تحریفات عاشورا در مکتب تاریخ نگارى شام
نوشته شده توسط اصغر قائدان
با فتح شام در سال هفدهم هجرى و پذیرش اسلام از سوى مردم این سرزمین، خلیفه اول و دوم براى تبلیغ و گسترش آیین اسلام و نیز آموزش قرآن و احکام دینى، تعدادى از صحابه بزرگ رسول خدا صلى الله علیه و آله و قاریان مدینه را به این سرزمین اعزام داشتند.
دیرى نپایید که گروه صحابه و تابعان به سوى شهرهاى دمشق، حلب، حِمص و حَماه روان شدند.
این مسأله علاوه بر حضور بسیارى از صحابه در فتح شام بود که به گفته ابن سعد 113 نفر بودند (2) .
شهر حمص در جنوب دمشق، محل ملاقات و پیوستن اصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله به یکدیگر بود. «ابن مسلم خولانى» داخل مسجد حمص شد که در آن سى تن از ریش سفیدان اصحاب را دیده بود و «کثیر بن مرّه الحضرمى» هفتاد بدرى از صحابه رسول خدا صلى الله علیه و آله را در آنجا ملاقات کرده بود.
آنان مقدمه لشکر اسلامى بوده و در آموزش فقه و قرآن در این سرزمین نقش مهمى داشتند. بسیارى از تابعان در شام از «عباده بن صامت»، «ابى درداء» و «معاذ بن جبل» فقه و از دیگران حدیث آموختند.
این عده در پى درخواست اولین حاکم دوران اسلامى دمشق یعنى «یزید بن ابى سفیان»، از عمر بن خطاب خلیفه وقت به این سرزمین اعزام شده بودند (3) .
علاوه بر صحابه، بسیارى از فرزندزادگان ائمه بزرگوار شیعه نیز در شهرهاى شام سکونت گزیده و در طى سدههاى اول و دوم هجرى در این سرزمین به دیار باقى شتافتند که مزار و آرامگاه آنان همواره مورد توجه مردم قرار مىگرفت.
با توجه به فراوانى صحابه و زادگان ائمه و نیز احداث و ایجاد بقعه هاى متبرک و ساختمانها و به دنبال آن ساخت مساجد و مدارس براى تعلیم قرآن و حدیث و فقه، جریانى براى ثبت شرح حال و سرگذشت این افراد و توصیف آن بقعه ها و اماکن مذهبى، یعنى تراجم نویسى و تاریخ محلى، پدید آمد و همین امر بعدها باعث ایجاد مکتب تاریخنگارى گستردهاى شد که نه تنها از مکاتب تاریخ نگارى حجاز و عراق کمتر نبود، بلکه گوى سبقت را نیز در بعضى از سدهها از آنان مىربود.
نخستین کسى که کوشید، تاریخ گذشتگان و اعراب جاهلى را در این سرزمین احیا کند، «معاویه بن ابى سفیان» بود.
چون وى همواره شیفته و فریفته وابستگیهاى حسَبى و نسَبى خود و زنده کردن ارزشهاى قبیلهاى و قومى اعراب جاهلى و شاهان و سلاطین گذشته شبه جزیره بود؛ لذا کسانى را براى خواندن تاریخ پیشینیان و ثبت و تحریر شکوه و عظمت شاهان این سرزمین از یمن به دمشق فرا خواند.
به گفته سامى الدهان «عبیده بن شُرَیه الجُرهُمى»، که در سال هفتاد هجرى در گذشت، از جمله محققانى بود که براى نوشتن تاریخ عمومى این سرزمین دعوت گردید.
متأسفانه تألیف او با عنوان «کتاب الملوک و اخبار الماضى» امروزه در دست نیست. کسانى چون الاوزاعى متوفى 157 هجرى و ولید بن مسلم نیز چندین اثر تاریخى نوشتند که هیچکدام از آنها باقى نماندهاند (4) .
جریان تاریخنگارى اسلامى در دوران خلافت امویان بویژه «ولید و هشام بن عبدالملک» رشد و گسترش یافت؛ این گونه تواریخ بر اساس خواست و تمایل خلفاى اموى، که به شدت با بنى هاشم و بویژه اهل بیت و شیعه خصومت و دشمنى داشتند، به نگارش درمىآید.
هر چند که از آن کتابها در سدههاى دوم و سوم هجرى چیزى در دست نیست، ولى بیشتر آثار و روایات ایشان در منابع مورخان سدههاى بعدى دستمایه کار تاریخنگارى آنان گردید.
با انتقال خلافت به بغداد، حدود یک قرن، تاریخنگارى در شام سستى گرفت تا اینکه دوباره جانى تازه یافت لیکن تاریخنگاران این دوران به تألیف تاریخ عمومى اسلام کمتر علاقه اى نشان داده و بیشتر به تاریخنگارى محلى پرداختند؛ کسانى چون ابن زوریق تنوخى (5) ، الرَّبعى (6) ، الخولانى (7) ، ابن عدیم (8) ، ابن عساکر (9) ، ابن على جراده (10) ، ابن ابى طى (11) ، ابن ابى ایاس و ابن ایاس (12) در سدههاى پنجم و ششم هجرى تاریخ نگارى شام را چهرهاى دیگر بخشیدند. بعضى از آنان چون ابن ابى طى شیعه بوده و تاریخ تشیع در این سرزمین را بخوبى به تصویر کشیدند.
مکتب تاریخنگارى اسلامى در شام با تألیف کتاب هشتاد جلدى «تاریخ مدینه دمشق» ابن عساکر (م 571) اوج بیشترى گرفت.
این اثر شگفت انگیز، علاوه بر اهمیت آن در باره دمشق، منبع بسیار مهمى نیز براى تاریخ اسلام تلقى مىگردد که مجلدات مستقلى از آن درباره زندگى پیامبر صلى الله علیه و آله ، على بن ابىطالب علیه السلام و امام حسین علیه السلام تصحیح شده و به چاپ رسیده و بسیار قابل توجه است.
ابو شامه در قرن هفتم آن را در پانزده جلد و ابن منظور در همان سده آن را در سى جلد خلاصه کردند. دیرى نپایید که در سده هشتم، جریان تاریخنگارى عمومى اسلامى در شام رشد کاملى یافت.
کسانى چون «الذهبى» متوفاى 748 ه ق به تألیف تاریخ حجیم و گستردهاى در سى جلد با عنوان «تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام» (13) پرداخته و بر اساس شیوه سالنگارى به ثبت حوادث تاریخ اسلام از دوران پیامبر صلى الله علیه و آله تا هنگام حیات خویش و نیز شرح سرگذشت و تراجم صحابه، مشاهیر و بزرگان اسلامى که در هر سال وفات یافته بودند اقدام کرد.
وى در مجلد سوم کتاب خود به بررسى حوادث سال 61 تا 80 هجرى پرداخت و نمایى کلى از قیام امام حسین علیه السلام به دست داد.
مورخ مشهور دیگر این عصر «ابن کثیر دمشقى» (م 774 ه ق) بود که به تألیف یک تاریخ عمومى اسلامى دست زد و آن را «البدایه و النهایه» (14) یعنى آغاز و انجام نام نهاد.
وى سلسله حوادث تاریخ اسلام را از ابتدا آغاز کرد و در چهارده مجلد منظم ساخت. در هشتمین مجلد آن هنگام ذکر حوادث سال 60 هجرى مبحث مفصل و مستقلى را به قیام حسین علیه السلام اختصاص داد.
تاریخنگارى شام در قرن هشتم و نهم و دهم دوباره به شیوه تاریخ محلى بازگشت و کسانى چون اربیلى (15) ، هروى (16) ، ابن حورانى (17) ، ابن شاکر کتبى (18) ، ابن رجب حنبلى (19) ، ابن عبدالهادى (20) ، ابن طولون (21) ، ابن شحنه (22) ، ابن شداد (23) ، ابن عمرى (24) ، ابن عماد حنبلى (25) ، ابن البقاء بدرى (26) ، طباخ الحلبى (27) ، عظیمى الحلبى (28) ، کامل الغزى (29) ، و… به تألیف تواریخ محلى شام اقدام کردند.
بعضى از آن مورخان در مباحثى که در باره شرح مکانهاى مذهبى و بویژه منتسب به شیعه ارائه کردند، گزارشها و اطلاعات قابل توجهى را در مورد خاندان وحى و نبوت و نیز اهل بیت امام حسین علیه السلام در دوران اسارت در شام، ورود سرهاى شهدا به دمشق، حضور اسیران در بارگاه یزید، محل قرار گرفتن سرهاى شهدا، و نیز رأس الحسین علیه السلام ، اماکن و بقعههاى متبرک منسوب به شیعه چون باب الصغیر، مقبره زینب کبرى، و رقیه، مشهد المحسن و مشهد الحسین در حلب و مسائل دیگرى که با فاجعه کربلا مرتبط بود بهثبت رسانیدند.
بدیهى است تألیفات گسترده و فراوان این سرزمین، که با افکار و عقاید مکتبى و مذهبى مخصوص به خود نگاشته شده، در مورد قیام حسینى و فاجعه عاشورا خالى از تحریف نیستند و بررسى همه آنها نیز با آن حجم وسیع، نیاز به یک تألیف گسترده و مستقل دارد.
نگارنده در این مبحث تنها به ذکر دیدگاه چهار تن از مورخان، که هر کدام گرایش سیاسى و مذهبى خاصى داشته و وابسته به تفکر خاصى بودهاند، مىپردازد؛ اینان عبارتند از:
1ـ ابى عبداللّه حمدان الخصیبى (متوفى 334 ه ق) صاحب کتاب «الهدایه الکبرى» به عنوان شاخص غُلاه شیعه.
2ـ ابن عساکر دمشقى (متوفى 571 ه ق) صاحب «تاریخ مدینه دمشق» از علماى شافعى و تقریبا بىطرف اهل سنت.
3ـ شمس الدین الذهبى (متوفى 748 ه ق) صاحب تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام» به عنوان شاخص یک مکتب اهل سنت.
4ـ ابن کثیر دمشقى (متوفى 774 ه ق) صاحب «البدایه و النهایه» به عنوان شاخص تاریخنگارى وابسته اموى و شاگرد ابن تیمیه بنیانگذار فکرى مکتب وهابیت.
1ـ قیام امام حسین علیه السلام در روایات ابن عساکر
ابوالقاسم على بن حسن بن هبهاللّه شافعى دمشقى مشهور به ابن عساکر به سال 499 هجرى در دمشق به دنیا آمد و در سال 571 هجرى در همان شهر از دنیا رفت.
وى از بزرگترین راویان و حافظان حدیث و مورخان اسلامى است که شهرت چشمگیرى در سرزمینهاى اسلامى به دست آورد (30) .
ابن عساکر در دوران حکومت ایوبیان در شام مىزیست. در این دوران با تسلط ملک نورالدین محمود زنگى، ملک عادل و سلطان صلاح الدین ایوبى، مکتب اهل سنت سکاندار صحنه سیاست بود و تنازعاتى که در این دوران با فاطمیان شیعى مصر وجود داشت بسیارى از متفکران و علماى حدیث و تاریخ اهل سنت را به میدان کشانید و حکومتهاى وقت نیز با حمایت خود از آنان مسیر تاریخنگارى در شام را به همان گونهاى که تمایل داشتند جهت دادند.
ابن عساکر نماینده این طبقه و سرآمد آنان بود ولى چندان وقعى به تمایلات حکومت نمىگذاشت و به نظر مىرسد به عنوان یک مورخ منصف، به رغم جو نامساعد زمانى رسالت خود را بخوبى انجام داد.
وى از ائمه شیعه بویژه امام على علیه السلام ، حسن علیه السلام و حسین علیه السلام با احترام فراوان یاد کرده و به ذکر فضائل آنان مىپردازد.
او در عرصه علم و فقه و حدیث یکهتاز میدان بود و شاگردان و راویان فراوانى داشت که هر کدام براى خود در عالم اسلامى وزنهاى محسوب مىشدند.
چنانکه تراجمنویسان گویند چهل سال از عمر خود را به تصنیف گذرانید و بیش از 20 سال عمر خود را در مسافرتهاى علمى به مصر، بغداد، کوفه، ایران و… سپرى کرد و افزون بر یکصد تألیف از خود بر جاى گذاشت (31) .
از مهمترین نوشتههاى ابن عساکر، «تاریخ مدینه دمشق» است که در هشتاد جلد تألیف شده است.
