نویسنده: دکتر سید مهدی سلطانی

چکیده
آرامش روانی ضرورتی اجتناب ناپذیر و حیاتی برای بشریت است که تبلور شخصیت فردی و اجتماعی وی را برای تن دادن به زندگی منظم و سلامت از اضطراب و فشارهای روحی در پی دارد. امروزه فشار روانی به عنوان بیماری تمدن، لقب گرفته است و تمسک به قرآن کریم و راه های غلبه بر آن بهترین نسخه شفا بخش به شمار می آید. از جمله راه های ارائه شده ی قرآنی جهت مبارزه با فشار روانی و دستیابی به آرامش روحی و روانی عبارتند از: بازگشت به فطرت، نظام حمایتی خانواده، حمایت عاطفی، اجتماعی دوستان و همکاران، مسأله استراحت و خواب، نیایش و دعا، اصل قضا و قدر، معنا جویی، نگرش مثبت به حیات و مرگ، اصل توکل و اعتقاد به آن، ایمان و این که انسان مأمور به وظیفه است نه نتیجه. اسلام در طی قرون متمادی موفق شده است میلیون ها نفر را در مناطق مختلف جغرافیایی و از نژادهای گوناگون به خود جذب کند و با تغییر سبک زندگی آن ها، برای زندگی اجتماعی و فردی ایشان قوانین مطلوبی وضع نماید. در این مقاله سعی نگارنده آن است که راه های مذکور را مورد بحث و بررسی قرار دهد و امید آن دارد که برای تمام مخاطبین به ویژه نسل جوان، مفید باشد و موارد مطروحه زمینه ساز تحقیقات بیشتری در این مسائل گردد و انس بیشتر و هر چه بهتر مردم با قرآن کریم را موجب شود.

مقدمه
فشار روانی از رایج ترین بیماری های دوران معاصر است، به گونه ای که کارشناسان سازمان بهداشت جهانی تحقیق و برآورد کرده اند که حدود شش درصد از کل جمعیت جهان (معادل سیصد میلیون نفر) از فشارهای روانی رنج می برند و شروع هشتاد درصد از بیماری های جسمی همراه با فشار روانی بوده است. با آن که فشار روانی به عنوان بیماری تمدن جدید فراگیر شده، نگاه به آن از نظر کتاب آسمانی، قرآن، به ویژه برای مسلمانان ضرورت دارد.(1) اسلام در طی قرون متمادی موفق شده است میلیون ها نفر را در مناطق مختلف جغرافیایی و از نژادهای گوناگون به خود جذب کند و با تغییر سبک زندگی آن ها، برای زندگی اجتماعی و فردی ایشان قوانین مطلوبی وضع نماید. بی شک جهت دستیابی بدین مقصود از روش هایی تبعیت نموده که حتی اگر عنوان سازمان و نظام روان شناسی بدان ندهیم، دارای یک دستگاه روان شناسی مخصوص به خود است که خاستگاه آن قرآن کریم می باشد. لذا با توجه به قرآن در ریشه کنی این نوع بیماری ها می توان مؤثرترین گام ها را برداشته و انس و الفت اعضای خود را با این کتاب آسمانی روز به روز افزایش دهد.

ارائه راه کارها و عمل به آن ها
قرآن کریم، اولین خانه ای را که برای بشر ساخته شده، به عنوان خانه امن معرفی می کند. (2)
حضرت ابراهیم «ع» هم زمانی که خانه کعبه را بنا می نهد امنیت را از خداوند درخواست می نماید. (3) خداوند هم از امنیت به عنوان نعمت یاد می کند. (4) هم چنین یکی از مشخصات حکومت ایده آل، توجه و برخورداری از امنیت است.(5) اولین بشارت فرشتگان به بشر نیز مسأله امنیت است(6) و مرگ هم به عنوان حصول به آرامش و امنیت مطرح گردیده و در برنامه زندگی انسان آمده است.(7)
روان شناسان معتقدند که اگر انگیزه های اولیه انسان بر آورده نشود تعادل روانی او مختل می گردد و از آدمی سلب آرامش و امنیت می شود. همچنین از دید ایشان، این انگیزه ها در وجود انسان پلکانی هستند و در صورت عدم ارضای آن ها نمی توان روحیه ی امید را در او سراغ گرفت. به این دلیل قرآن کریم جهت زنده نگه داشتن امید و روحیه مثبت خداگرایی و تعالی وجود، راه هایی را برای غلبه بر فشارهای روانی ارائه نموده است که در ادامه نوشتار بدان ها پرداخته می شود:

