نویسنده : دکتر محمد علی فیاض بخش

گردش صحیح مال در جامعه، تنها متّکی به پرداخت حقوق مالی نیست، بلکه نظم در زمان و تداوم آن نیز شرط است. امام صادق (علیه السلام) در توضیح «حقّ معلوم»در آیه ی مربوطه این دو قید را اضافه فرمود : «زمان های معیّن و معلوم، مداومت بر آن» (1) . نیز در مورد صدقات می فرماید: « صبحگاهان با دادن صدقه نحوست آن روز را از خود دفع خواهی کرد و عصرگاهان ،شومی آن شب را»(2).
آبروی انسان های کریم النّفس از مال آنها به مراتب عزیزتر است؛ زین روی بسیاری از نیازمندان ترجیح می دهند با درد و فقر بسازند ولی زبان سؤال و شکوه بر کسی نگشایند و همه ی هنر در ادای حقوق مالی اولاً یافتن چنین فقیرانی و ثانیاً حسن انفاق به آنهاست، به گونه ای که نیاز آنان برطرف شود و کمترین خللی به شخصیت ایشان وارد نگردد. امّا سه نکته در پرداخت حقوق نیازمندان :
الف ـ پرهیز از منّت گذاری: مکر شیطان در اغوای انفاق کننده از طریق منّت گذاری و تحقیر فقرا در ادای حقوق مالی ظاهر می شود و در این صورت خسران مضاعف را نصیب آنان می کند؛زیرا از یک سو ثواب انفاق را به واسطه ی منّت گذاری از دست می دهند-چرا که اگر به حق برای خدا انفاق می کنند، دلیلی بر منّت گذاری وجود ندارد ، بلکه آنها منّت دار فقرایند!-و از سوی دیگر مؤمنانی را تحقیر کرده اند که مقام ویژه ای به واسطه ی درد فقر نزد پروردگار دارند. در تحذیرهایی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به امّت خویش داده اند از جمله آن است:«به هوش باشید،کسی که فقیر مسلمانی را تحقیر کند، حق خدا را حقیر شمرده است و هر که چنین کند روز قیامت، خوار برانگیخته می شود ، مگر آن که توبه کند…. و کسی که فقیر مسلمانی را احترام کند خدای را در حال رضایت ملاقات خواهد کرد»(3).
ب ـ سرعت در ادای حقوق مالی : یکی دیگر از مظاهر تحقیر فقیر که به بهانه ی تحقیق(!)صورت می گیرد ، معطّل کردن آنها در اخذ حقوقشان است .
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در وصیّت ، ماندگار خود خطاب به دو فرزند بزرگوارشان آنان را درباره ی یتیمان قسم می دهند که:« مبادا یک روز به آنها انفاق کنند وروز دیگر معطّلشان گذارند. زیرا نتیجه ی آن، ضایع شدن شخصیت آنهاست»(4).همچنین می فرماید:«بدترین بخشش آن است که مقدّمه اش معطّلی و عاقبتش منّت گذاری باشد»(5).
در جامعه مسلمانان بخش هایی که در خدمت محرومان و نیازمندان هستند باید به گونه ای برنامه ریزی کنند که کمترین معطّلی یا فشار روحی را برای آنها نداشته باشند، زیرا روحیّه ی طبقه ی مسکین جامعه به سبب زخم هایی که در اثر محرومیّت بر شخصیت آنها وارد شده بسیار حساس و شکننده است و از سوی دیگر، ناله های آنها کمتر به گوش مدیران و کارگزاران جامعه می رسد، بنابراین برنامه ریزی برای آنها – عجالتاً از سوی تشکیلات مردمی – از حساسیّت خاصّی برخوردار است.امام علی (علیه السلام) در عهد نامه ی خود به مالک اشتر می فرماید:«به امور کسانی که به تو دسترسی عادی ندارند رسیدگی کن؛همان هایی که از چشم ها پنهان می مانند و مردمان سطحی نگر، حقیر و خوارشان می پندارند؛ پس از میان افراد مورد وثوق و اعتماد خود کسانی را که اهل خداترسی و فروتنی اند به کار آن فقیران بگمار تا گزارش حالشان را نیز به تو بازگویند»(6).
ج ـ صدقه ی پنهانی: ادای حقوق مالی به صورت علنی و یا پنهان دارای مزایایی است که هر یک در جای خود نیکوست . صدقه ی علنی تشویق جامعه به این فریضه ی مهمّ و تسلی محرومین نسبت به عموم اغنیاست و صدقه ی پنهانی به دور از ریا و منّت، حفظ کننده ی شخصیّت فقراست و مناسب است اغنیا بخشی از حقوق مالی خود را علنی و بخش دیگر را پنهانی ادا کنند تا بهره ی هر دو روش حاصل آید . در سیره ی اهل بیت علیهم السّلام نسبت به هر دو مورد توصیه شده است . با این تفصیل که چون تعظیم شعائر الهی و حفظ رنگ دینی جامعه، خود مهم است. اقامه ی علنی آنها موجب قوت قلب مؤمنان است و زین روی باید آشکارا انجام شود تا جامعه از آثار آن بهره مند گردد و البته طریق افراط در این زمینه، هم محتوای عمل را تهی می کند و هم دلزدگی و خستگی و ملال می آورد که خود سخن دیگری است-امّا انفاق به فقیران و رسیدگی به زندگی ایشان. از آن روی که با آبروی آنان سروکار دارد همان بهتر که مخفیانه صورت پذیرد؛هر چند انفاق آشکار نیز بدان جهت که سرانجام نیازی را برطرف می کند در زبان قرآن پسندیده شمرده شده است :«اگر صدقات خود را آشکار کنید خوب است،لیکن خوب تر آن است که آنرا مخفیانه به فقرا بدهید که در این صورت گناهانتان نیز آمرزیده می شود»(7).
1ـ میزان الحکمه6/259/10
2ـ بحارالانوار ،ج96،ص76
3ـ همان،ج72،ص38
4ـ نهج البلاغه ،نامه 47
5 ـ میزان الحکمه،ح10146
6 ـ نهج البلاغه ،نامه 53
7ـ بقره،271
منبع:هفته نامه جوانان شماره 2104