وى تألیف خود را، که دربرگیرنده تاریخى عمومى از سدههاى صدر اسلام بویژه دمشق است، از آغاز بناى این شهر در تاریخ شروع کرده و پس از آن به شرح زندگى صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله ، تابعان، محدثان، مشاهیر و علماى اسلام تا سده ششم هجرى مىپردازد.
شیوه کار او شباهت فراوانى با تاریخ بغداد خطیب بغدادى دارد و الذهبى نیز در تاریخ اسلام تا حدودى از او پیروى کرده است.
وى یکى از مجلدات تاریخ دمشق خویش را به شرح حال امام حسین علیه السلام و قیام وى اختصاص داده که توسط محمّد باقر محمودى به سال 1970 در یک جلد مستقل در بیروت با عنوان «ترجمه ریحانه رسول الله الامام الشهید حسین بن على بن ابیطالب علیه السلام من تاریخ دمشق لابن عساکر» به چاپ رسیده است. این جزء بسیار مفصل و طولانى، و قریب 400 صفحه چاپى در قطع رحلى است (32) .
ابن عساکر به رغم تمایلات دینى و مذهبى خود، بر خلاف سایر تاریخنگاران اهل سنت در شام، تقریبا قیام حسین علیه السلام را با بىطرفى گزارش کرده ولى نقاط ضعف و تحریفات فراوانى در آن به چشم مىخورد که در این مبحث به آنها اشاره خواهیم کرد.
موارد تحریف در تاریخ ابن عساکر
الف ـ ابن عساکر ابتدا با نام و کنیه حسین علیه السلام سخن خویش را آغاز کرده و اولین مسألهاى که مطرح مىکند حضور امام حسین علیه السلام تحت پرچم یزید بن معاویه در فتح قسطنطنیه است (33) که این امر هم عقلاً و هم استنادا قابل خدشه است؛ اما عقلاً اینکه چگونه با توجه به اختلافات ریشهاى و اصولى میان بنى امیه و بنى هاشم و بویژه میان خاندان حرب و ابوسفیان با على علیه السلام و خاندان او، که از بدیهیات مسلم تاریخى است، حسین علیه السلام به عنوان یکى از دشمنان سرسخت خاندان معاویه، حاضر به خدمت در رکاب خصم خود یزید باشد؟
اگر به بررسى علل قیام امام حسین علیه السلام علیه یزید بپردازیم یکى از علل آن را مفاسد یزید خواهیم یافت.
حال با توجه به فسق و فجورى که یزید داشت و در بیشتر منابع، مسأله عیاشى، شرابخوارگى و هرزگى وى ذکر شده (34) و حتى در فتح قسطنطنیه سربازان او که از نوعى بیمارى در هلاکت بودند، یزید به عشقبازى با کنیزکى مشغول بود و هیچ احساس مسئولیتى در باره جان نیروها نمىکرد! چگونه حسین علیه السلام حاضر به همکارى با چنین فرد فاسقى گردد.
همچنین اگر او با چنین فردى سازگار بود، قیام او چه معنایى داشت؛ اما در مورد عدم استناد این روایت اینکه اولاً ابن عساکر بر حسب شیوه تاریخنگارى خویش تمامى سلسله راویان خود را ذکر مىکند ولى در مورد این روایت هیچ فردى را نام نبرده است.
ثانیا در هیچیک از منابع معتبر درباره فتوحات از جمله فتوح ابن اعثم، فتوح الشام واقدى، فتوح البلدان بلاذرى و کتابهاى دیگر نامى از حضور حسین علیه السلام در غزوه قسطنطنیه نیست.
ب ـ در روایت پنجم، از فضل و بخشش معاویه به حسن و حسین علیهاالسلام سخن مىگوید که آنان به خدمت معاویه رسیدند.
معاویه به آنان دویست هزار درهم بخشید و گفت: آن را بگیرید، من فرزند هند هستم هیچکس قبل و بعد از من چنین صلهاى نداده و نمىدهد (35) .
در این باره باید گفت ابن عساکر تاریخ ملاقات را ذکر نمىکند ولى آنطور که از روایت برمىآید مسأله در بارگاه او در دمشق بوده است.
تا قبل از صلح امام حسن علیه السلام هیچگونه رابطه و ملاقاتى میان امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و معاویه نبوده و پس از صلح نیز در هیچ یک از منابع گزارش نشده که این دو بزرگوار به اتفاق یا بطور مستقل به دمشق رفته باشند و علاوه بر اینها به علت دشمنى که معاویه با خاندان على علیه السلام داشته و دشنام دادن به پدر آن دو بزرگوار را بر منبرها رسم کرده بود، این روایت نمىتواند به هیچ روى مستند و قابل پذیرش باشد.
ج ـ در روایت ششم از سخنرانى امام حسین علیه السلام در مقابل معاویه در مسجد (جامع اموى) گفتگو مىکند که ایشان بر روى منبر از معاویه تمجید و تجلیل کرده و حدیثى از رسول اللّه روایت مىکند که شیعه آل محمّد در بهشت است.
وقتى معاویه از حسین علیه السلام سؤال مىکند که شیعه آل محمّد کیست؟ او مىگوید کسى است که ابابکر، عمر، عثمان، پدرم على و تو را اى معاویه دشنام ندهد (36) .
جعلى و ساختگى بودن این روایت به قدرى روشن است که ابن عساکر خود نتوانسته آن را بپذیرد و در پایان روایت مىگوید این حدیث منکر است و سلسله اسناد آن به حسین علیه السلام نمىرسد.
د ـ ابن عساکر پس از ذکر مختصرى از شرح حال حسین علیه السلام وارد ماجراى قیام ایشان و چگونگى خبر یافتن رسول خدا صلى الله علیه و آله از مقتل حسین علیه السلام توسط جبرئیل علیه السلام را تشریح ساخته و 27 روایت مشابه در این زمینه ذکر مىکند (37) .
آنگاه از خروج امام به سوى مکه و از آنجا به سوى عراق و نیز از مخالفتها و نصیحتهاى بزرگان مکه براى عدم خروج او از این شهر سخن مىگوید (38) .
وى چندین روایت از عبداللّه بن عمر و دیگران ذکر مىکند که او را از رفتن به عراق نهى کرده و مىگویند خداوند رسول خدا را بین دنیا و آخرت مخیّر کرد و او آخرت را برگزید و تو پاره تن او هستى، به دنبال دنیا مباش (39) .
در عین حال که وى این روایات را در پى هم ذکر مىکند هیچیک از گزارشهایى را که هدف خروج حسین علیه السلام به مکه را بیان مىکند ارائه نمىدهد. لذا از این روایات چنین برداشت مىشود که حسین علیه السلام به دنبال حکومت دنیوى و مادى رفته و آن را بر آخرت ترجیح داده است و در حقیقت علت اصلى قیام پنهان مانده، تلاش براى احراز قدرت دنیوى به عنوان علت القا مىگردد.
ه ـ روایت قابل توجه دیگر، نامه مروان بن حکم به عبیداللّه بن زیاد است که او را از خروج امام حسین علیه السلام به سوى عراق آگاه ساخته و مىگوید این حسین فرزند فاطمه رسول خداست.
هیچکس از مسلمانان نزد ما محبوبتر از حسین علیه السلام نیست؛ خود را آماده کن براى برخورد با کسى که هیچ چیز مانع او نیست (40) .
این روایت در حالى است که هنگام حضور امام علیه السلام در مقابل حاکم کوفه، مروان بن حکم به عمرو بن سعید مىگوید یا از او بیعت بگیر و یا سرش را از تن جدا کن زیرا اگر از بارگاه تو بیرون رود هرگز به او دست نخواهى یافت(41).
مشخص نیست در اینجا چگونه مروان، دشمن و معاند امام علیه السلام ، دلسوز او شده و عبیداللّه را به مدارا با او سفارش مىکند.
لازم به ذکر است که مروان از هنگام ظهور در صحنه سیاسى به عنوان مشاور عثمان و سرانجام با دستیابى به قدرت و خلافت در دمشق، همواره شنیعترین برخوردها را با شیعیان و خاندان على علیه السلام داشته است.
و ـ مسأله درخواست ملاقات و بیعت امام حسین علیه السلام با یزید که در هنگام گفتگوى عمر بن سعد و مکاتبه او با عبیداللّه عنوان مىشود یکى دیگر از نکات تحریفى است که در تألیف ابن عساکر و نیز بسیارى از منابع مورخان شامى دیگر چون ابن کثیر و شمس الدین ذهبى گزارش شده (42) و متأسفانه بعضى از منابع شیعى نیز آن را بدون تجزیه و تحلیل و بررسى عمیق، در منابع خود ذکر کردهاند (43) .
این دسته از مورخان گفتهاند که عمر بن سعد پس از گفتگویى با امام حسین علیه السلام ، به عبیداللّه بن زیاد نامهاى نوشته و این شروط را از جانب حضرت ابا عبداللّه علیه السلام عنوان مىکند:
1 ـ اجازه دهند از همانجایى که آمده برگردد.
2 ـ به یکى از مرزها برود و نظارهگر امور باشد.
3 ـ اجازه دهند نزد یزید رفته و دست خود را در دستان او گذارد تا هر چه خواهد حکم کند (44) .
این روایت از لحاظ استناد و عقل قابل خدشه است اما استنادا اینکه:
1 ـ شروط مذکور به صورتهاى مختلفى ثبت شده، گاهى یک شرط و گاهى دو یا سه شرط و حتى در روایتى مسأله بیعت با یزید از جانب حسین علیه السلام مطرح شده است.
2 ـ سلسله این روایات و اسناد آن به حسین علیه السلام نمىرسد؛ یعنى به همان فردى که چنین شرایطى را خواسته، لذا در ابتداى کار، این روایت منکر و ضعیف است.
3 ـ این نامه را عمر بن سعد به عبیداللّه نوشته نه شخص امام علیه السلام و احتمال دارد او از جانب خود براى ختم غائله چیزهایى بدان افزوده باشد.
4 ـ این روایت ابتدا در منابع اهل سنت گزارش شده و منابع شیعى نیز شرط سوم یعنى بیعت با یزید را بالاتفاق ذکر نکردهاند.
5 ـ طبرى روایتى نقل کرده که مىتواند بخوبى این شرط را زیر سؤال برد. او از قول «عقبه بن سمعان» که در صحنه کربلا حضور داشته است، نقل مىکند که وى از ابتدا تا انتها همراه حسین علیه السلام بوده و هیچ سخنى نبوده که از او نشنیده باشد.
در ادامه او سوگند مىخورد که حسین علیه السلام در سخنانش با مردم هیچگاه چنین حرفى یعنى بیعت با یزید و گذاشتن دست در دستان او نزد (45) .
6 ـ چنانکه بعضى از منابع گویند، گفتگوى عمر بن سعد و حضرت ابا عبداللّه علیه السلام سرّى بوده(46) پس چگونه مىتوان به طور قطع گفت که شرط امام حسین علیه السلام چه بوده است.
7 ـ عبیداللّه در نامههایى که به عمر بن سعد مىنویسد از او مىخواهد یا حسین علیه السلام را به بیعت با یزید مجبور مىسازد یا اینکه سر او را به نزد وى بفرستد(47). در حقیقت با این شرط مقصود عبیداللّه تأمین مىشود.
اما عقلاً اینکه:
1 ـ اگر امام حسین علیه السلام راضى به بیعت با یزید بود چرا در همان ابتداى کار در دارالاماره حاکم مدینه «ولید بن عتبه» چنین نکرد؟ و این همه رنج سفر و مسافرت را بر خود پذیرا شد؟
2 ـ اگر او به بیعت با یزید راضى بود پس قیام او چه معنا و انگیزهاى داشت؟
3 ـ آیا مورخان وابسته اموى که خود عدم بیعت با یزید را در دارالاماره ولید بن عتبه ذکر کردهاند (48) نخواسته اند در اذهان چنین تداعى کنند، تا آنجا که مسأله جان و درگیرى نظامى در کار نبود امام حسین علیه السلام بیعت نکرد و گریخت، اکنون که در نزدیکى کربلا، سپاهیان عبیداللّه راه را بر او گرفتهاند و قطعا جان او و خاندانش در معرض خطر جدى قرار گرفته است به اصطلاح از موضع خود برگشته و از ترس جان، خواستار ملاقات و بیعت با یزید شده است!؟
4 ـ آیا با این شرط (دیدار با یزید) نخواستهاند چهره محبوبترى از یزید نسبت به عبیداللّه نشان داده و چنین القا نمىکنند که حسین علیه السلام نسبت به یزید خوشبین بوده و از این چهره مصلح و با عطوفت! بر خلاف عبیداللّه انتظار بخشش و عفو داشته است؟
ز ـ ابن عساکر پس از ختم ماجراى حسین علیه السلام و یارانش به ذکر معجزات و غرایبى مىپردازد که پس از قتل آن حضرت در عاشورا اتفاق افتاده است. وى 32 روایت از سلسله راویان خود نقل کرده و در آنها تغییرات و دگرگونیهایى را که در نظام هستى هنگام قتل حسین علیه السلام رخ داده برمىشمرد؛ از جمله اینکه:
1 ـ آسمان بر حسین علیه السلام همانند یحیى بن زکریا گریست.