بازگشت به فطرت
اولین مسأله و نخستین شیوه مقابله با فشارهای روانی از دیدگاه قرآن کریم، بازگشت به فطرت است که اساس آرامش روانی می باشد. فطرت، اصلی واقعی، طبیعی و جهان شمول است که مرتبط به همه انسان هاست و مربوط به انسان و زمان و مکان خاصی نیست. از دیدگاه قرآن، انحرافات روانی ریشه در انحراف از فطرت دارد.
اساس توجه به فطرت در غلبه بر فشارهای روانی توجه به صراط مستقیم الهی (8) و به کار بردن تمام آموزش های معنوی در زندگی فردی و اجتماعی است. (9) قرآن کسب بصیرت را برای تثبیت در صراط مستقیم و توجه حقیقی به فطرت تزریق نموده (10) و راه راست را راه میانه و معتدل و مطلوب برای حفظ آن معرفی کرده است.(11)
مجموعه آموزش های قرآن کریم در بازگشت آدمی به فطرت، به عنوان «ذکر الله» مطرح شده اند، که توجه و کاربرد آن ها، موجب آرامش، اطمینان روانی وایجاد ظرفیت گسترده روانی و دستیابی به رشد و قرب الهی می گردد.(12) در مقابل این طریق، انحراف از فطرت موجب دلتنگی است، گویا شخص می خواهد بلند پروازی نموده، از زمین تا فراز آسمان صعود کند(13) این جاست که قرآن کریم در آیه های دیگر چنین می فرماید: «انسان ها در خسارت و زیان کاری هستند مگر آنان که به خدا ایمان آورده، عمل صالح به جا آورند و به درستی (حق) و پایداری (صبر) در دین همدیگر را سفارش کنند.»(14)
از این رو باید گفت: اگر بتوان سیستم های ارتباطی و فعالیت انسان را در فعل و انفعالات روانی خود با محیط خویش، به صورت مدارهایی نشان داد، مدارهای زیر قابل طرح هستند:

1. مدار ارتباطی انسان با خدا
2. مدار ارتباطی انسان با خود
3. مدار اجتماعی انسان (ارتباط آدمی با اجتماع و محیط پیرامون)
4. مدار ارتباط انسان با خانواده و طبیعت
قابل ذکر این که، تمام مدارهای مذکور در اسلام هنگامی می توانند ارتباط انسان را در محیط خویشتن و با آن مفید گردانند و با توجه اصیل به فطرت و بازگشت به آن در فعل و انفعالات روانی وی در مسیر مطلوب تأثیراتی شایسته بر جای گذارند که بر محور و جهت قرب به سوی خداوند متعال بوده، به گونه ای پایه ریزی شوند که به زندگی بشری رنگ الهی بدهند. «صبغه الله و من احسن من الله صبغه»(15)

نظام های حمایتی خانواده
یکی از راه های موثر و مورد نظر در قرآن کریم در کاهش فشارهای روانی، نظام خانواده است، زیرا خانواده از ارکان مهم آرامش در جامعه و اصیل ترین منبع حمایت عاطفی در لحظات و مواقع بروز فشار روانی است. تعبیر قرآن در این خصوص بسیار جذاب و دلنشین است: * و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها وجعل بینکم موده و رحمه* (16) این آیه آشکارا می رساند که کانون خانواده برای سکونت و آرامش است و مسلمانان به ویژه دو همسر باید این توصیه را از آفریدگار حکیم به جان بپذیرند و برای مسائل و اختلاف سلیقه های جزیی «سکون» را به «تلاطم» و «تضاد» تبدیل نکنند. مهم تر این که بدانند و باور کنند که زوج مسلمان باید مودت و محبت بینشان حاکم باشد، تا نه تنها تحت تأثیر فشارهای روانی قرار نگیرند، بلکه چنان که در آیه آمده، رحمت الهی شامل حال آنان و فرزندانشان گردد.
قابل توجه این که در سایه نظام حمایتی خانواده، مسأله حمایت عاطفی و اجتماعی دوستان و همکاران انسان در مقابله با فشارهای روانی مطرح می گردد که از طرق ذیل تقویت و تثبیت آن امکان پذیر می شود:
بی تفاوت نبودن آدمی در امور زندگی و در برابر مشکلات و سختی ها، اهتمام به امور دیگران و توجه به حس نوع دوستی، توجه به اعمال صالح و خیر، چون: صدقه، زکات و خمس برای حمایت از محرومان جامعه و همدردی با دیگران در سختی ها و مشکلات.(17)

