در مباحث مهدویت و منجی باوری بسیاری از ادیان، مکاتب و مذاهب دینی، در زندگی بشری و حیات انسانی به دنبال یک مصلح جهانی می‌گردند، منجی و انسان کاملی که دنیای پر از فساد و تباهی را پاک کرده و زندگی تاریک بشری را با وجود خود روشنایی، طراوت و شادابی واقعی می‌بخشد، ولی در این بین گویی تمام وظایف و مسئولیت‌های دینی و اجتماعی بر عهده یک نفر گذاشته شده است و سایرین فقط باید منتظر آمدن یک انسان کامل باشند، این رویه و رویکرد بیش از اینکه نمودار یک انتظار سازنده و اثر بخش باشد، به نوعی گویای انتظار ویرانگر است چرا که افراد نقش و جایگاه خود را در مقوله انتظار به فراموشی سپرده و تمام وظایف را بر عهده یک نفر انگاشته‌اند.
تعقل‌ورزی، آگاهی و مسئولیت پذیری در عصر انتظار
یکی از امتیازات و ویژگی‌های ممتاز فرهنگ و تمدن اسلامی اهتمام دادن به علم آموزی، آگاهی و معرفت افزایی است. ژول لابوم (Jull La baume) دانشمند فرانسوى در مقدمه‌ای که بر ترجمه قرآن کریم نگاشته، در ضمن برشمردن دوازده امتیاز شگفت انگیز آیین مقدس اسلام، یکی از آنها را اهتمام جدی و فراوان این آیین به عقلانیت‌ورزی و علم آموزی مطرح می‌کند، ذکر این مقدمه از این جهت بود که لازمه و مقدمه مسئولیت‌پذیری، معرفت افزایی و عقلانیت‌ورزی است. افرادی که به خوبی از ادراکات علمی و عقلانی استفاده نمی‌کنند، نمی‌توانند درک صحیح و درستی از مسئولیت‌های مختلفی که در عصر انتظار بر عهده آنها گذاشته شده داشته باشند. باری به هر جهت در اهمیت و ارزش عقلانیت‌ورزی در فرهنگ قرآن همین بس که بدترین افراد کسانی معرفی شده‌اند که تعقل نمی‌کنند: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُون؛[1] بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد کر و لالى هستند که اندیشه نمىکنند».
منتظر واقعی و مسئولیت‌مداری
یکی از مهمترین و با ارزش‌ترین شاخص‌های انتظار سازنده در اندیشه مهدویت، مسئولیت‌پذیری است، یک منتظر واقعی با عقلانیت و آگاهی همه جانبه تلاش دارد، مسئولیت‌هایی که در راستای برنامه و راهبرد تمدن نوین اسلامی است را به خوبی انجام داده و بدون ذره‌ای سستی و ضعف به وظایف محوله‌ی دینی، اخلاقی، سیاسی، اقتصاد، و نظامی جامعه عمل بپوشاند. این رویکرد مسئولیت‌پذیری موضوعی است که در فرهنگ قرآن به خوبی به آن اشاره شده است: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً؛[2] چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند». در صحرای قیامت همه کسانی که در این خصوص سهل انگاری کرده و تن به مسئولیت‌های دینی و اجتماعی ندادند باید بهای سنگین مسئولیت گریزی خود را بپردازند. «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛[3] آنها را نگهدارید که باید بازپرسى شوند».
در واقع تقویت و خودکفایی اقتصادی نیاز به یک عزم ملّی وحرکت جهادی دارد، به گونه‌ای که اگر همه آحاد جامعه در خصوص آن احساس وظیفه و مسئولیت ننمایند جامعه اسلامی به جایگاه شایسته خود دست نخواهد یافت.برخی افراد برای تن ندادن به مسئولیت های دینی و اجتماعی در عصر انتظار جهل، ناآگاهی و فقدان معرفت را بهانه مسئولیت‌گریزی خود قرار می‌دهند، این در حالی است که با وجود امکانات و گسترش اطلاعات و ارتباط در زمان کنونی عذر ندانستن قابل پذیرش نیست، حداقل وظیفه این چنین افراد فراگیری نیازهای علمی و معرفتی است. در منابع روایی از پیامبراکرم(صلی الله علیه اله) نقل شد است: «تَمامُ التَّقوى أن تَتَعلَّمَ ما جَهِلتَ وتَعمَلَ بِما عَلِمتَ؛[4] اى کسانى که ایمان آوردهاید! از خدا آن گونه پروا کنید که حقّ پرواکردن از اوست، و مباد که نامسلمان بمیرید».
گام‌های طلایی منتظران مسئولیت‌مدار
به طور کلی سبک زندگی منتظران موحد، در بردارده مسئولیت‌های مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی است، در ادامه به برخی از مسئولیت‌های پیش روی منتظران واقعی اشاره خواهیم کرد.
گام اول: مسئولیت تربیت اخلاقی و خودسازی
یکی از مهمترین و کاربردی‌ترین وظایف و مسئولیت‌های که بر عهده منتظران موحد گذاشته شده، پرداختن به خودسازی و تربیت اخلاقی است، بدون شک اگر باور یک منتظر بر این موضوع است که حکومت و حاکمیت و جامعه جهانی در عصر ظهور از آن صالحان و نیکان خواهد بود،[5] برای دست‌یابی به این مهم باید خود نیز پیشگام در مباحث تربیتی بوده و تلاش نماییم که خود را در زمره صالحان و مصلحان واقعی قرار دهیم. بدیهی است کسی که خود به انواع و اقسام آلودگی‌های اخلاقی و رفتاری مبتلا است، از او انتظاری نمی‌رود که بتواند دردی از جامعه مهدوی را درمان نماید.