2 ـ از آسمان خاکهاى سرخى فرو ریخت.
3 ـ ستارگان هنگام روز پدیدار شدند.
4 ـ هیچ سنگى از روى زمین برداشته نشد مگر آنکه از زیر آن خون تازه بیرون آمد.
5 ـ آسمان مدت هفـت روز در تـاریکى به سر برد.
6 ـ خورشید هر صبح و شام شعاعهاى خونینى بر دیوارها مىتابانید.
7 ـ در آسمان چیزى همانند خون دیده مىشد.
8 ـ ستارگان به یکدیگر برخورد مىکردند.
9 ـ فردى که مردم را به کشته شدن حسین علیه السلام بشارت مىداد کور شد.
10 ـ از آسمان باران خون مىبارید.
11 ـ از دیوار دارالاماره خون سرازیر مىشد.
12 ـ دیوارهاى بیت المقدس خونین شدند.
13 ـ در روز حادثه هر شترى در اردوگاه کشته مىشد میان گوشت آن آتش بود (49) .
در مورد این روایت باید گفت قبل از آنکه در منابع شیعه دیده شود بیشتر در منابع اهل سنت به چشم مىخورد. کسانى چون هیثمى(50)، ترمذى(51)، ابن حنبل(52)، ابن سعد(53)، ابن عساکر(54)، الذهبى(55) که از نخبگان و سرآمدان مورخان و محدثان بنام و متعصب اهل سنت هستند نیز این روایات و امور غریب را ذکر کردهاند.
در این میان دو تن از آن مورخان مشهور شامى یعنى ابن عساکر و الذهبى با وجودى که گزارشهاى مستند و قابل توجهى در باره مقتل حسین علیه السلام ، که عمدتا حاکمان اموى را زیر سؤال برده و چهره آنان را رسوا مىسازد، ذکر نکرده و بطور گذرا از آن گذشتهاند ولى روایات فراوانى در مورد اینگونه امور غریب و حوادث غیر طبیعى و خارق العاده به دنبال هم ردیف مىکنند.
اگر واقعا به دور از تعصب به این مسائل بنگریم چگونه مىتوانیم توجه کنیم مورخان یاد شده که چندان تمایل و گرایشى به ائمه سلاماللّه علیهم و نیز امام حسین علیه السلام نداشته و بیشتر، جانب حاکمان اموى و دشمنان اهل بیت را مراعات مىکنند به ثبت اینگونه روایات پرداخته و تمایل بیشترى نشان دادهاند؟
آیا ذکر غرایب یاد شده نمىتواند چهره شیعه و اعتقادات آنان را زیر سؤال ببرد؟! آیا آن مورخان نخواستهاند واقعه عاشورا و هدف قیام حسین علیه السلام را تحت الشعاع این مسائل قرار دهند؟
آیا این سخن پیامبر صلى الله علیه و آله در جواب مردمى که مىاندیشیدند با مرگ فرزند او ابراهیم کسوف پدید آمد، در منابع شیعه و سنى ثبت نشده است که فرمود: ستارگان و کواکب به خاطر مرگ هیچ احدى کسوف و یا خسوف نمىکنند؟ (56)
آیا تاکنون اندیشیدهایم که آوردن اینگونه گزارشها در منابع اسلامى یعنى به هم خوردن ستارگان، طلوع نکردن خورشید، باریدن خون از آسمان و غیره، مسلمانان و بویژه شیعه را در نظر مردم جهان افرادى کوتهفکر، خرافى و عارى از عقل معرفى مىنماید؟
آیا آنان نخواهند گفت اگر چنین حوادثى رخ داده بود امروز دیگر از نظام هستى اثرى نبود؟ و نیز اینکه اگر این معجزات الهى پس از شهادت امام حسین علیه السلام رخ داد چرا قبل و یا هنگام شهادت ایشان چنین نشد و خداوند کمکهاى خود را از حضرت ابا عبداللّه علیه السلام دریغ فرمود؟
آیا وقتى على اصغر شهید شد، امام سر به آسمان بلند نکرد که خدایا اگر کمک خود را از ما باز داشتهاى این مصیبتها را ذخیرهاى براى آخرت ما قرار بده (57) و نیز اگر کسى با گفتن خبر شهادت حسین علیه السلام با شادى به وسیله شعاع ستارگان کور مىشود چرا قاتلان او که با چنین بىرحمى او و یارانش را کشته و با اسب بر او تاختند، چنین نشدند؟
نکته آخر اینکه چرا اینگونه حوادث طبیعى را قبل از آن در تاریخ اسلام نمىبینیم؟ آیا حضرت حمزه عموى بزرگوار رسول خدا صلى الله علیه و آله و بزرگترین حامى اسلام در کارزار احد به گونهاى مظلومانه مثله نشد و توسط پلیدترین مشرکان سینهاش از هم ندرید و جگرش پاره پاره نشد؟
آیا على علیه السلام به گونهاى مظلومانه در محراب به شهادت نرسید؟ آیا حسن علیه السلام جگرش پاره پاره نشد؟! در هر حال قضاوت را به عهده خوانندگان مىگذاریم که خود بیندیشند و قضاوت کنند.
ابن عساکر سپس چند روایت از ام سلمه مبنى بر خبر یافتن از شهادت حسین علیه السلام از سوى رسول خدا صلى الله علیه و آله و نیز گرفتن تربتى از قتلگاه او و گذاشتن آن در شیشه که در هنگام شهادت تبدیل به خون شد و همچنین شنیدن صداى جنیان توسط او و مردم دیگر که در مرگ حسین علیه السلام عزادارى مىکردند ارائه مىکند که این روایات را در مبحث بعدى مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهیم داد.
تألیف این محقق مشهور در مورد امام حسین علیه السلام با ذکر روایاتى درباره تاریخ، روز و سال شهادت حسین علیه السلام ، سن آن حضرت هنگام شهادت و چند خبر دیگر پایان مىپذیرد.
نقاط ضعف و قوت پردازش ابن عساکر به قیام حسین علیه السلام
نوشته ابن عساکر در مورد سرگذشت امام حسین علیه السلام نقاط قوت و ضعف فراوانى دارد.
وى در مورد زندگى و شرح حال امام علیه السلام و نیز قیام او، در مجموع 401 روایت گزارش مىکند که از این تعداد بیش از یکصد و پنجاه روایت آن دقیقا مشابه روایت دیگر است و تنها سلسله راویان آن متفاوت هستند و قریب به پنجاه روایت تنها با یک یا دو کلمه اختلاف گزارش شده و در مجموع مشابه هستند.
از میان روایات وى بیش از 250 روایت که تقریبا یکسان هستند به ذکر فضائل و مناقب حسین علیه السلام و روایات وارده از رسول خدا صلى الله علیه و آله در مورد ایشان اختصاص دارد که ذکر این روایات در یکى از منابع اهل سنت مىتواند بسیار با اهمیت و ارزشمند باشد و در حقیقت باید گفت از نقاط قوت کار اوست که بهرغم سلیقه مذهبى، بىطرفانه به ذکر این فضائل پرداخته و در منابع دیگر اهل سنت کمتر از اینگونه سخنان دیده مىشود.
از حدود یکصد و پنجاه روایت باقیمانده؛ قریب به پنجاه روایت در مورد امور غریبى است که پس از قتل حسین علیه السلام رخ داده و ما بدانها اشاره کردیم، حدود سى روایت مربوط به سال شهادت و سن آن حضرت است و در بیست روایت نیز به ذکر اخبار وارده از رسول خدا صلى الله علیه و آله و على علیه السلام در مورد خبر قتل حسین علیه السلام پرداخته است.
در نتیجه از میان مجموع 400 روایت وى تنها 10 روایت به کیفیت شهادت و مقتل حسین علیه السلام و نحوه برخورد سپاه عمر بن سعد و جنایات آنان در مورد شهیدان کربلا و تشریح حادثه عاشورا اختصاص دارد.
پانزده روایت نیز در مورد حوادث هنگام حرکت حسین علیه السلام و نحوه آن و نیز اعزام مسلم ارائه مىدهد که این مسائل یکى از نقاط ضعفى است که نوشته او در مورد قیام عاشورا دارد.
حدود 30 تا 40 درصد از روایات ابن عساکر با روایات ابن اعثم کوفى در «الفتوح» مشابه است و به رغم آنکه خود از آن سخنى به میان نمىآورد با یک مقایسه اجمالى مىتوان بخوبى دریافت که از روایات وى بهره برده است.
حال با توجه به این مسأله اگر مندرجات جلد پنجم و ششم الفتوح را، که بخشى از آن در مورد امام حسین علیه السلام است، با آن مطابقت بدهیم بخوبى مىبینیم که بیشتر روایات ابن اعثم ـ که در باره مقتل حسین علیه السلام ، هدف و انگیزه حرکت امام به سوى عراق، چگونگى برخورد عبیداللّه با مسلم و نیز کیفیت برخورد دو سپاه، حوادث و مصیبتهاى وارده بر امام حسین علیه السلام و خاندانش، و طرز به شهادت رسیدن و یا نبرد یاران ایشان با سپاه سعد و در مجموع حوادث مرتبط با این واقعه مهم نگاشته شده است ـ را وى در تألیف خود نیاورده و از آن همه مسائل مهم تقریبا گذشته است.
حال چه علتى باعث حذف این روایات مهم شده است. در این مورد شاید بتوان با بررسى اوضاع و عصر ابن عساکر، که با حکومت امویان مقارن بوده و در حقیقت قدرت سیاسى در دست دشمنان شیعه قرار داشته، به این نکته دست یافت که چون این احادیث ماهیت حکومت اموى را برملا مىکند، شاید به خواست حاکمان و توسط عمال آنان از روایات ابن عساکر حذف شده باشد.
آنچه ما را به این نتیجه مىرساند این است که ابن عساکر، شافعى و از مورخان منصف و بىطرفى است که به اهل بیت رسول خدا صلى الله علیه و آله و ائمه معصومین ارادت داشته و بسیارى از روایات خود را از راویان شیعه و حتى ائمه سلاماللّه علیهم از جمله امام جعفر صادق علیه السلام و امام سجاد علیه السلام برگرفته است و در جاى جاى حوادث کربلا برخلاف سایر مورخان اهل سنت بر قاتلان حسین علیه السلام لعن و نفرین مىکند. لذا اینکه او خود به حذف این روایات اقدام کرده باشد بسیار بعید به نظر مىرسد.
2 ـ حسین بن حمدان الخصیبى و گزارش واقعه کربلا
ابن عبداللّه حسین بن حمدان الخصیبى الجنبلایى (58) (متوفى 334 هجرى) در حلب به دنیا آمد. وى در دوران سیف الدوله حمدانى شیعى، حاکم حلب و رقه مىزیست که ارادت فراوانى به ائمه اطهار داشته و بسیارى از بناهاى معروف و منسوب به شیعه در حلب یعنى مقام و مشهد الحسین علیه السلام ، مسجد النقطه، مقام مشهد المحسن بن الحسین علیه السلام ساخته اوست.
از لحاظ اعتقادى، نجاشى خصیبى را فاسد العقیده و مذهب دانسته است و کتابهایى نیز به وى منسوب مىدارد از جمله «کتاب الاخوان، کتاب المسائل، تاریخ الائمه و کتاب الرساله تخلیط» (59) .
در حقیقت باید گفت حسین بن حمدان یکى از غالیان شیعه بوده و طرفداران بسیارى نیز در کرمانشاه، کرند، پل ذهاب، زنجان، قزوین و حومه تهران داشته است.