خواب
خواب در تجدید قوا و رفع خستگی اعضای بدن نقش اساسی دارد و معمولاً پس از مدتی بی خوابی، سلامتی انسان در معرض خطر قرار می گیرد. (18) در بینش قرآن کریم، خواب مایه آرامش انسان و از راه کارهای مؤثر در غلبه بر فشارهای روانی معرفی گردیده است.(19)
زیرا خواب عامل درمان اضطراب، ترس و رنج شدید می باشد و سلول های بدن، پس از خواب، شادابی جدید خود را باز می یابند و در شرایط نشاط، مشکلات را حل کرده و استرس درونی را کاهش می دهند.(20)

نیایش و دعا
از جمله عواملی که آدمی را به آرامش روحی رسانده و از فشار روانی رها می سازد، توجه به نیایش و دعا و پرورش این روحیه عظیم در وجود اوست. نیاش و دعا در تسکین بخشی به آدمی اثری اعجاب انگیز دارد. و به مثابه شیوه ای برون ریز مطرح است. (21) علاوه بر این از روح حق شناسی نیز حکایت داشته و مسیری صحیح و مطلوب برای صیقل دادن دل با ذکر خداوند است، چنان که قرآن فرموده: *… الا بذکر الله تطمئن القلوب)(22)«آگاه باشید تنها یاد خدا آرام بخش دل هاست.»
با دعا و نیایش آدمی خود را به مبدأ آفرینش نزدیک می بیند و از لحاظ روحی و جسمی علائم فیزیولوژیکی ناشی از اضطراب و فشارهای روانی در او کاهش می یابد؛ (23) زیرا انسان در حالت دعا و نیایش هم خود به یاد خداست و هم خدا را به یاد خود می بیند(24) و می داند که اعراض از یاد خدا عبارت از سختی روز افزون زندگی و مشاهده نمودن خود در تنگاتنگ حوادث و مصیبت های ناهنجار است.(25)

اصل قضا و قدر
اعتقاد به اصل قضا و قدر و این که اولاً سرنوشت آدمی به دست خداست و ثانیاً جهان تصادفی نیست و تحت نظارت و تدبیر خداوند انجام می پذیرد، از عوامل مهم و راه های کاهش فشار روانی در وجود انسان به شمار می رود. اساس تفکر بشر در این حوزه، ملاک های ذیل است:
1. خداوند اول و آخر است و همه ی ما به سوی او باز می گردیم.(26)
2. همه چیز که از ناحیه خداوند صادر شود جمیل و زیباست. (چنان چه حضرت زینب کبری «ع» به این نکته اشاره فرمودند).
فواید اعتقاد به اصل قضا و قدر را در کاهش اضطراب ها و فشارهای روانی باید در موارد زیر جستجو کرد:

1. حکیمانه دیدن نظام جهان (27)
2. اعتقاد به علل معنوی و مأیوس نشدن از نارسایی علل مادی (28)
3. جلوگیری از حزن و سرخوردگی (29)
4. جلوگیری از غرور و سرمستی (30)

بیشتر بخوانید: آرامش روانی، در پرتو آموزه های قرآنی

معناجویی
معناجویی از مهم ترین عواملی است که فشار روانی را کاهش داده و آرامش روحی را افزایش می دهد. امروزه مع الاسف این عامل در جهان به فراموشی سپرده شده است و یا به صورت محسوسی ضعیف گردیده است. بدان معنا که انسان می داند معنای انسانیت و محور و مبنای حیات چیست و در این میان به دنبال چیست و در پی چه چیزی باید باشد.
این مشکل یک مسأله شناختی است و تنها چیزی است که می تواند آن را حل نماید برخورداری از ایمان هدفمند و روح افزا است، به گونه ای که انسان را هدایت می کند که از کجا آمده و مسیر او به کدام سمت و سو می باشد. (31)
* قل ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی الله رب العالمین * (32)
براساس این دیدگاه انسان این نکته را می یابد که خداوند عامل اختصاصی نعمت ها به اوست. او را سیراب و سیر می سازد و چون مریض شود شفایش می دهد(33)و از اهل ایمان همیشه دفاع می کند.(34)

