از آنجاکه سیره معصومان علیهم السلام باید همواره الگوی ما باشد، بر آن شدیم تا به بررسی محور­های مناظره‌های امام صادق علیه السلام با استفاده از متون تاریخی و روایی بپردازیم.

معنای لغوی مناظره
مناظره در ادب فارسی به معنای «جدال کردن»، «با هم بحث کردن»، «با هم سؤال و جواب کردن»، «با هم نظر کردن؛ یعنی فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی»، «مجادله و نزاع با همدیگر» و نیز «بحث با یکدیگر در حقیقت و ماهیت چیزی»، (دهخدا، 1377: ۱۴: ۲۱۵۶۲) به کار رفته است.

گفت‌و‌گو و نکته‌بینی طرفینی رو در رو
راغب اصفهانی درباره مناظره می‌گوید: مناظره عبارت است از گفت‌و‌گو و نکته‌بینی طرفینی رو در رو، و به میان آوردن هر آنچه به آن معتقد است. او نظر را عبارت از کاوش می‌داند و می‌گوید نظر اعم از قیاس است؛ زیرا هر قیاسی، نظر است، ولی هر نظری، قیاس نیست (راغب اصفهانی، 1362: ۴۹۸).

هدف اصلی مناظره­، رسیدن به حقیقت مسئله است
هدف از مناظره، همیشه «بیان برتری یک طرف بر دیگری» نیست. هدف اصلی مناظره­ های رسمی، رسیدن به حقیقت یک مسئله است؛ بر خلاف مجادله که هدف از آن، چیرگی بر طرف مقابل است. (شهید ثانی، 1374: ۵۴۷ ـ ۵۵۱).

گفتگویی که در ذهن‌ها ماندنی است
مهم‌ترین فایده مناظره، فایده آموزشی آن است. آموزش دانش‌های گوناگون، دین، عقاید، اخلاق و… . در مناظره از یک‌ سو همه اطلاعات راجع به موضوعی گردآوری می­ شود و از سوی دیگر، با بیان آن منتشر می‌گردد. اهمیت این آموزش­ ها نیز در آن است که اولاً، چون نتیجه بحث و استدلال است، در ذهن‌ها ماندنی است و ثانیاً به دلیل غیر مستقیم بودن، پذیرفتنی­ تر و جذّاب­ تر است (همان: ۵۴۷ ـ ۵۵۱).

دیدگاه‌های خود را بر یکدیگر عرضه دارید
تاریخ نشان می ­دهد که تکامل علوم، به ویژه معارف عقلی بشر در پرتو مباحثات علمی و هم‌ اندیشی‌ها تحقق یافته است و ثمره آن، رشد و شکوفایی فرهنگ جوامع مختلف است. در آثار اسلامی نیز بر این امر تأکید شده است؛ تا آنجاکه امام علی علیه السلام فرمودند: «دیدگاه‌های خود را بر یکدیگر عرضه دارید تا رأی صحیح از آن پدید آید».

آداب مناظره
با توجه به اینکه مناظره در روشنگری و بیان احکام دین جایگاه خاصی دارد و شرایط، محل و زمان ویژه‌ای می‌طلبد، هر کس به مناظره می‌پردازد، باید شرایط و آداب آن را رعایت کند. برخی از این آداب بدین قرار است:

1- زندیقی که به امام ایمان آورد
حضرت امام صادق علیه السلام در گفت‌و‌گوهایی خود با گروه‌های مختلف، آنها را با استفاده از واژه ­های مؤدبانه و احترام‌آمیز مخاطب می‌ساخت. مثلاً هنگامی که زندیقی از مصر برای مناظره با حضرت به مدینه و بعد از آن به مکه آمده بود، حضرت او را چنین خطاب فرمود: «یا اخا اهل مصر؛ ای برادر اهل مصر». نتیجه مناظره وی با امام این بود که زندیق ایمان آورد و امام نیز یکی از یاران خود، هشام بن حکم را مأمور آموزش آداب و احکام اسلام به او نمود. (طبرسی، 1386: ۲: ۳۳۵)

2- دین‌داری خود را به حساب خدا بگذارید
یکی از ویژگی‌های دیگر مناظره‌های امام صادق علیه السلام اصرار نداشتن بر تغییر عقیده طرف گفت‌و‌گوست. این روش نشان‌دهنده آزاداندیشی و عدم استبداد بوده و اصل را بر روشنگری قرار می‌دهد و نه نتیجه‌گیری. در احادیث از قول امام صادق علیه السلام آمده است: «دین‌داری خود را به حساب خدا بگذارید و نه به حساب مردم. با مردم درباره دین ستیزه نکنید؛ زیرا ستیزه دل را بیمار می‌کند.» (کلینی، 1365: ج1: 475)

3- منظور اهل مناظره نباید به کرسی نشاندن گفتار و نظریه خود باشد
هدف مناظره‌کننده باید رسیدن به حق و یافتن و نمایاندن آن باشد. منظور اهل بحث و مناظره نباید به کرسی نشاندن گفتار و نظریه خود و اظهار حق بودن خویشتن باشد. این‌گونه هدف‌گیری را در بحث و مناظره، جدال و ستیزه می‌نامند (فیض کاشانی، بی‌تا: ۱: ۱۰۰).

4- مناظره با افراد برجسته علمی
مناظره باید با افرادی صورت پذیرد که دارای استقلال علمی، صاحب‌نظر، برجسته و معروف باشند تا در صورتی که مناظره‌کننده طالب حق باشد، بتواند از بیاناتشان سودمند گردد (شهیدثانی، 1374: ۵۰۴).

5- آنچه نزد خداست، پایدار و فناناپذیر است
مناظره‌کننده باید خود را «داعی الی اللّه» بداند و پیوسته رسالت هدایتگری و روشنگری را در جهت اعتلای کلمه حق بر دوش خود احساس کند و دانش را با این هدف که با نابخردان درافتد، با دانشمندان به جدال و ستیزه برخیزد یا نظر مردم را به خود معطوف سازد، فرانگیرد؛ بلکه در گفتارش همان اهدافی باشد که در پیشگاه خداوند متعال قرار دارد؛ چرا که آنچه نزد خداست، پایدار و فناناپذیر است (همان: ۵۰۸).
منبع:
مقاله “مناظرات امام صادق علیه السلام”/ علی‌اصغر نوبخت/ شماره 159 مجله اشارات