ابن الغضائرى وى را دروغگو و فاسد المذهب دانسته که به نوشتههاى او توجهى نمىشود (60) ولى محسن الامین او را از فقهاى امامیه دانسته است (61) .
یکى از کتابهاى او که در این مبحث مورد نقد و بررسى قرار مىگیرد «هدایه الکبرى» است که در شرح زندگى ائمه معصومین و بویژه معجزات آنان نگاشته شده است که در مؤسسه البلاغ بیروت در سال 1411 قمرى به چاپ رسیده است.
وى در مورد قیام حسین علیه السلام پنج گزارش مفصل نقل مىکند که با دو یا سه واسطه به امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام مىرسد. بدین صورت ابوالحسن الفارسى ـ ابى بصیر ـ امام باقر علیه السلام و یا احمد بن عبداللّه بن صالح ـ محمّد بن عبدالرحمان ـ هارون بن خارجه ـ ابو عبداللّه الصادق علیه السلام این پنج روایت دقیقا شرح امور غریب و عجیبى است که بیانگر تصرف بىقید و شرط امام حسین علیه السلام در نظام هستى و یا علم غیب نامحدود و مطلق اوست که تنها غالیان شیعى چنین پنداشتى از ائمه دارند.
تحریفات و داستانپردازیهاى حسین بن حمدان خصیبى
اولین روایت او داستان ام سلمه است که رسول خدا صلى الله علیه و آله مقدارى خاک و تربت نواده خود را به او سپرده و مىفرماید اگر حسین علیه السلام به سوى عراق رفت تو به این خاک نظر کن، اگر به خون تبدیل شد بدان که حسین علیه السلام کشته شده است.
ام سلمه هنگام حرکت امام نزد او آمده و واقعه را ذکر مىکند و از او مىخواهد که از رفتن به این سفر منصرف گردد
. نکتهاى که در اینجا قابل توجه است پیشگویى امام حسین علیه السلام از قتل خویش و یارانش و چگونگى شرح دقیق مکان و کیفیت و زمان آن است.
ایشان مىفرماید: اى مادر، من روز و ساعتى که کشته مىشوم و مکانى را که در آن دفن مىگردم مىدانم، قاتل خود و یا کسانى که با من مىجنگند، اعم از فرمانده، سرباز، نگهبان و کسى که مرا مىکشد، کسى که او را تشویق مىکند و نیز کسانى را که از پیروان و خاندانم کشته مىشوند، فرد به فرد، بزرگان، اسامى قبایل و عشایر آنان را مىشناسم و مىدانم. اگر دوست دارى محل قتل خود را به تو نشان دهم.
ام سلمه گوید با من کلام دیگرى سخن نگفت و نام خدا بر زبان آورد و زمین را شکافت به گونهاى که من قتلگاه او و موقعیت یاران او را دیدم.
سپس امام فرمود من در روز عاشورا و روز شنبه کشته مىشوم. ام سلمه روزها را مىشمرد تا اینکه به آن روز رسید.
وى در خواب کسانى را دید که مىگریند و خبر از شهادت حسین علیه السلام مىدهند. سراسیمه از خواب بیدار شده و به بیرون از خانه دوید.
وقتى مردم از علت نگرانى او پرسیدند گفت به خدا قسم حسین علیه السلام و یارانش کشته شدهاند. آنان نپذیرفتند، ام سلمه به سراغ آن شیشه رفت و دید خاک داخل آن به خون تازه تبدیل شده است (62) .
داستان ام سلمه در چند منبع دیگر نیز آمده است(63) ولى روایات آن با یکدیگر بسیار ضد و نقیض هستند؛ از جمله در جایى گفتگوى ام سلمه با حسین علیه السلام حضورى، و در جاى دیگر مکاتبهاى بوده است.
در یک روایت، ام سلمه، حسین علیه السلام را در مکه دیده است در حالى که ام سلمه در مدینه زندگى مىکرده و در روایتى گفته شده که حسین علیه السلام را در مدینه دیده در صورتى که حسین علیه السلام از ابتدا به قصد مکه حرکت فرموده و در آنجا بود که تصمیم گرفت با اعزام مسلم بن عقیل و مساعد دیدن اوضاع عراق به آن سرزمین رهسپار شود.
علاوه بر آن در این روایت، حسین علیه السلام زمین را در مقابل ام سلمه شکافته و قتلگاه خود را به او نشان مىدهد و مسائل دیگرى که این بخش از روایت در سایر منابعى که داستان ام سلمه را ذکر کردند دیده نمىشود.
این نکته قابل توجه است که به اتفاق علماى شیعه، علم غیب ائمه محدود است و نمىتوان گفت به جزئیات حوادث بطور کامل احاطه دارند(64). بر اساس روایاتى که نقل شده و پیامبر صلى الله علیه و آله از کشته شدن امام حسین علیه السلام خبر دادند نمىتوان امام را از شهید شدن در این راه بىخبر دانست.
آن حضرت بطور سربسته و کلى از شهادت خود خبر داشتند ولى اینکه ایشان بطور خارقالعادهاى زمین را شکافته و محل قتلگاه خود و یاران را به ام سلمه نشان بدهد و یا اینکه نام یکیک شرکتکنندگان در جنگ علیه خود را و حتى قبیله و آبا و اجداد آنان را بداند، در هیچیک از منابع تاریخى و بویژه شیعه گزارش نشده و این روایت ساخته و پرداخته غالیانى چون حسین بن حمدان خصیبى است که براى ائمه اطهار مقام الوهیت قائل هستند و آنان را همانند خداوند به تمامى امور جهان، آگاه و عالم مىدانند.
مسأله داستان ام سلمه و گفتگوى او با حسین علیه السلام تنها خبرى بود که پیامبر صلى الله علیه و آله به ام سلمه مبنى بر شهادت ایشان دادهاند و بس(65).
این در حالى است که قبلاً وقتى پیامبر صلى الله علیه و آله توسط جبرئیل خبر شهادت امام حسین علیه السلام را دریافت مىکنند مىفرمایند اى کاش مىدانستم چه کسى حسین مرا به قتل مىرساند(66).
چگونه است که رسول خدا صلى الله علیه و آله قاتل امام حسین علیه السلام را نمىشناسد و نمىداند ولى او خود تمامى آنان را یک به یک و پشت در پشت آنان را مىشناسد؟!
روایت دوم با شش واسطه به ابن حمزه ثمالى مىرسد که وى از على بن الحسین علیه السلام شنیده است.
در این روایت مسأله جمع کردن یاران و شیعیان توسط امام حسین علیه السلام در کربلا و سخن گفتن با آنان و اینکه هر کس مىخواهد مىتواند برگردد و گفتگوى یاران و جاننثاران آن حضرت در این مورد را ثبت کرده است که مىگفتند ما هرگز تو را تنها نمىگذاریم.
در این روایت، حسین علیه السلام از چگونگى، مکان، زمان شهادت یک یک یاران خود و نیز فرزند شیرخوارهاش على اصغر بر روى دستان خود بهوسیله تیرى که از سوى حرمله پرتاب خواهد شد، خبر مىدهد (67) .
سومین روایت که بدون ذکر سلسله راویان به امام صادق علیه السلام مىرسد این است که وقتى امام حسین علیه السلام از مدینه خارج مىشوند، گروهى از ملائکه صف به صف در حالى که نیزههایى از درختان بهشت در دست خود داشته، پیرامون آن حضرت ایستاده، بر او سلام مىکنند و مىگویند یا حجهاللّه على خلقه بعد جده و ابیه و اخیه، خداوند ما را فرستاده است تا تو را یارى رسانیم و نیز در این روایت از گروهى جنیان سخن به میان مىآید که سر راه حسین علیه السلام ایستاده و مىگویند ما شیعه و پیرو تو هستیم؛ اگر به ما فرمان دهى همه دشمنان تو را مىکشیم ولى آن حضرت از قضا و قدر الهى و شهادت حتمى خود سخن مىراند و حمایت آنان را نمىپذیرد(68).
در باره این روایت باید گفت اگر چنین است چرا همانگونه که قبلاً گفته شد امام علیه السلام هنگام شهادت على اصغر از امداد الهى مأیوس شده بودند(69).
این روایت با آن مطلب چگونه مىتواند سازگارى داشته باشد؟ ثانیا همانگونه که مىدانیم و منابع نیز تصریح کردهاند امام حسین علیه السلام از افراد بسیارى درخواست کمک کرده، چگونه کمک فرشتگان را که از طرف خدا آمده بودند رد کرد؟
گزارش چهارم با شش واسطه به سعید بن المسیب مىرسد که وى هنگام حج به محضر امام سجاد علیه السلام شرفیاب شده و اجازه انجام فریضه حج را از ایشان گرفته است.
وى نقل مىکند هنگام طواف مردى را دیده که دو دست در بدن نداشته و با حالتى زار و پریشان به پرده کعبه التجا کرده، زارى مىکند.
وقتى از او در مورد گریهاش مىپرسند مىگوید من گناهى کردهام که خداوند هرگز مرا نمىبخشد. آنگاه واقعه را چنین شرح مىدهد که او شتربان امام حسین علیه السلام بوده است.
وقتى با آن حضرت به سوى عراق حرکت مىکند، امام براى گرفتن وضو کمربندى را از جامه خود باز مىکردند که این کمربند بسیار زیبا بوده و این شتربان شیفته آن شده است، وقتى امام حسین علیه السلام کشته مىشوند وى خود را در گودالى مخفى کرده و شب هنگام بیرون مىآید.
جنازههاى شهدا بر روى زمین افتاده و همچون ماه مىدرخشد گویا اکنون شب نیست. وى در میان کشتهها به جستجوى بدن امام حسین علیه السلام مىپردازد و سپس به باز کردن آن کمربند که بر جامه زیرین بسته بود مىپردازد ولى دست راست امام، گره آن کمربند را محکم مىگیرد، وى نیز شمشیر شکستهاى یافته و دست راست آن حضرت را قطع مىکند ولى مىبیند گره سمت چپ آن کمربند با دست چپ حسین علیه السلام محکم گرفته مىشود لذا دست چپ حسین علیه السلام را نیز قطع مىکند و کمربند را از جامه زیرین او در مىآورد به گونهاى که بدن مبارک برهنه مىشود.
وى سپس مىافزاید: دیدم آسمان و زمین به لرزه درآمد و صداهایى شنیده شد که «وا ابناه، واحسیناه» من خود را به سرعت در بین کشتهها مخفى کردم و به آن صحنه نگریستم.
سه مرد و یک زن را که اطراف آنان فرشتگان و ملائک بسیارى بودند دیدم. آن زن که در میان آنان بود شیون مىکرد: واحسیناه، فداک جدک و ابوک و امک و اخوک.
دیدم بدن حسین علیه السلام در حالى که سر ایشان بر روى آن قرار گرفته بود بلند شده و نشست و مىگفت لبیک یا جداه یا رسول الله و یا امیرالمؤمنین و یا اماه یا فاطمه یا اخانى المقتول بالسّم. آنان کنار این بدن نشستند.
فاطمه مىگفت اى رسول خدا آیا اجازه مىدهى از خون حسین علیه السلام پیشانى خود را خضاب کنم و خدا را در روز قیامت بدینگونه ملاقات کنم؟
پیامبر اجازه داده و فاطمه چنین کرد و رسول خدا صلى الله علیه و آله و على علیه السلام و حسن علیه السلام نیز با خون او سر و دستان خود را مسح کردند.
در این حال شنیدم پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود اى حسین فداى تو شوم چه فرد ناپاکى دست راست و چپ تو را قطع کرده است.
حسین علیه السلام گفت: یا جدّاه شتربانى از مدینه همراه من بود و نگاهى به جامه من انداخته و شیفته کمربند من شده بود.
مىخواستم به او ببخشم و مىدانستم که او چنین عملى را با من خواهد کرد. وقتى کشته شدم به جستجوى من آمد و مرا بدون سر یافت.
جامه مرا بازرسى کرد و آن کمربند را یافت و بر گره آن زد تا باز کند من دست راست خود را بر آن گرفتم ولى وى شمشیرى یافته و دست راست مرا قطع کرد و سپس دست چپ من را نیز همینگونه قطع کرد.
آن شتربان مىافزاید: رسول خدا صلى الله علیه و آله رو به من کرد و فرمود: واى بر تو، خداوند روى تو را در دنیا و آخرت سیاه گرداند و دستان تو را قطع کند.
