نویسندگان: دکتر محمدحسین توانایی(1)
الهه سلیم زاده(2)

شیوه های تقویت نگرش مثبت
همان طور که قبلاً بیان شد، در صورتی تفکر مثبت نتیجه می دهد و به موفقیت منتهی می شود که ما بخواهیم. گاهی افرادی را می بینیم که می گویند ما تفکر مثبت را به کار برده ایم، اما نتیجه ای نگرفته ایم. حقیقت این است که باید ماهیت تفکر مثبت را درک کنیم. تفکر مثبت نیاز به تلاش، تکرار و زمان دارد؛ تلاشی که در کنار ایمان و همراه با تمایل قلبی باشد. در این بحث به چند راهکار جهت تقویت مثبت اندیشی اشاره می کنیم:

1. تصویرسازی ذهنی مثبت
بسیاری از ما انسان ها دارای الگوهای خاص در ضمیر ناهشیار خود هستیم. این الگوها همان تصاویر ذهنی ما هستند که همه اعمال و رفتار و احساسات ما از آن ناشی می شوند. پس مهم است که چه تصویری در ذهنمان می سازیم. باید سعی کنیم، تصاویر ذهنی خوب را جایگزین تصاویر ذهنی منفی نماییم. این تغییر به آسانی انجام نمی پذیرد، اما به هر حال امکان پذیر است. «انسان چیزی دارد که حیوان ندارد و آن قوه تخیل خلاق است. بدین صورت از جمع تمامی مخلوقات، انسان تنها یک مخلوق نیست، خالق هم هست، می تواند با قوه تخیل خود هدف های گوناگونی را مشخص سازد. تنها انسان می تواند با استفاده از قوه تخیل یا توانایی تصور کردن، مکانیزم موفقیت خویش را هدایت کند»( مالتز، 41) بعضی ها معتقدند، همین گونه که هستند، بار آمده اند و نمی توانند خود را عوض کنند. قرآن کریم این حرف را نمی پذیرد و می فرماید:
«… قالوا بل نتبعُ ما الفینا علیه آباءنا اولو کان آباؤهم لا یعقلون شیئاً و لا یهتدون»( بقره، 170)؛ « می گویند بلکه از آنچه پدران خویش را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم. آیا هرچند پدرانشان چیزی نمی فهمیدند و هدایت نیافته بودند،‌ باز پیروی می کنند».
در حقیقت ما نباید خود را محصور در الگوهای رفتاری منفی قدیمی نماییم. بلکه باید همیشه درباره خود و وضعیت زندگی مان مثبت فکر کنیم و با سوق دادن باورهای خود به سمت مثبت، هم خود و هم دیگران را سزاوار احترام و داشتن بهترین نعمت ها بدانیم. همان طور که خداوند فرموده است:« و لقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضّلناهم علی کثیرٍ ممن خلقنا تفضیلا»(اسری، 70)« و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آن ها را در خشکی و دریا سیر دادیم و از نعمت های پاکیزه روزی بخشیدیم و آن ها را بر بسیاری از مخلوقات خود برتری دادیم، برتری کامل.»
از سوی دیگر با تصویر ذهنی خوبی که از محیط اطراف در ذهنمان می سازیم، می توانیم احساس لطیف خیرخواهی و دوست داشتن دیگران را تجربه کنیم. بازتاب این احساس، جذب دوستی های دیگران است، چنان که حضرت علی (ع) می فرماید:
«من لان عوده کثرت اغصانه»؛ ( سیدرضی، 459)« آنکه خلق و خوی نرم دارد، دوست و آشنا فراوان دارد». علاوه بر این با دوست داشتن دیگران، درهای رحمت الهی را به سوی خود می گشاییم، در حدیثی از امام صادق(ع) در این باره چنین آمده است:« من حسنت نیته زید فی رزقه»(کلینی، 165/3) « هرکس حسن نیت داشته باشد، روزیش زیاد شود». آیات روح بخش قرآن کریم و سخنان و سیره اهل بیت(ع) الگوهای زیبای تصویرسازی ذهنی مثبت برای انسان ها هستند.