قرآن کریم برای کاهش فشارهای روانی و حصول به آرامش حقیقی در روح و روان از طریق عامل مذکور دو دستور العمل دارد:
1. نگریستن به وضع موجود: یعنی انسان باید به دنبال تکلیف و وظیفه خویش در زمان کنونی باشد و برای رفع اضطراب و فشار روحی دست به کار شده و با انطباق با وضع موجود و موقعیت جدید، اضطراب را کاهش دهد که این مطلب همان قاعده فقهی میسور است.(35)
2. حسن ظن همیشگی به خدا: همچنین در مسیر زندگی، اگر آدمی مرگ را به مثابه ادامه مسیر تکامل تلقی نماید و بداند که مرگ به مفهوم فنا و نابودی نیست، بلکه خروج از نشئه ای و دخول در نشئه دیگر است، هیچ گاه احساس ناامیدی نکرده و این دنیا را به منزلگه اصلی خود نمی داند و به جای این که در نهاد وی ایجاد فشار نماید، اطمینان قلبی می آفریند؛ زیرا با مرگ، آدمی به لقاء الله و اعتماد درونی دست می یابد، در این حال هم خودش راضی است و هم خداوند از او خشنود است و هم به ملاقات بندگان مخلص خدا دست می یابد.(36)
این است که با بینشی معنوی و مثبت، نسبت به مرگ و زندگی، آرامش روانی در وجود او تثبیت می گردد و از فشارهای روانی ناشی از پوچ گرایی، یأس و ناامیدی از زندگی در این جهان و ترس از مرگ رهایی می یابد.

اصل توکل و ایمان و اعتقاد بدان ها
باور به توکل و برخورداری از ایمان راسخ به دلایل ذیل از راه های سودمند مورد نظر قرآن در دستیابی به آرامش روحی و کاهش فشارهای روانی به شمار می روند:
1. انسان در پیمودن راه حق با دو سلاح ایمان و توکل هیچ تزلزلی به خود راه نمی دهد.
2. در زندگی تنها به تدبیر خود متکی و مغرور نمی گردد.
3. در زندگی هدفی صحیح داشته و فعالیت خود را متوجه آن می گرداند.
4. نتایج امور خویش را به خدا وا می گذارد و خداوند او را تحت حمایت خویش قرار می دهد.(37).
5. خداوند را تکیه گاه محکم خود دانسته و او را ناظر بر امور خویش می خواند و تنها خدا را روزی دهنده و صاحب قوت به شمار می آورد.(38)
6. هیچ گاه از رحمت الهی مأیوس نمی گردد(39) و می داند که اگر از خدا چیزی بخواهد اجابت می کند.(40)

انسان مأمور به وظیفه است نه نتیجه
از جمله عوامل آرامش روانی آن است که انسان خود را موظف به انجام دادن و بودن وظیفه بداند و با این انگیزه حرکت کند، نه این که در رسیدن به نتیجه برایش موضوعیت اصلی داشته باشد. انسان طبق فرمایش قرآن و مطابق سیره بزرگان دین، نباید خود را ملزم به انجام امور بیش از توان خویش بداند.(41) آدمی باید آگاه باشد که بر اساس این نگرش است که هر آنچه عاید شود خوشایند است و مطابق بینش مذکور هر صاحب بصیرتی، هیچ فرقی میان صلح امام حسن و قیام امام حسین (علیهما السلام) نمی نهد و نمی بیند، زیرا هر دو بزرگوار بر اساس بینش خدادادی انجام وظیفه کردند و نتیجه را به خدا واگذار نمودند.