وى مىگوید هنوز دعاى او تمام نشده بود که دستان من از شانهها متلاشى و قطع شد و قطعهاى از آتش صورت مرا بر گرفت، لذا من به سوى این خانه (کعبه) پناه گرفتم و مىدانم که خداوند هرگز مرا نمىبخشد.
وقتى این داستان را مردم مکه شنیدند همگى با فرستادن لعنت بر او به خداوند تقرب مىجستند (70) .
با بررسى مجموع روایت خصیبى به یک جریان فکرى که ناشى از تفکرات غلات شیعه است دست مىیابیم؛ تفکرى که براى ائمه اطهار مقامى خداوندگونه قائل است.
به رغم آنکه خداوند در قرآن کریم به پیامبر صلى الله علیه و آله مىفرماید: «قل انا بشرٌ مثلکم»، باز در اینجا مىبینیم که راوى این روایات در مورد امام حسین علیه السلام مقامى مافوق انسانى قائل است.
او همانند خداوند از غیب آگاه و بر همه اسرار عالم داناست. داستان شتربان از عجایب روزگار است. چنین امر غریبى حتى از پیامبر صلى الله علیه و آله نیز روایت نشده است.
گفتن این مطالب یعنى اینکه بدن بدون سر امام علیه السلام در مقابل آن ساربان از کمربند جامه خود دفاع کند و یا در مقابل پیامبر صلى الله علیه و آله بنشیند و نیز بالاتر از آن اینکه شتربان بتواند با چشمان خود فرشتگان، ملائکه، رسول خدا صلى الله علیه و آله ، فاطمه(س)، على علیه السلام و حسن علیه السلام را ببیند و گفتگوى آنان را بشنود و داستانهایى از این قبیل به نظر مىرسد چیزى جز وهن شیعه و خدشهدار ساختن اعتقاد آنان را به دنبال ندارد و شیعه را در اذهان عامه، مشتى خرافى نشان مىدهد و در نتیجه هدف قیام حسینى علیه السلام ، که همانا اجراى امر به معروف و نهى از منکر و خروج بر امام جائر است، تحتالشعاع آن قرار مىگیرد. انحرافى که با چنین روایاتى در اذهان عامه پدیده آمده است اکنون پس از یکهزار و سیصد و اندى سال در واقعه «تنور مبارکه» در شهر نجفآباد رخ مىنماید.
نکته دیگرى که شایان گفتن است اینکه با نگرشى به دورانى که حسین بن حمدان خصیبى در آن مىزیسته، یعنى قرن چهارم که در سرزمین شام و حلب، دولت شیعى حمدانیان و در رأس آنان سیف الدوله حمدانى حکومت داشته است، باید گفت بعضى از مورخان بر خلاف دورانهاى گذشته که همواره در جو خفقان حاکمان اموى و عباسى شام، جرأت و قدرت بیان اعتقادات خویش را نمىیافتهاند، در این زمان براى طرح بسیارى از مسائل در مورد ائمه، میدان را باز دیده و چه بسا به سبب این آزادى به افراط و غلو نیز افتادهاند.
3 ـ دیدگاه شمس الدین ذهبى در مورد قیام حسین علیه السلام و موارد تحریف آن
ابو عبداللّه محمّد بن احمد شمس الدین الذهبى دمشقى متوفى سال 748 قمرى یکى از مورخان و محدثان بنام شافعى دمشق است که «تاریخ اسلام» او بسیار مشهور است.
تألیف او در سى جلد به چاپ رسیده و از آنجا که شیوه او بر اساس «حولیات» یعنى سالنگارى است، در باره واقعه عاشورا و مقتل الحسین علیه السلام در ضمن حوادث سال 61 هجرى و مجلد سوم آن سخن گفته است.
1 ـ وى در ابتدا با ذکر اینکه مردم کوفه به حسین علیه السلام نامه نوشته و او را به شهر خود دعوت کردند، از کسانى چون ابو سعید خدرى، مسیب بن نجبه فزارى، ابن عبّاس، عبداللّه بن مطیع، عبداللّه بن عمر، عبداللّه بن جعفر یاد مىکند که سر راه امام را گرفته و یا با او مکاتبه کرده و نسبت به عواقب این اقدام به او هشدار دادهاند.
سخنى که از همه این افراد گزارش شده این است که اى حسین! کوفیان به عهد خود وفادار نیستند، آنان همان کسانى هستند که پدر تو را کشتند و برادرت را مسموم ساختند و تو را هم خواهند کشت (71) .
الذهبى گزارشى از پاسخ امام به آنان نمىدهد جز پاسخى که به نامه عبداللّه بن جعفر همسر زینب سلاماللّه علیها از سوى ایشان داده شده که امام در آن فرمود: جدّ خود رسول الله صلى الله علیه و آله را در خواب دیده و ناچار هستم به این سفر عازم شوم(72).
در هیچیک از این گزارشها سخنى از مقصد و هدف والاى امام، که همانا اجراى امر به معروف و نهى از منکر، جهاد براى احقاق عدالت، مبارزه با حکام فساق و فجار و… باشد در میان نیست در صورتى که امام علیه السلام از ابتداى سفر تا هنگام شهادت در مواقع مختلفى هدف خویش را بیان کرده و منابع نیز ضبط کردهاند.
طبیعى است شمس الدین الذهبى به عنوان یکى از مورخان بزرگ اهل سنت از طرفى خود مستقیما به ثبت این گزارشها تمایلى ندارد و از سوى دیگر، روایات خود را از دو مورخ دیگر اهل سنت یعنى ابن سعد و نیز ابن عساکر صاحب تاریخ دمشق گرفته است که آنان نیز به عنوان تاریخنگاران برجسته مکتب اهل سنت، مسأله مهم مورد نظر را نادیده گرفته و ذکرى از آن به میان نمىآورند.
2 ـ روایت دیگرى که با گزارشهاى مورخان دیگر، سازگارى ندارد این است که عمر بن سعد ابى وقاص توسط فردى خبر قتل مسلم بن عقیل را به حسین علیه السلام مىرساند (73) .
در حالى که چنین نیست و عمر بن سعد به قولى که به مسلم براى رسانیدن خبر قتل او داده بود عمل نکرد و امام تنها توسط حر بن یزید ریاحى که راه بر ایشان گرفته بود از شهادت مسلم آگاه شد (74) .
نکته جالبتر در این روایت اینکه وقتى این خبر به حسین علیه السلام رسید على اکبر از پدرش خواست تا باز گردد و گفت مردم عراق با او حیله کرده و چون به عهد خود وفادار نیستند، شما هم مسئولیتى در برابر آنان ندارید، ولى در مقابل، فرزندان عقیل گفتند اکنون نمىتوان بازگشت و حسین علیه السلام را به رفتن تشویق مىکنند! در این حال حسین علیه السلام از اصحاب مىخواهد که هر کس دوست دارد مىتواند برگردد (75) .
گزارش ذهبى معنایى جز سست و مردد نشان دادن نزدیکترین کسان حسین علیه السلام یعنى فرزند برومندش على اکبر نسبت به این امر عظیم و واجب الهى در بر ندارد. البته باید افزود درخواست على اکبر براى بازگشت در منابع دیگر ذکر نشده است.
3 ـ گزارش دیگرى که الذهبى ثبت کرده، صحبت امام با کسانى است که راه را بر او گرفتند، ایشان از آنان مىپرسند آیا شما چیزى را که پیامبر صلى الله علیه و آله از مشرکان پذیرفت از من نمىپذیرید؟ آنان گفتند آن، چه بود؟ امام پاسخ فرمود وقتى از او تقاضاى صلح مىکردند مىپذیرفت. آنان نیز جواب منفى دادند.
این روایت همانند روایت ابن عساکر مسأله تقاضا و شرط امام حسین علیه السلام براى دیدار و بیعت با یزید را مطرح مىکند (76) که قبلاً بطلان آن را روشن ساختیم.
4 ـ ذهبى همانند ابن عساکر و خصیبى به ذکر غرایب و تغییراتى که پس از قتل حسین علیه السلام در نظام هستى پدید آمده مىپردازد که با آنها مشابه است ولى به چند مورد متفاوت از آن اشاره مىکنیم:
1 ـ پس از قتل حسین علیه السلام به مدت شش ماه آسمان قرمز بود.
2 ـ گیاهان صحراى کربلا که سبز بودند همگى در آن روز خاکستر شدند.
3 ـ وقتى شترى را در اردوگاه کشتند گوشت آن مثل چوب شد.
4 ـ ابن عبّاس در آن روز پیامبر صلى الله علیه و آله را دید که شیشهاى از خون در دست داشت و به ابن عبّاس مىگفت این خون حسین علیه السلام و اصحاب اوست.
5 ـ ام سلمه گریه و نوحهسرایى جنیان بر حسین علیه السلام را شنیده است.
6 ـ تمامى مردم شنیدند که جنیان در آن روز بر حسین علیه السلام عزادارى مىکنند و اشعارى در مصیبت قتل او مىسرایند (77) .
تلاش ذهبى و ابن کثیر براى تبرئه یزید از قتل امام حسین علیه السلام
5 ـ یکى دیگر از ترفندهاى زیرکانه مورخان شامى از جمله ذهبى و ابن کثیر مبرّا ساختن یزید از قتل امام حسین علیه السلام است که عمدتا کوشیدهاند بار این گناه عظیم و نابخشودنى را از دوش وى برداشته، به گردن عبیداللّه بن زیاد بگذارند و چنین وانمود سازند که وى بطور مستقل و بدون اجازه یزید به قتل امام اقدام کرده و یزید به این امر راضى نبوده است.
شمس الدین الذهبى روایاتى در این مورد ذکر مىکند؛ از جمله اینکه وقتى سر حسین علیه السلام نزد یزید فرستاده شد، او سر مبارک را بین دستان خویش قرار داد و مىگریست و پس از سرودن شعرى مىگفت: اما به خدا سوگند اگر من همراه تو بودم هرگز تو را نمىکشتم.
سپس امام سجاد علیه السلام به او مىگوید اگر رسول خدا صلى الله علیه و آله ما را چنین مغلوب و در غل و زنجیر مىدید دوست داشت که ما از آن غل رهایى یابیم، یزید نیز گفت راست مىگویى و دستور داد او را از غل رهانیدند و سپس هر چه اسیران خواستند براى آنان فراهم کرده و آنان را به سوى مدینه باز گرداند (78) .
در روایت بعدى ناراحتى یزید از اقدام عبیداللّه را و حتى اینکه وى بر ابنمرجانه لعنت فرستاده و همه گناهان را به گردن او مىاندازد از طبرى گزارش مىکند و پس از آن روایت دیگرى از قول امام سجاد علیه السلام نقل مىکند که ما، در حضور یزید گریه او را هنگام دیدن سر مشاهده کردهایم و او به ما هر چه خواستیم بخشید و سپس طى نامهاى به مسلم بن عقبه حاکم مدینه سفارش فراوانى نسبت به ما کرد(79).
ابن کثیر نیز در «البدایه و النهایه» همچون ذهبى مىکوشد تا یزید را از قتل حسین علیه السلام مبرا سازد. وى علاوه بر روایات ذهبى روایات دیگرى نیز گزارش مىکند؛ از جمله اینکه:
1 ـ وقتى سرهاى شهدا را به حضور وى آوردند گریست و گفت: من از اطاعت شما بدون قتل حسین علیه السلام خشنودتر بودم.
خداوند ابن سمیه را لعنت کند؛ به خدا سوگند اگر من در کار او بودم از او مىگذشتم. خداوند حسین علیه السلام را رحمت کند.
2 ـ در روایت دیگرى آمده است، خداوند ابنمرجانه را خوار کند. اگر بین او و این خاندان خویشى و قرابتى و رحمى بود با آنان چنین نمىکرد.
3 ـ یزید به زهیر بن قیس که سرهاى شهدا را آورده بود صلهاى نداد و هنگامى که یحیى بن حکم برادر مروان، شعرى در تجلیل از عبیداللّه و اقدام او سرود بر سینه او زد.
4 ـ در روایتى دیگر از مهربانى یزید نسبت به امام سجاد علیه السلام سخنها گفته مىشود که یزید هیچ غذایى در ظهر و شام نمىخورد مگر آنکه على بن الحسین علیه السلام را با خود همغذا مىکرد.