2. قراردادن موفقیت به عنوان پیش شرط ذهنی
باید همیشه ذهنمان را با افکار مثبت پر کنیم و تلاش کنیم تا فرد کارآمدی باشیم. شاید همیشه موفق نباشیم، اما مهم است که با نگرش مثبت بر شکست هایمان هم مدیریت کنیم.« یکی از اصول اولیه تفکر مثبت این است که موفقیت را پیش شرط ذهنی خود فرض کنید. اگر پیش شرط ذهنتان فکر کردن درباره موفقیت باشد، به طور طبیعی موفقیت را نیز دنبال خواهید کرد».(پیل، 40).
در این پیش شرط نکته مهم- چنان که پیش تر یادآور شدیم- کمک خواستن از خداست.
با ایمان به خداوند می توان از نیروهای عظیمی که او در وجود ما انسان ها به ودیعت نهاده، جهت رسیدن به موفقیت یاری جست. این وعده الهی است که: « یا ایها الذین آمنوا إن تنصروا الله ینصرکم و یثّبت اقدامکم»(محمد، 7)؛ « ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید، یاری تان می کند و گام هایتان را استوار می دارد».
با ایمان به خدا و اطاعت امر او می توانیم به پیروزی و موفقیت در کارها بسیار امید داشته باشیم. در حدیثی آمده است: « بالطاعه یکون الفوز»(آمدی، 322)؛ « پیروزی در طاعت خداست». «انسان در سایه ایمان به خدا، می تواند ایمان به موفقیت خود را حفظ کند. ایمان داشته باشید که به سمت پیروزی و موفقیت پیش می روید. با این ایمان می توانید به موفقیتی که انتظارش را می کشید، نائل شوید. علت اینکه در کتب آسمانی به ایمان بسیار سفارش شده، آن است که ایمان واقعی انسان را قادر می سازد کارهایی خارق العاده انجام دهد. فقط کافی است به توانستن خود ایمان داشته باشید. ایمان درهای خلاقیت و پویایی را به روی شما می گشاید و قدرتی به شما می دهد که بتوانید با مشکلات و پیشامدها مقابله کنید»(پیل، 66).
وقتی به خدا ایمان داریم، خود را قوی و قدرت مند حس می کنیم؛ زیرا می دانیم خدا بهترین یار و مونس و پشتیبان انسان مؤمن است و هیچ گاه او را از فضل و رحمت خود مأیوس نمی سازد: « من یتوکّل علی الله فهو حسبه» (طلاق، 3)؛ «هرکس به خدا توکل کند، خداوند او را کفایت می کند».

3. بخشش و سخاوت
همان طور که در بخش های قبل ذکر شد، بخشش و سخاوت از دیگر عواملی است که ذهن انسان را برای جایگزین کردن افکار مثبت و ساختن تصویر ذهنی مناسب آماده می کند. اگر بیندیشیم، می بینیم که جهان هستی سرشار از فیض و بخشش خداوندی است. هیچ کس از عطای خداوند محروم نیست. حتی با وجود ناشکری بعضی بندگان، خداوند همچنان نعمت های خود را به آنان عطا می کند:
« کلاً نمدُّ هؤلاء و هؤلاء من عطاء‌ربک و ما کان عطاءُ ربک محظوراً»(اسری، 20) « همه را این گروه و آن گروه را از عطای پروردگارت مدد می بخشیم و عطای پروردگار تو از کسی منع نشده است». علامه طباطبائی در المیزان« هؤلاء‌و هؤلاء» را دو گروهی بیان می کند که یکی نعمت خدا را در طلب آخرت و دیگری در طلب دنیا مصرف می کند. هر دو گروه از عطای پروردگار خود برخوردارند؛ یعنی در حقیقت، بخشش های خداوند غیر محدود است. از سوی دیگر وقتی از نعمت هایی که خداوند به ما داده به دیگران می بخشیم، علاوه بر احساس آرامش درونی متوجه می شویم، بیش از آنچه بخشیده ایم، خداوند به ما ارزانی می دارد. در این مورد از حضرت علی(ع) نقل شده است:« من یعط بالید القصیره یعط بالید الطویله»( سید رضی، 463)؛ « کسی که با همه کوتاه دستی ببخشد، او را با دست دراز ببخشند».
« اگر دریابید که بخشیدن؛ یعنی داشتن و به دست آوردن، بزرگ ترین اصل حیات را دریافته اید. وقتی نمی بخشید، جهان نیز به شما نمی بخشد».(پاندر، 157) هم چنین این نکته را باید مدنظر داشته باشیم که بخشش و ایثاری خوب است که داوطلبانه و با رضایت خاطر باشد وقتی با رضای خاطر چیزی را که دوست داریم، به دیگران می بخشیم وجودمان سرشار از لذت و آرامش می شود و با این آرامش می توان زندگی را زیباتر دید.