ذات نایافته از هستی بخش ….. چون تواند که بود هستی بخش
خشک ابری که بود ز آب تهی ….. ناید از وی صفت آب دهی[6]
یکی از عجاز روزگار است که افرادی دست به اصلاح و تربیت جامعه و دیگران زنند و در این مسیر نیز به موفقیت چشمگیر دست یابند در حالی که خودشان بهره‌ای از اخلاق و خودسازی و تربیت دینی نداشته باشند؛ کما اینکه این در منابع روایی نیز از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «عَجِبتُ لِمَن یَتَصدّى لِإصلاحِ الناسِ ونَفسُهُ أشَدُّ شَیءٍ فَساداً، فلا یُصلِحُها ویَتَعاطى إصلاحَ غَیرِه؛[7]در شگفتم از کسی که متصدی اصلاح جامعه می‌شود، در حالی که در صدد اصلاح نفس خود از همه چیزهای فاسدتر است، نیست». البته باید به این موضوع توجه داشت که مسئولیت‌های فردی صرفاً در مباحث اخلاقی خلاصه نمی شود؛ کما اینکه مسئولیت در این حوزه مهارت‌های مختلفی از علم آموزی، بصیرت افزایی، دشمن شناسی،… را در بر می‌گیرد.
گام دوم: مسئولیت اجتماعی و جامعه سازی
یکی دیگر از گام‌های بسیار مهمی که منتظر موحد به خوبی باید در خصوص آن ایفای نقش نماید مسئولیت‌های اجتماعی و جامعه سازی دینی و توحیدی است، در واقع بر اساس مکتب و ایدیولوژی اسلامی انسان موحد تنها مسئول اصلاح و نجات خود از آلودگی‌ها نیست، بلکه انسان در ارتباط با دیگران دارای وظایف و مسئولیت‌های مشخص انسانی و اجتماعی است. این مسئولیت‌های اجتماعی اعم از نیازهای نیازهای مادی و معنوی است، از این رو بسیاری از دستوارات و مقرارات اجتماعی به نوعی در ارتباط نوع تعامل مهروزانه انسان با دیگران است؛ کما اینکه در منابع روایی نقل شده است: «مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِم؛[8]امام صادق (علیه‌السلام) به نقل از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: کسی که صبح کند و اهمیتی به کارهای مسلمانان ندهد او از آنان نیست و کسی که صدای مردی بشنود که فریاد کمک خواهی از مسلمانان را سر دهد و پاسخش را ندهد مسلمان نیست».
انواع همیاری اجتماعی و جامعه سازی دینی
جامعه سازی دینی و همیاری اجتماعی طیف وسیعی از وظایف و مسئولیت‌های دینی و اجتماعی است که در حوزه ارتباطات جمعی بر عهده انسان گذاشته شده است، البته همیاری اجتماعی در دوسته کلی تقسیم بندی شده است، دغدغه‌های فرهنگی و دغدغه و مسئولیت‌های مالی و مادی.
1-همیاری اجتماعی در بعد فرهنگی
خدای متعال در سوره مبارکه مائده می فرماید: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى؛[9] و (همواره) در راه نیکى و پرهیزگارى با هم تعاون کنید!» در واقع این آیه شریف اشاره به یک اصل قرآنی در روابط اجتماعی است که به نوعی سراسر مسائل اجتماعى و حقوقى و اخلاقى و سیاسى را در بر می‌گیرد. در تبیین و تحقیق این آیه شریف برخی از محققان این چنین بیان داشته اند: تعاون به معنای کمک رسانی به یکدیگر و همیاری گروهی است. در تعاون نیروهای پراکنده جامعه دست به دست هم می دهند و از طریق هم‌افزایی، قدرت مجموعی را افزایش می‌دهند، یکی از ابعاد این همکاری و تعاون را می‌توان در فراگیر و فرهنگ سازی کردن مکارم و خوبی‌های اخلاقی یا حذف رذایل و پلیدی های رفتاری از خود نشان داد.[10]
2-همیاری اجتماعی در بعد اقتصادی
همیاری اجتماعی در بعد اقتصادی نیز دارای ابعاد مختلفی است، اعم از رسیدگی به امور بی‌نوایان و نیازمندان، و یا حتّی در تعاون و همیاری اجتماعی، برای تقویت اقتصاد جامعه اسلامی و رونق و اقتدای ملّی، در واقع تقویت و خودکفایی اقتصادی نیاز به یک عزم ملّی وحرکت جهادی دارد، به گونه‌ای که اگر همه آحاد جامعه در خصوص آن احساس وظیفه و مسئولیت ننمایند جامعه اسلامی به جایگاه شایسته خود دست نخواهد یافت.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره مبارکه انفال، آیه 22.
[2]. سوره مبارکه اسراء، آیه 36 .
[3]. سوره مبارکه صافات، آیه 24.
[4]. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مجموعه ورام، ج2، ص120.
[5]. سوره مبارکه انبیاء آیه 105. «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ».
[6]. جامی » هفت اورنگ » سبحه‌الابرار.
[7]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص240، ح4853.
[8]. الکافی، ثقه الاسلام کلینی ج ۲، ص ۱۶۴ ح ۵.
[9]. سوره مبارکه مائده، آیه 2.
[10]. عبد الهادی مسعودی، قرآن و روابط اجتماعی از نگاه قرآن، ص50.