و وقتى خواست اهل بیت و اسرا را به مدینه باز گرداند به او گفت: خداوند سمیه را تقبیح و خوار نماید، به خدا سوگند اگر من کنار پدرت بودم چیزى نبود که از من بخواهد و من به او ندهم و تا حد توان از او مرگ را باز دارم حتى اگر به هلاکت بعضى از فرزندان من منجر مىشد ولى خداوند چنین خواسته بود که دیدى، آنگاه مال فراوانى به آنان بخشید و بهترین لباسها را پوشانیده و به فرستاده خود نسبت به آنان سفارش نمود.
ابن کثیر پس از ذکر این روایات مىگوید این امر، گفتههاى روافض (شیعیان) را رد مىکند که مىگویند اسیران را بر شترهاى برهنه بدون پالان و جهاز سوار کردند و لباسهاى آنان به گونهاى پاره بود که پشت و مقابل آنان دیده مىشد.
سپس در پایان، خود اظهار مىدارد که یزید به کشتن حسین علیه السلام راضى نبود و آنچه به گمان مىآید اینکه اگر قبل از آنکه حسین علیه السلام کشته شود یزید اطلاع مىیافت او را رها مىکرد (80) .
دلائل باطل بودن ادعاى ذهبى و ابنکثیر
1 ـ یزید براى گرفتن بیعت از حسین علیه السلام در همان ابتدا به حاکم مدینه نوشت که یا از او بیعت بگیر و یا سر از تن او جدا کن و براى من بفرست (81) ؛ به عمرو بن سعید دستور مىدهد به بهانه انجام حج با گروهى به مکه رفته، حسین علیه السلام را دستگیر کند و نزد او بفرستد و اگر امتناع کرد او را بکشد (82) .
2 ـ عبیداللّه بن زیاد لحظه به لحظه، حرکت امام علیه السلام به سوى عراق و نیز گزارشهاى رسیده از عمر بن سعد و برخورد او با سپاه حسین علیه السلام و کشته شدن آن حضرت را به اطلاع یزید مىرسانید که مکاتبات او با یزید ثبت شده است(83)، پس نمىتوان پذیرفت که یزید از این حادثه بىاطلاع بوده است.
3 ـ مسأله چوب زدن یزید بر دهان مبارک حسین علیه السلام در تمامى منابع شیعه و سنى مضبوط است(84) که این امر نشاندهنده سرور وى نسبت به قتل آن حضرت است!
4 ـ یزید هنگامى که با چوب به دهان حسین علیه السلام مىزند اشعارى مىخواند که در آن سرور خویش را از گرفتن انتقام اجداد خود (بنى امیه) در روز بدر که به دست على علیه السلام کشته شدند، بیان مىکند (85) .
5 ـ یزید دستور داد براى عبرت همگان سرهاى مبارک شهدا و نیز سر امام حسین علیه السلام را سه روز بر دروازههاى دمشق و نیز جامع اموى آویزان کنند(86).
6 ـ خطبههاى کوبنده حضرت زینب در مقابل یزید و افشاگریهاى او در مورد اینکه یزید مىکوشد تا نور اهل بیت رسول خدا صلى الله علیه و آله را خاموش کند و نیز کینههایى که او از گذشته در دل دارد و مسائل دیگر مىتواند وضعیت این تحریفات را روشنتر کند(87).
7 ـ هنگامى که خبر اعزام کاروان اسیران کربلا و سرهاى شهدا در دمشق به یزید رسید، وى دستور داد تا شهر را آذین بسته و بیارایند و زنان و مردان همگى براى تماشاى کاروان حاضر شوند(88).
8 ـ یزید با سرور و شادى به امام سجاد علیه السلام و زینب کبرى(س) مىگوید دیدید که خداوند چگونه شما را خوار و ذلیل ساخت(89).
9 ـ در روایت دیگرى یزید به على بن الحسین علیه السلام مىگوید اى على، پدر تو خویشى مرا قطع کرد و حق مرا نشناخت و در حکومت با من به نزاع برخاست و خداوند نیز با او چنین کرد که دیدى(90).
10 ـ از همه این مسائل مهمتر اینکه نباید از گرایش مورخان شامى و اهل سنت به حاکمان اموى و احترامى که نسبت به معاویه و فرزندش یزید قائل هستند غافل شد و دیگر اینکه دورههایى که این مورخان شامى در آن مىزیستند و ما قبلاً به آن اشاره کردیم، جریان تاریخنگارى را بدان سو کشانیدند که از آن سخنها گفتیم.
11 ـ نکته آخر اینکه ممکن است واقعا یزید براى عوامفریبى و تبرئه خود به چنین اقداماتى نیز متوسل شده باشد و مورخان وابسته اموى به آن پر و بالهایى داده باشند.
4 ـ دیدگاه ابن کثیر در باره قیام حسین علیه السلام
عماد الدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر قرشى دمشقى در سال 701 هجرى در بُصرى (جنوب سوریه کنونى) متولد شد و در سال 774 هجرى در دمشق از دنیا رفت (91) .
ابن کثیر در علوم مختلف اسلامى سرآمد دوران خود شد و شاگردان زیادى تربیت کرد و از استادان فراوانى بهره جست؛ یکى از این استادان که از او بهره فراوانى برد و در حقیقت خط فکرى، مذهبى و سیاسى وى را ترسیم کرد، ابن تیمیه مشهور بود.
به گونهاى که مىدانیم ابن تیمیه بنیانگذار مکتبى شد که با مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز تضاد داشت. عناد ویژه او با باطنیان و شیعه و ائمه اطهار بر همگان روشن است.
مکتب سیاسى مذهبى ابن تیمیه شکافى عمیق در اسلام پدید آورد و نهایتا با پیروى محمّد بن عبدالوهاب از عقاید وى، مکتب وهابیت پایهگذارى شد، ابن کثیر خود از مقام استاد خویش ابن تیمیه ستایش فراوانى کرده است (92) .
به علت همین تأثیرات، در امر دین بسیار سرسخت و متعصب بود و به رغم مخالفتهاى فراوانى که در آن عصر نسبت به آراى ابن تیمیه وجود داشت، وى نیز خود را سپر بلاى او کرده و بویژه در مقابل شیعه مواضع تند و خصومتآمیز مىگرفت.
دشمنى و عناد او با شیعه در جاى جاى اثر او یعنى «البدایه و النهایه» بوضوح آشکار است (93) . به رغم این خصومت، وى از ائمه شیعه به احترام یاد کرده و از مقام آنان بویژه حسین علیه السلام بسیار تجلیل نموده، حتى قاتلان او را مورد لعنت و ناسزا قرار مىدهد.
بسیارى از روایات او، که عمدتا گزارشهایى طولانى است، از ابى مخنف است و شاید در میان مورخان شامى وى مفصلترین اطلاعات تاریخى را در مورد قیام حسین علیه السلام ارائه مىدهد.
موارد تحریف قیام حسینى علیه السلام در البدایه و النهایه
ابن کثیر در «البدایه و النهایه» که در چهارده مجلد بهوسیله دارالفکر در بیروت به چاپ رسیده است در باره شخصیت امام حسین علیه السلام و مقتل او در مجلد هشتم یک مبحث مستقل آورده است.
این فصل که با عنوان «قصه الحسین بن على رضىاللّه عنهما و سبب خروجه باهله من مکه الى العراق و طلب الاماره و کیفیه مقتله رضىاللّه عنه است، در بیش از پنجاه صفحه نوشته شده که در میان مورخان شامى، طولانىترین گزارش به شمار مىآید.
وى در عنوان یاد شده هدف قیام امام حسین علیه السلام را طلب حکومت و دستیابى به قدرت (و طلب الاماره) ذکر مىکند و با این سخن به این قیام، ماهیتى سیاسى ـ دنیوى مىبخشد.
وى در این فصل پس از آنکه شمهاى کوتاه از زندگى حسین علیه السلام ذکر مىکند، گزارش قیام را ابتدا از حرکت آن حضرت به مکه و سپس بیان انبوه نامههاى رسیده به ایشان از کوفه و نیز اعزام مسلم به این شهر آغاز مىکند.
گزارش او درباره مأموریت مسلم و مقتل او طولانىترین گزارشهاست که با سایر منابع معتبر سازگارى دارد و اما مواردى را که آشکارا در آن تحریف صورت گرفته و یا نشاندهنده تفکر و پردازش سیاسى، مذهبى اهل سنت و مورخان شامى به قیام کربلاست، مىتوان چنین بیان کرد:
الف ـ گزارش نامأنوسى هنگام شرح زندگى امام حسین علیه السلام در دوران معاویه مىدهد که در منابع معتبر فتوحات جز ابن عساکر نیامده است و آن اینکه از هنگام وفات حسن علیه السلام ، حسین بن على علیه السلام همه ساله به سوى معاویه رفته و او ایشان را گرامى مىداشت و به وى صله مىبخشید؛ این در حالى بود که در لشکرى به فرماندهى یزید بن معاویه به نبرد در قسطنطنیه اعزام شده مشغول جهاد علیه کفار بود (94) ! این روایت در مبحث ابن عساکر مورد نقد و بررسى قرار گرفت.
ب ـ در جاى دیگر از قول ابى مخنف و او از دو نفر دیگر نقل مىکند که براى حج از کوفه خارج شدیم و در کنار کعبه، حسین علیه السلام و عبداللّه بن زبیر را با یکدیگر در گفتگو دیدیم، شنیدیم که ابن زبیر به حسین علیه السلام مىگفت اگر مىخواهى در این شهر اقامت کنى ما امر حکومت و خلافت را به تو مىدهیم و تو را یارى کرده و با تو بیعت مىکنیم؛ حسین علیه السلام به او پاسخ مىدهد پدرم به من گفت که در خواب دیدم در کنار کعبه قوچى را ذبح مىکنند و من نمىخواهم آن قوچ باشم.
آنچه مسلم است عبداللّه بن زبیر خود مدعى قدرت و خلافت بوده و براى او بسیار بهتر بود که حسین علیه السلام از مکه خارج شود تا وى بتواند بدون رقیب برجستهاى دست به تثبیت قدرت سیاسى و جاهطلبیهاى خویش بزند.
در واقع او به سبب مسائلى که پدرش با حسین علیه السلام در جنگ جمل داشت نسبت به او نه تنها خوشبین و موافق نبود بلکه کینههایى نیز از او در دل مىپروراند و عاقلانه به نظر نمىرسد که وى از حسین خواسته باشد تا قدرت و خلافت را در دست گیرد.
در ثانى ابن عساکر چند روایت در این مورد ذکر کرده که حاکى از تشویق حسین علیه السلام توسط ابن زبیر براى رفتن به عراق بوده و حتى ابن عبّاس به زبیر مىگوید حسین علیه السلام مىرود و حجاز را براى تو خالى مىگذارد (95) .
ابن کثیر سپس وارد مبحث اصلى یعنى مقتل الحسین علیه السلام شده و در عنوانى که ارائه مىدهد عقاید و موضع خود را علیه شیعه آشکار مىسازد:
«و هذه صِفه مقتلهِ رضىاللّه عنه مأخوذهٌ من کلام ائمهِ هذا الشأن لا کما یزعمه اهل التشیع من الکذب الصریح و البهتان»
(این توصیفى از مقتل حسین رضىاللّه عنه است که از سخنان پیشوایان این کار و صاحبنظران برگرفته شده نه بر اساس آنچه اهل تشیع با دروغ صریح و بهتان در باره آن مىاندیشند).
ج ـ نکته دیگر اینکه ابن کثیر و سایر مورخان و حتى نویسندگان شیعى با ذکر روایاتى، عمر بن سعد را فردى مصلح، سازشکار، دوستدار حسین علیه السلام و… ترسیم کردهاند.
او در این منابع کسى معرفى شده است که همواره مىکوشد تا کار حسین علیه السلام را بر دوش نگیرد، هنگامى که با او روبرو مىشود تلاش مىکند تا مسأله را به صلح و مدارا پایان دهد و در نامههایى که به عبیداللّه مىنویسد سعى مىکند مسأله را بدون درگیرى پایان دهد (96) .
وى کسى است که امام سجاد علیه السلام وقتى عمر بن سعد مانع کشتن او مىشود در حق او دعا مىکند که خداوند تو را جزاى خیر دهد که مرا از شر آنان رها کردى (97) !