نتیجه
با توجه به مباحث و راه کارهای مذکور باید یادآور شد که تمام شیوه های مبارزه با فشار روانی در سایه سار «ایمان به خدا و ذکر دائم او» قطعیت در عمل می یابند؛ زیرا با ایمان یک تکیه گاه روحی مطمئن در نهاد آدمی ایجاد شده و باعث ایمنی و نجات او در جنگ با سختی ها، مشکلات و نارسایی های زندگی می گردد: *الذین امنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن و هم مهتدون*(42)، آنان که ایمان به خدا آورند و ایمانشان را به ظلم و ستم نیالودند، در دو عالم ایمنی برای آن هاست و هم ایشان به حقیقت هدایت یافته اند.
به هر حال، توجه و تمسک حقیقی به قرآن کریم و راه های مطرح شده آن در سایه سار ایمان به خدا بهترین تدبیر و والاترین و مطلوب ترین شیوه مبارزه و غلبه بر فشارهای روانی، استرس های درونی و اضطراب های ناشی از آن ها و دسترسی به آرامش روحی و روانی است. به امید آن که با التفات و انس هر چه بهتر و بیشتر جامعه اسلامی و همه قشرهای آن به قرآن کریم، ناامیدی، فشار روانی و اضطراب های درونی ناشی از گرفتاری ها، مشکلات و سختی های طاقت فرسا از زندگی رخت بربندد.

نمایش پی نوشت ها:
1. ر. ک: استورا، تنیدگی یا استرس، ترجمه پریرخ دادستان، تهران، انتشارات رشد، ص 20.
2. سوره بقره/ آیه 125.
3. همان / آیه 126.
4. سوره قریش / آیه 4.
5. سوره نور/ آیه 55.
6. سوره فجر/ آیه 27.
7. همان / آیه 27.
8. سوره زخرف / آیه 43.
9. سوره بقره/ آیه 85.
10. اشاره به حدیث حضرت علی (ع) در خصوص مسأله، ر. ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 1، ص 43.
11. نهج البلاغه، خطبه 16.
12. ر. ک: حسینی، سید ابوالقاسم، اصول بهداشت روانی، صص 56- 55.
13. سوره انعام / آیات 126- 125.
14. سوره عصر / آیات 3- 1.
15. سوره بقره/ آیه 138؛ جهت مطالعه تفصیلی موضوع بنگرید به: حسینی، سید ابوالقاسم، بررسی مقدماتی روان شناسی اسلامی، صص 286- 282.
16. سوره روم/ آیه 21.
17. اشاره به حدیث: 1. هر کس صبح کند، در حالی که در سر اندیشه اصلاح امور مسلمین را نداشته باشد، مسلمان واقعی نیست. 2. مسلمانان همه نسبت به یکدیگر مسئول هستند. (هر دو حدیث از پیامبر اعظم «ص» نقل گردیده است.)
18. ر. ک: پاول، فشار روانی و اضطراب، ترجمه عباس بخشی پور و حسین صبوری مقدم، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، صص 200- 197.
19. اشاره به آیات شریفه: یونس/ 67، غافر/ 61، نمل / 86، نبأ / 9- 8 و فرقان/ 47.
20. بنگرید به: محمود بستانی، اسلام و روان شناسی، ترجمه محمود هویشم، صص 320 – 307.
21. ر. ک: پی یرلو، هنری؛ استرس دائمی، ترجمه عباس قریب، صص 223- 222؛ همچنین بنگرید به: نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمه عباس عرب، صص 47- 40.
22. سوره رعد / آیه 28.
23. ر. ک: نیکبخت، علیرضا، استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، صص 59- 55.
24. سوره بقره/ آیه 152. * فاذکرونی اذکرکم *
25. * و من اعرض عن ذکری فان له معیشهً ضنکاً* سوره طه / آیه 124.
26. سوره حدید / آیه 2.
27. سوره کهف / آیه 23.
28. سوره توبه/ آیه 52.
29. سوره تغابن / آیه 11.
30. سوره حدید / آیه 23.
31. اشاره است به حدیث حضرت علی «ع»: *رحم الله من علم من لم این وفی این و الی این *: خداوند رحمت کند کسی را که بداند از کجاست و در کجاست و به کجا خواهد رفت.
32. سوره انعام / آیه 162.
33. سوره شعرا/ آیه 80.
34. وره حج/ آیه 48.
35. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقیه، ج 3، صص 170- 169.
36. سوره فجر، آیات 28- 27؛ ر. ک: حسینی، سید ابوالقاسم، اصول بهداشت روانی، صص 76- 74.
37. سوره غافر / آیه 44.
38. سوره ذاریات / آیه 58.
39. سوره زمر/ آیه 53.
40. سوره انبیاء / آیات 89- 87.
41. سوره بقره/ آیه 232: * لا تکلف نفس الا وسعها *
42. سوره انعام / آیه 82.

منبع مقاله :
نشریه کوثر، شماره 26.