماز شب به دست بیاورد، در حالی که خواب آلودگی در چشمان او باقی است، خداوند متعال به خاطر او به فرشتگان مباهات می‌کند و می‌فرماید: آیا نمی‌بینید این بندۀ مرا! او از بستر گرم خویش برخاسته است تا نمازی را که بر او واجب نگردانیده‌ام، برپا دارد؛ شاهد باشید که من او را آمرزیدم».(16)

اساساً به جا آوردن مستحبّات در سیر و سلوک‌ از اهمیّت والائی برخوردار است. انجام واجبات وظیفۀ سالک است و علاوه بر آنکه ثواب دارد، موجب تقرّب می‌گردد. امّا قرب والاتر و مقام محمود، در اثر اهمیّت به مستحبّات نصیب سالک می‌شود. از این رو در تعالیم دینی، مستحبّات و خصوصاً نماز شب به «قرب ‌نوافل» تعبیر شده است.

این موضوع مصداق عرفی نیز دارد؛ وقتی کسی را به کاری می‌گمارند، اگر به اندازۀ تعهّد شده کار کند، مؤاخذه نمی‌شود و به همان میزان، مستحقِّ دستمزد است. ولی آنچه موجب تقرّب و محبوبیّت بیشتر می‌شود، انجام کارهای زائد بر وظیفۀ معهود است.

نماز شب از این جهت که یک عبادت بیش از حدّ انتظار و زائد بر وظیفه است، انوار الهی را در قلب انسان متجلّی می‌نماید و او را به مقام قرب الهی می‌رساند.

خداوند عزّوجل در روایتی که امام صادق«سلام الله علیه» از قول پیامبر ‌اکرم «صلی الله علیه و آله و سلم»نقل کرده‌اند، می‌فرماید:

«وَ مَاتَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدٌ بِشَیْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَهِ حَتَّی أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی یَنْطِقُ بِهِ وَ یَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ؛

و هیچ بنده‌ای به‌چیزى به من تقرّب نجوید که نزد من محبوب‏تر از آنچه بر او واجب کرده‏ام باشد، و همانا او به‌ وسیلۀ نماز نافله به من نزدیک شود تا آنجا که من او را دوست بدارم، و هنگامی که او را دوست بدارم گوش او شوم، همان گوشى که با آن می‌شنود و چشم او گردم، همان چشمی که با آن ببیند و زبانش شوم همان زبانى که با آن سخن گوید، و دست او گردم، همان دستى که با آن بگیرد، اگر مرا بخواند اجابتش کنم و اگر از من چیزی بخواهد به او عطا می‌کنم».(17)

نماز شب انسان را به نور خداوند متّصل‌ می‌کند و‌ او را نزد پروردگار محبوب می‌نماید. وقتی چنین شد، چشم و گوش و زبان و دست وی خدائی می‌شود. افزون بر این، مستجاب‌الدّعوه می‌گردد و هرچه از خدای سبحان طلب نماید به او عطا می‌فرماید.

درک نافلۀ شب، رستگاری دنیا و آخرت، و ترک آن، گرفتاری دو گیتی را به همراه خواهد داشت. نماز شب در عالم قبر و عالم برزخ به صورت یک رفیق و همراهِ نورانی برای انسان ظاهر می‌شود و به او یاری می‌رساند. بنابراین ترک نماز شب به ویژه برای اهل سیر سلوک، ابداً به صلاح نیست و خسارات فراوانی به همراه دارد.

منابع:

1 – این دستور العمل ها برگرفته شده اند از مباحث اخلاقی حضرت آیت الله مظاهری حفظه الله.
http://www.almazaheri.ir
2 – الإنشقاق / 6
3 – از جمله البقره / 156: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»، النجم / 49: «وَ أنَّ إِلى‏ رَبِّکَ الْمُنْتَهی» و …
4 – الفجر / 30-27
5 – النور / 21
6 – المزمل/ 3-2
7 – صدوق، محمّد بن على بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی . قم. دوم، 1413 ه‍ ق. ج1. ص 482.
8 – غفارى، على اکبر. ترجمه من لا یحضره الفقیه. نشر صدوق. تهران. اول، 1409 ه‍ ق. ج2. ص 173
9 – حافظ شیرازی. غزل شماره 183
10 – الإسراء/ 79
11 – شیخ حر عاملی. وسائل الشّیعه، موسسه آل البیت. قم 1409ق. ‌ج 8، ص 156.
12 – من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 358.
13 – مجلسی. محمدباقر. بحارالانوار. موسسه الطبع و انشر. بیروت. 1410ق. ج 75، ص 380.
14 – شیخ طوسی. تهذیب الاحکام، دارالکتب الاسلامیه. تهران. 1407ق. ج 2، ص 335.
15 – السجده‌/ 17.
16 – وسائل الشّیعه، ج 8، ص 157.
17- کلینی، محمدبن یعقوب. الکافی. دارالکتب الاسلامیه. تهران. 1407ق. ج 2، ص 352.

گروه حوزه علمیه تبیان – علی محمد سرلک