عبیداللّه بن زیاد به او نامه مىنویسد که من تو را نفرستادم که با حسین علیه السلام مدارا و نجوا کنى، کار آنان را یکسره کن، یا فرماندهى را به شمر واگذار و… (98) . حال در کنار این تصویر، روایات دیگرى است که دقیقا نقطه مقابل این تصویرپردازى است؛ از جمله:
1 ـ وقتى عبیداللّه، شمر را نزد او اعزام داشت که یا کار را یکسره کن و یا این امر را به شمر بسپار، مىگوید هرگز چنین نمىکنم و کار حسین را خود یکسره مىسازم(99). اگر او فردى مردد بود چرا در این اوضاع از این ننگ خود را رهایى نبخشید؟
2 ـ عمر بن سعد بر اساس دستور عبیداللّه با قساوت هر چه تمامتر دستور مىدهد تا لشکریان آب را بر حسین علیه السلام ببندند و قسم مىخورد که هرگز نخواهد گذاشت آنان قطرهاى آب بنوشند همانگونه که عبیداللّه گفته بود.
3 ـ براى شروع جنگ، او اولین کسى است که به طرف اردوگاه حسین علیه السلام تیر مىاندازد و مىگوید شاهد باشید که من اولین تیر را به سوى آنان پرتاب کردم، گویى مىخواهد این افتخار را براى خود ثبت کند.
4 ـ عمر بن سعد تنها به کار فرماندهى مشغول نبود بلکه خود مىجنگید و بسیارى از یاران حسین علیه السلام را به شهادت مىرسانید.
5 ـ وقتى حسین علیه السلام فرزند خویش، على اصغر، را در سینه خود گرفته بود عمر بن سعد به حرمله دستور داد گلوى او را نشانه بگیرد.
6 ـ هنگامى که حسین علیه السلام تنها مانده و به جنگ مشغول بود، عمر بن سعد خود مستقیما براى زودتر از پا درآوردن حسین علیه السلام دستور مىداد و مىگفت همگى با هم بر او از هر طرف حمله برید که او فرزند شجاعترین فرد عرب است.
7 ـ قطع سر مبارک حسین علیه السلام با اجازه او بود.
8 ـ پس از قتل حسین علیه السلام گفت چه کسى در میان لشکریان است که بر بدن حسین اسب بتازد و بدن او را پایکوب سم اسبها کند.
9 ـ وقتى غائله تمام شد او دستور داد تا سر همه شهدا را قطع کرده و آن را میان قبایل تقسیم کنند تا نزد عبیداللّه برده و با این عمل نسبت به او تقرب جویند (100) .
حال چرا از او با این همه جنایت و قساوت که بدون هیچگونه تردید و ترحمى انجام داد، چهرهاى مردد، سازشکار با حسین علیه السلام ، متمایل به صلح و… ترسیم مىشود؟
جواب این سؤال در یک سخن نهفته است و آن اینکه اولین راویان حادثه کربلا تقریبا از میان اهل سنت بودهاند و حتى ابى مخنف که شیعه بوده روایات او مورد استفاده مورخان سنى قرار گرفته و چه بسا حذف و تبدیل و تغییر فراوانى یافته باشد و در حقیقت ابتدا آنان او را اینگونه معرفى کرده و منابع شیعى نیز روایات مذکور را ارائه کردهاند.
در مقابل نیز روایاتى که از قساوتهاى عمر بن سعد ذکر شده عمدتا در منابع شیعى است. نکتهاى که در اینجا باید بدان توجه داشت این است که عمر بن سعد فرزند سعد بن ابى وقاص یکى از صحابه مشهور رسول خدا صلى الله علیه و آله و عضو شوراى شش نفره خلافت است که عمر بن خطاب آنان را انتخاب کرده بود.
همانگونه که مىدانیم اهل سنت نسبت به صحابه رسول خدا صلى الله علیه و آله عقیده خاصى دارند و در حقیقت همانگونه که ما به سیره ائمه خود اقتدا مىکنیم آنان نیز به سیره صحابه اقتدا مىکنند و حدیثى نیز از پیامبر صلى الله علیه و آله ارائه مىدهند: «اصحابى کالنجوم بایهم اقتدیتم اهدیتم» (اصحاب من چون ستارگانند، به هر کدام اقتدا کنید هدایت مىیابید).
حال، عمر بن سعد فرزند یکى از صحابه بزرگ است که جایگاه خاصى در میان آنان دارد. لذا آیا نمىتوان اینگونه به نتیجه رسید که آنان مىخواستند تا حدودى چهره ننگ و رسوایى را از دامان این صحابه بزدایند و عمر بن سعد را فرد مصلحى نشان دهند که عبیداللّه با اجبار او را به این کار گسیل داشت و حتى جان او را در معرض تهدید قرار داد.
ابن سعد گوید هنگام اعزام عمر بن سعد، عبیداللّه گفت اگر او را سرکوب نکنى خانهات را آتش مىزنم و گردنت را قطع مىکنم (101) .
در پایان اینکه عمر بن سعد به طمع حکومت رى دست به چنین جنایتى زد و عبیداللّه این حکومت را با شرط سرکوبى حسین علیه السلام به او واگذار کرده بود. در این مورد دو بیت شعر به عمر بن سعد منسوب است:
اأترُک ملک الرى و الرى منیتى
ام ارجع مذموما بقتل الحسین علیه السلام
و فى قتله النار التى لیس دونها
حجابٌ و ملک الرى قره عینى
آیا حکومت رى را در حالى که آرزوى من است رها کنم یا نکوهش و سرزنش در قتل حسین علیه السلام را پذیرا شوم که در قتل او آتشى است و در وراى آن حجابى نیست در حالى که حکومت رى نور چشم من است.
البته نمىتوان این مطالب را تنها به مسأله حکومت رى محدود کرد بلکه کینهها و اختلافاتى که پدر او با على علیه السلام داشت و مسائل قبیلهاى و ارزشهاى جاهلى را هم باید بر آن افزود.
د ـ مسأله دیگرى که در ارتباط با گزارشهاى ابن کثیر قابل طرح است اینکه وى پس از پایان روایات خود در مورد حادثه کربلا، شیعه و در اصطلاح خود، روافض را مورد هجوم خود قرار مىدهد و مىگوید بسیارى از روایاتى که شیعه در این مورد ذکر مىکند صحیح نیست.
وى راوى آنها را ابو مخنف دانسته و پس از آنکه وى را ضعیف و نیز شیعه مىخواند، علت استفاده از روایات او را عدم گرایش و اطلاع دیگران از این واقعه بیان مىکند.
ابن کثیر آنگاه آداب و رسومى را که شیعه در دوران آل بویه همانند بدعتهایى زشت مرسوم کردهاند، برمىشمرد و از جمله مىگوید آنان همه جا را سیاه پوشانیده، عزادارى مىکنند، به یاد تشنه بودن حسین آب نمىخورند، زنان روسریها را از سر خود برداشته و بر سر و صورت مىزنند و هتک حرمت کرده و آداب شنیعى را رواج مىدهند.
آنگاه وى آداب و رسوم ناصبیان را ذکر مىکند که برعکس شیعیان در روز عاشورا غذاهاى مطبوع پخته، خود را مىشویند و مىآرایند و لباسهاى نو و فاخر مىپوشند و در حقیقت آن روز را عید مىگیرند و سرور و شادى مىکنند. آنان این کار را براى عناد با روافض انجام مىدهند.
نتیجه
از آنجا که مورخان مکتب تاریخنگارى شام، تحت تأثیر سلایق فکرى و مذهبى خود و نیز اوضاع سیاسى اعصار خویش و تمایلات حکومتهاى موجود به گزارش حادثه کربلا پرداختهاند لذا استفاده از روایات آنان بدون بررسى و مطابقت با سایر منابع مورخان مکاتب تاریخى دیگر از جمله عراق، حجاز، ایران و بویژه منابع شیعى به هیچ رو نمىتواند تصویرى واقعى و حقیقى از قیام امام حسین علیه السلام به دست دهد چرا که تنها زمانى مىتوان به حقیقت یک رخداد تاریخى دست یافت که تمامى منابع را با یکدیگر مطابقت کرد و بر اساس جرح و تعدیل و نیز توجه به وابستگىهاى فکرى و سیاسى آن مورخان و اوضاع سیاسى عصرى که در آن مىزیستهاند مورد مطالعه قرار داد. بدیهى است بدون این امر، نگرش به یک واقعه چیزى جز یکسونگرى و دیدى ناقص نخواهد بود و ما را به حقایق رهنمون نخواهد ساخت.
منابع
1 ـ ابن اثیر جوزى الشیبانى، ابى الحسن على بن عبدالکریم (م 630 ق)، الکامل فى التاریخ، بیروت دار صادر، دار بیروت 1965 و قاهره 1290 ق.
2 ـ ابن اعثم کوفى، خواجه احمد بن محمّد (314 ق)، الفتوح، بیروت، دارالکتب العلمیه 1406 ق.
3 ـ ابن حنبل، احمد بن محمّد (241-164 ق)، المسند، شرح و وضع فهارسه احمد محمّد شاکر، مصر، دارالمعارف للطباعه و النشر 1368 ق.
4 ـ ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت دارالثقافه (بى تا).
5 ـ ابن سعد، ابو عبداللّه محمّد بن سعد زهرى (230-168). الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر، دار بیروت 1376 ق.
6 ـ ابن شبه النمیرى البصرى، ابو زید (262-173 ق)، تاریخ المدینه المنوره، حققه فهیم محمّد شلتوت، بیروت، دارالتراث، چاپ اول 1410 ق.
7 ـ ابن عساکر، على بن حسن الشافعى (571-499 ق)، تاریخ المدینه دمشق، دمشق، مجمع اللغه العربیه 1398 ق و نیز تحقیق محمّد باقر محمودى، حسین بن على(ع) ریحانه رسول خدا(ص)، بیروت 1979 م.
8 ـ ابن عماد حنبلى، ابوالفلاح عبدالحى، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، قاهره 1351 ق.
9 ـ ابن کثیر دمشقى، عماد الدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر (774-700)، البدایه و النهایه فى التاریخ، بیروت، دارالفکر، 1404 ق.
10 ـ اردبیلى الغروى الحائرى، محمّد بن على، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء 1403 ق.
11 ـ الامین، محسن، اعیان الشیعه، حققه حسن الامین، بیروت، دارالتعارف 1410 ق.
12 ـ بخارى، محمّد بن اسماعیل بن ابراهیم، صحیح البخارى، مصر، نشر احیاء کتب السنه 1410 ق.
13 ـ بلاذرى، ابى الحسن احمد بن یحیى بن جابر (279 ق)، انساب الاشراف، حققه محمّد باقر المحمودى، بیروت، موسسه الاعلمى للمطبوعات 1974 ق.
14 ـ تاریخ تاریخنگارى در اسلام، هامیلتون گیپ و دیگران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر گسترده 1361.
15 ـ حمدان خصیبى الجنبلائى، ابى عبداللّه الحسین (334 ق)، الهدایه الکبرى، بیروت، مؤسسه البلاغ، چاپ چهارم 1411 ق.
16 ـ خماش، نجده، الشام فى الصدر الاسلام (من الفتح حتى سقوط الخلافه بنى الامیه)، دمشق، دار طلاس، 1987 م.
17 ـ خوارزمى زمخشرى، موفق الدین احمد بن محمّد
(665 ق)، المناقب، خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ش 621.
18 ـ خویى، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، قم، مرکز نشر آثار الشیعه (بى تا).
19 ـ ذهبى، شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان (748 ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عبدالسلام تدمرى، دارالکتاب العربى، بیروت 1410، چاپ اول.
20 ـ شریف القرشى، باقر، حیاه الامام الحسین بن على(ع)، بیروت دارالبلاغه، چاپ اول 1413 ق.
21 ـ طبرى، محمّد بن جریر بن یزید (310-224 ق)، تاریخ الرسل و الملوک، تاریخ طبرى، قاهره، مطبعه الحسنیه 1324 ق.
22 ـ عبّاس، احسان، تاریخ البلاد الشام من ما قبل الاسلام حتى بدایه العصر الاموى، عمان، مطبعه جامعه الاردنیه 1410 ق.
23 ـ فتال نیشابورى، روضه الواعظین، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، نشر نو 1366.
24 ـ مجلسى، محمّد باقر (1111 ق)، بحارالانوار، نهض بنشره سید جواد العلوى و محمّد الآخوندى، تهران 1288 ق.
25 ـ مسعودى، على بن الحسین (435 ق)، مروج الذهب و معادن الجواهر، بیروت، دارالقلم 1408 ق.
26 ـ مفید، محمّد بن نعمان (413-336 ق)، الارشاد، صححه و اخرجه سید کاظم الموسوى المیاسوى، شیخ محمّد الآخوندى، بیروت، دارالکتب الاسلامیه 1377 ق.