4. یادآوری نعمت های الهی و شکر نعمت ها
از دیگر شیوه های تفکر مثبت یادآوری و شکر نعمت هایی است که از جانب خداوند به ما ارزانی شده است. چون با شکر نعمت باعث افزوده شدن عطایای خداوند می شویم، چنان که قرآن می فرماید:«… لئن شکرتم لأزیدنکم…»(ابراهیم، 7)« اگر سپاس گزاری کنید، البته نعمت شما را افزون خواهم کرد».
از امام محمدباقر(ع) در مورد شکر نعمت چنین نقل شده است:« لا ینقطع المزید من الله حتی ینقطع الشکر من العباد»(مجلسی، 54/68)« افزایش نعمت از جانب خداوند قطع نمی شود، مگر اینکه شکر از جانب بندگان قطع گردد». همچنین بنابر حدیثی، شکر نعمت های گذشته کار را به سوی نعمت های تازه و نو می کشاند. « شکر نعمهٍ سالفه یفضی بتجدید نعم مستأنفه»(آمدی، 441).
درواقع ما با شکر نعمت های الهی اعلام می کنیم که نعمت را از جانب خداوند می دانیم و از آنچه او به ما عطا نموده راضی و خشنود هستیم و هدفمان این است که از عطایای الهی بهترین استفاده را نموده و مرتکب گناه و معصیت نشویم و امیدواریم که سعادتمند شویم. حضرت امام علی النقی(ع) شکر نعمت را سبب سعادت مندی شخص شکرگزار ذکر نموده، می فرماید: الشاکر اسعد بالشکر منه بالنعمه التی اوجبت الشکر لانّ النعم متاع الدنیا و الشکر متاع الدنیا و العقبی (حرانی، 512)« شخص شکرگزار به سبب شکر سعادت مندتر است تا به سبب نعمتی که باعث شکر شده است؛ زیرا نعمت، کالای دنیاست و شکرگزاری نعمت دنیا و آخرت است».
« وقتی زندگی خود را آکنده از مواهب الهی بدانیم و به آنچه هم اکنون در اختیار داریم، معترف باشیم، سبب جاری شدن سیلی از مواهب تازه به زندگی خود می شویم». (متیوس، 90) البته به این موضوع واقفیم که هیچ گاه نمی توانیم شکر نعمت های الهی را آن طور که شایسته اوست، به جا آوریم. در قرآن کریم می خوانیم:« و إن تعدّوا نعمه الله لا تحصوها»؛ « اگر نعمت های خدا را بشمارید، نمی توانید همه آن را به شمار درآورید».(ابراهیم، 34) به گفته سعدی فقط در هر دم و بازدم انسان، دو نعمت وجود دارد که مستوجب شکر است: « در هر نفس دو نعمت موجود است و بر هر نعمت، شکری واجب» (فروغی، 16).

5. عفو و بخشش دیگران
وقتی دیگران را می بخشیم و از خطاهای آنان چشم پوشی می کنیم، حس خوبی به ما دست می دهد، وقتی از دست دیگران عصبانی هستیم، درواقع خودمان دچار ناراحتی و رنج روحی هستیم و چه بسا کسی که از او دلخوریم از ناراحتی ما خبر ندارد ولی وقتی دیگران را در ذهنمان می بخشیم و رها می کنیم، به آرامش می رسیم. « بخشش واقعی فراموش کردن و بیرون ریختن تمامی کدورت هاست وقتی راه بخشش را برمی گزینیم وقتی تغییر می کنیم، دیگران هم تغییر می کنند، وقتی نگرش خود را نسبت به دیگران عوض می کنیم، آن ها هم شروع به تغییر رفتار خود می کنند، گویی در همان لحظه ای که تصمیم به تغییر زاویه دید خود می گیریم، دیگران هم به انتظارات تغییریافته ما پاسخ مثبت می دهند».( متیوس، 50-51)
از سوی دیگر، خداوند از انسان ها می خواهد که بدی دیگران را ببخشند تا مورد بخشش الهی قرار گیرند: « إن تبدوا خیراً او تخفوهُ او تعفوا عن سوءٍ فإن الله کان عفواً قدیراً»؛ « اگر نیکی را عیان کنید یا آن را بپوشانید یا از بدی دیگران درگذرید، خداوند بخشاینده تواناست»(نساء، 149).
وقتی خداوند وعده بخشایش به ما می دهد آن گاه می توانیم با امید به فضل الهی، دیگران را عفو کنیم و ببخشیم و متعاقباً توقع بخشایش دیگران و مهم تر از آن بخشش الهی را داشته باشیم. چنان که در حدیثی آمده است:« بالعفو تتنزّل الرحمه»(آمدی، 336).

پی نوشت ها :

1.استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج
2. دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج
منبع: نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 7