این نوشتار به بررسی جایگاه خشم در قرآن و روایات اسلامی و درمان آن می پردازد.

مقدمه

عصبانیّت به معنای خشمگین و غضبناک بودن، حالت و کیفیت خاصی است که بر فرد عارض می ‌شود و شخص تعادل قوای ارادی و تسلط خود را بر اثر ناراحتی و خشم از دست می‌دهد.

(فرهنگ فارسی، محمد معین، ج2، ص 2311)

در منابع دینی و اخلاق اسلامی، بحث عصبانیت تحت عنوان «غضب» و «غیظ» مطرح بوده و از شاخه ‌های مبحث رذایل و «نبایدهای اخلاقی» می ‌باشد.

حضرت امام خمینی (ره) می‌فرماید:

غضب یک حرکت و حالت نفسانی است که به واسطۀ آن جوشش و غلیان در خون قلب، برای انتقام حادث می شود. بنابراین وقتی این حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کرده و شریان ‌ها و دماغ از یک دود تاریک مضطربی پُر می گردد که به واسطۀ آن عقل منحرف شده و از ادراک و رویّه باز خواهد ماند.

(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 238)

غیظ و غضب از منظر قرآن شریف و منابع روایی

در قرآن شریف و منابع روایی، بحث غیظ و غضب،‌ تحت عناوین مختلف ‌مورد بررسی قرار گرفته است.

قرآن کریم در مورد غیظ و غضب کفّار نسبت به اهل ایمان می‌فرماید: «وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ».

امّا هنگامى که تنها مى ‏شوند از شدّت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان مى‏گزند! بگو: با همین خشمى که دارید بمیرید!. (آل عمران 119)

در مورد اصل خشم و غضب، پیامدها و پیشگیری و درمان آن،‌ روایات بسیاری وارد شده است.

برای نمونه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «اجتَنِبِ الغضب». از خشم بپرهیزید.

(نهج الفصاحۀ 116)

پیشگیری و درمان عصبانیت

قرآن مجید در آیات زیادی به پیشگیری و درمان عصبانیت و خشم شدید، تشویق کرده و می‌فرماید: «الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ..».

همان ها که در توانگرى و تنگدستى، انفاق مى‏کنند؛ و خشم خود را فرو مى‏برند. (آل عمران 134)

بیشتر آیات و روایات در راستای عصبانیت، غیظ و غضب، قبل از آن که نحوۀ درمان را بازگو کنند، جنبه پیشگیری را بیان نموده اند.

دین اسلام در صدد است انسان‌ ها به هیچ وجه دچار خشم و غضب نشوند؛ به همین جهت قرآن شریف در آیۀ 84 سوره یوسف و آیه 37 سوره شوری، مسلمانان را در مورد فرو بردن خشم و پیشگیری از آن تشویق می‌کند.

روایات بسیاری در راستای پیشگیری و درمان خشم و عصبانیت وارد شده که به یک نمونه اشاره می گردد.

رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌فرماید: «وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکْظَمُهُمْ لِلْغَیْظِ». و استوارترین مردم هم کسى است که خشم خود را فرو برد. (من لا یحضره الفقیه، ج‏4، ص: 395)

دستورات قرآن کریم، منابع روایی و اخلاقی در خصوص آلوده نشدن و درمان غضب

1. پیشگیری

در مرحله اول باید از بیماری غضب و عصبانیت پیشگیری نمود و پیشگیری آن این است که انسان با پشتوانه باورهای دینی، رعایت دستورهای اخلاقی، همانند محبت، صله رحم، ایثار، گذشت و عفو، توکل، توسّل و سرگرمی ‌های سالم به زندگی خود آرامش ببخشد و خود را وارد عرصه نگرانی‌ ها، اضطراب، بیماری ماشینی و صنعتی و… نکند.

قرآن کریم می فرماید: «ِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ». آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مى‏یابد!. (رعد 28)

2. درمان

مرحله بعدی، مرحله درمان می باشد و باید توجه داشت؛ زمانی که آتش خشم و غضب در فردی شعله‌ور شده نباید دست به درمان او زد یا فرد خشمگین را نصیحت نمود؛ بلکه باید صبر نمود تا شعلۀ‌ خشم او فروکش نماید، آنگاه راهکارهای علمی و عملی را در قالب دستورالعمل اخلاقی و… ارائه داد.

الف) ترک صحنه

انسان خشمگین در چنین حالتی باید معرکه و صحنۀ‌ خشم و عصبانیت را ترک نموده و یا تغییراتی در خود به وجود آورد. برای مثال اگر ایستاده، بنشیند و اگر نشسته، بخوابد.

ب) استفاده از افراد متخصص

لازم است تا درمان کامل از افراد متخصص و کارشناس همانند پزشک روانشناس و یا معلم اخلاق در جهت درمان بیماری خشم و عصبانیت کمک گرفت و از راهکارها و دستورالعمل‌ های آن ها بهره جُست.

ج) ذکر خداوند

فرد خشمگین به ذکر خدای تعالی مشغول شده و برخی نیز ذکر خدای تعالی را در این وقت، واجب دانسته‌اند.

و) صلح رحم

هر کس بر خویشاوندان خویش غضب کرد، نزد او رود و خود را به او نزدیک نماید و به جهت صله رحم با او مصافحه و روبوسی نماید. این کار باعث آرامش روح و روان انسان خشمگین و همۀ انسان‌ ها می‌شود.

(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 238)

ه‍ ) وضو گرفتن

در روایت دیگر آمده است: «الغضب من الشّیطان و الشّیطان خلق من النّار و الماء یطفی النّار»

خشم از شیطان است و شیطان از آتش پدید آمده و آتش را به آب می توان خاموش کرد؛ وقتی یکی از شما خشمگین شود، وضو گیرد. (نهج الفصاحه، ص: 586)

ی) غسل کردن

در حدیث دیگر آمده است که هنگام غضب و عصبانیت غسل نمایید. «… فَاِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلْیَغْتَسِل». وقتی یکی از شما خشمگین شود، غسل نماید. (نهج الفصاحۀ 586)

منبع: حوزه نیوز