27 ـ نجاشى، ابوالعباس احمد بن على بن العباس (450 ق)، فهرست اسماء مصنفى الشیعه، قم، مکتبه الداورى (بى تا).
28 ـ نویرى، شهاب الدین احمد، نهایه الارب فى فنون الادب، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، امیر کبیر 1366.
1 این مقاله برگرفته از خورشید شهادت (مجموعه مقالات برگزیده اولین سمینار بررسى ابعاد زندگانى امام حسین علیه السلام ) دفتر اول، تهران، دانشکده امام حسین علیه السلام مىباشد.
2 ـ ابن سعد، طبقات الکبرى، 7/115-111.
3 ـ نجده خماش، الشام فى صدر الاسلام، 5624؛ احسان عبّاس، تاریخ بلاد الشام، 7/243-222.
4 ـ تاریخنگارى در اسلام، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، ص 106.
5 ـ متوفى 442 هجرى در شهرک معره النعمان است. کتاب وى که در باره حوادث قرن پنجم هجرى و فتوحات ترکان و هجوم فرانکها به سرزمین شام و بویژه جلب است از بین رفته، ولى ابن ندیم در زبده الحلب از آن بهره برده است.
6 ـ متوفى 444 هجرى، کتابى در باب تاریخ دمشق نوشته که ابن عساکر از آن بهرههاى فراوانى برده است.
7 ـ متوفى 365 هجرى، کتابى به نام تاریخ داریا نوشته که در سوریه به چاپ رسیده است.
8 ـ متوفى 660 هجرى، کتابى عظیم در باب حلب نوشت و در آن تاریخى مفصل از شام در صدر اسلام تا قرن هفتم ارائه داد. کتاب او با نام بغیه الطلب فى تاریخ الحلب توسط سهیل زکار در 1988 در دمشق به چاپ رسید.
9 ـ متوفى 571 هجرى مؤلف مشهور تاریخ مدینه و دمشق است که در هشتاد جلد تألیف شده و جز بخشى از آن امروزه بر جاى نمانده که توسط صلاح الدین المنجد در دمشق به سال 1371 ق چاپ شده است.
10 ـ متوفى قرن ششم هجرى است که کتابى در باب حلب نوشته و ابن ندیم از اثر او بهرههاى فراوان برده است.
11 ـ متوفى 630 هجرى، از شیعیان مشهور حلب بود که بیش از ده کتاب تألیف کرد که یکى از آنها معادن الذهب امروزه موجود است و سایر آثار او در تألیفات متأخران مورد بهرهبردارى قرار گرفته است.
12 ـ متوفى 555 هجرى، ذیل تاریخ دمشق را نوشت که توسط سهیل زکار در بیروت به سال 1403 به چاپ رسید.
13 ـ کتاب شمس الدین الذهبى با تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى در دارالکتاب العربى بیروت به سال 1410 به چاپ رسید.
14 ـ این کتاب در ده جزء و پنج مجلد در دارالفکر بیروت به سال 1398 تجدید چاپ شد.
15 ـ متوفى 726 هجرى است. بخشى از تألیف او در مورد دمشق در دارالکتاب الظاهریه موجود است و هنوز به چاپ نرسیده است.
16 ـ هروى به شرح مزارات و بقاع متبرکه شیعه در شام پرداخت. کتاب وى با نام زیارات الشام در دمشق به چاپ رسید.
17 ـ متوفى سده ششم هجرى، زیارات الشام او در دمشق به سال 1981 م به چاپ رسید. این کتاب به شرح زندگى نامه صحابه، امامزادگان، سادات، صوفیه و عرفاى سوریه پرداخته و تقریبا از کتاب هروى تقلید کرده است.
18 ـ متوفى 764 هجرى، یک تألیف گسترده در باره مشاهیر اسلام با عنوان فوات الوفیات به رشته تصنیف درآورد که در سال 1951 م توسط محى الدین عبدالحمید در قاهره به چاپ رسید. تألیفى نیز در تاریخ دمشق داشت.
19 ـ متوفى 795 هجرى، در مورد مشاهیر فرقه خود یعنى حنابله تألیفى نگاشت که با عنوان طبقات الحنابله در دمشق به چاپ رسید.
20 ـ متوفى 909 هجرى و از مورخان شیعى شام است. وى کتابى با نام ثمار المقاصد فى ذکر المساجد در باره تاریخ مساجد دمشق و مشاهیرى که آنها را احداث کرده بودند نگاشت که توسط محمّد اسعد طلس در بیروت به سال 1361 ق به چاپ رسید.
21 ـ متوفى 953 هجرى در تاریخ صالحیه کتابى با نام القلائد الجوهریه فى تاریخ الصالحیه نوشت که در سال 1956 م توسط محمّد احمد دهمان در دمشق چاپ شد.
22 ـ کتاب او با نام الدرالمنتخب من تاریخ الحلب در دمشق به سال 1404 ق چاپ شد.
23 ـ عزالدین محمّد بن على بن ابراهیم بن شداد، الاعلاق الخطیره فى ذکر امراء الشام و الجزیره، حققه یحیى ذکریا عباره، دمشق، وزاره الثقافه 1991 م.
24 ـ فضلاللّه بن عمرى در مورد مساجد دمشق بویژه جامع اموى تألیفاتى داشت که یکى از آنها به نام الجامع الاموى توسط محمّد مطیع الحافظ به چاپ رسید.
25 ـ ابوالفلاح عبدالحى بن عماد حنبلى، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، بیروت، دارالفکر، 1399 ق.
26 ـ ابن البقاء عبداللّه البدرى (قرن نهم)، نزهه الانام فى محاسن الشام، بیروت، دارالرائد، 1980 م.
27 ـ محمّد راغب طباخ الحلبى، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، صححه محمّد کمال، حلب، دارالقلم العربى، چاپ دوم 1408 ق.
28 ـ محمّد بن على عظیمى الحلبى (م 556)، تاریخ الحلب، تحقیق ابراهیم زعرور، دمشق، 1984 م.
29 ـ کامل الغزى البابى الحلبى، نهر الذهب فى تاریخ الحلب، تحقیق شوقى شعث، محمود الفاخورى، حلب، دارالقلم العربى، 1412 ق.
30 ـ ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناءالزمان 3/309.
31 ـ یاقوت حموى، معجم الادباء 13/76080؛ ابن خلکان، همانجا؛ ذهبى، سیر اعلام النبلاء 20/555 .
32 ـ کتابى که توسط راقم این سطور مورد نقد و بررسى قرار گرفته به سال 1398 ق در مؤسسه المحمودى بیروت به چاپ رسیده است.
33 ـ ابن عساکر، همان کتاب، ص 7.
34 ـ در این مورد ر.ک: مسعودى، مروج الذهب 3/72؛ شیخ طوسى، اختیار معرفه الرجال، ص 50.
35 ـ ابن عساکر، همان کتاب، ص 7.
36 ـ همان کتاب، ص 8 .
37 ـ همان کتاب، ص 191-165.
38 ـ همان کتاب، ص 201-197.
39 ـ پیشین، ص 201-199.
40 ـ پیشین، ص 205.
41 ـ ابن کثیر، البدایه و النهایه، 8/147.
42 ـ پیشین 8/170 و 175؛ شمس الدین الذهبى، تاریخ الاسلام، 4/12-13؛ ابن عساکر، همان کتاب، ص 219.
43 ـ شیخ مفید، الارشاد، 2/89؛ طبرى، تاریخ الطبرى، 5/414 به نقل از ابو مخنف؛ طبرسى، اعلام الورى، ص 223؛ فتال نیشابورى، روضه الواعظین، ترجمه مهدوى دامغانى، ص 182؛ بلاذرى، انساب الاشراف 2/182.
44 ـ منابع پیشین، همانجا.
45 ـ طبرى، همان کتاب 3/312؛ نویرى، نهایه الارب فى فنون الادب، ترجمه مهدوى دامغانى 7/174.
46 ـ ابن کثیر، همانجا.
47 ـ بلاذرى، انساب الاشراف 2/182.
48 ـ بنگرید به منابع پاورقى 42 و 44.
49 ـ ابن عساکر، همان کتاب، ص 261-242.
50 ـ مجمع الزوائد، 9/196.
51 ـ صحیح، حدیث 3778.
52 ـ المسند 1/283.
53 ـ طبقات الکبرى، ج 8، ص 172.
54 ـ همان کتاب، ص 261-242.
55 ـ تاریخ الاسلام، 4/15-18.
56 ـ بخارى، صحیح 2/24؛ نویرى، نهایه الارب، ترجمه دامغانى 3/198؛ ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره 1/98.
57 ـ شیخ مفید، ارشاد، ص 221.
58 ـ اردبیلى الغروى، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد 1/237.
59 ـ نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشیعه، ص 50؛ خویى، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه 5/224؛ اردبیلى، جامع الرواه 1/237.
60 ـ خویى، همان کتاب، 5/224.
61 ـ اعیان الشیعه 4/345.
62 ـ همان کتاب، ص 204-202.
63 ـ ابن عساکر، تحقیق محمودى، ص 169 و 261؛ خوارزمى زمخشرى، مقتل الحسین 1/158؛ مسعودى، اثبات الوصیه، ص 139.
64 ـ بنگرید به، مجلسى، بحارالانوار، 42/259؛ طبرسى، مجمع البیان 3/261.
65 ـ منابع پاورقى شماره 62.
66 ـ ابن عساکر، همان کتاب، ص 179.
67 ـ هدایه الکبرى، ص 204.
68 ـ همان کتاب، ص 207-206.
69 ـ شیخ مفید، ارشاد، ص 221.
70 ـ هدایه الکبرى، ص 209.
71 ـ همان کتاب 4/5-9، این روایات در بیشتر منابعى که تاکنون ذکر کردهایم آمده است.
72 ـ پیشین، همانجا.
73 ـ پیشین 4/11.
74 ـ مسعودى، مروج الذهب 3/66.
75 ـ تاریخ الاسلام 4/11.
76 ـ همان 4/15.
77 ـ همان 4/18-15.
78 ـ همان 4/19.
79 ـ همان 4/21.
80 ـ ابن کثیر، البدایه و النهایه 8/196، 202، 203.
81 ـ ابن اعثم کوفى، الفتوح 5/18.
82 ـ شیخ مفید، الارشاد 67 و 68.
83 ـ ابن اعثم کوفى، همان کتاب 5/69 و 147.
84 ـ طبرى، تاریخ الطبرى 6/267؛ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ 4/35؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه 8/192.
85 ـ پیشین، همانجا.
86 ـ خوارزمى، مقتل الحسین 2/75؛ ابن کثیر، همان کتاب 8/204.
87 ـ بنگرید به: طبرسى، الاحتجاج، جلد دوم؛ مجلسى، بحارالانوار، جزء 45 از مجلد پانزدهم؛ ابن طیفور، بلاغات النساء؛ عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین او حدیث کربلا.
88 ـ مجلسى، بحارالانوار 45/124-128؛ باقر شریف القرشى، حیاه الامام حسین(ع) 3/368.
89 ـ ابن کثیر، همان کتاب 8/194.
90 ـ پیشین، همانجا.
91 ـ ابن عماد حنبلى، شذرات الذهب 6/231.
92 ـ البدایه و النهایه 14/137.
93 ـ همان کتاب 9/309 و 12/4.
94 ـ همان کتاب 8/151.
95 ـ همان کتاب، ص 201-204.
96 ـ بنگرید به تمامى منابعى که تاکنون ارائه شده و از مقتل الحسین(ع) سخن گفتهاند.
97 ـ ابن کثیر، همان کتاب 8/189.
98 ـ ابن سعد، طبقات الکبرى، جلد هشتم، مقتل حسین بن على(ع).
99 ـ منابع قبل، همانجا.
100 ـ بنگرید به طبرى 7/3064 (ترجمه پاینده)؛ شیخ مفید، الارشاد 2/118؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه 8/189 و نیز ابن طاووس، اللهوف على قتلى الطفوف؛ عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین او حدیث کربلا؛ خوارزمى، مقتل الحسین.
101 ـ همانجا
اصغر قائدان(1)
عضو هیأت علمى دانشگاه امام حسین علیه السلام
مشکو‌ه » پاییز و زمستان 1381 – شماره 76 و 77
صص 45-
منبع: مرکز مطالعات شیعه
