نویسنده: دکتر سید عیسی مسترحمی (1)

نهم: سختی تنفس در طبقات بالای جو
به عقیده ی برخی اندیشمندان، قرآن 1400 سال قبل، از نبود اکسیژن و هوا مناسب برای تنفس در بالای جو خبر داده است. آنان با توجه به تشبیهی که در آیه ی 125 سوره ی انعام بیان شده، این نکته ی علمی را برداشت کرده اند. در این آیه حالت کسی که ایمان نمی آورد و سینه اش تنگ می شود، به حالت کسی تشبیه است، که در آسمان ها بالا می رود.
«فمن یرد الله ان یهدیه بشرح صدره للاسلام ومن یرد ان یضله یجعل صدره ضیقاً حرجًا کانما یصعد فی السماء کذلک یجعل الله الرجس علی الذین لا یومنون» (انعام، 125)
و هر کس را که بخواهد [ به خاطر اعمالش] در گمراهی اش وانهد، سینه اش را تنگ تنگ می کند، گویا می خواهد در آسمان بالا رود.
«صدر» به معنای سینه است که هنگام تنفس، هوا در آن داخل و خارج می شود. (فیومی، 335 و خلیل ابن احمد، 974/2) ماده ی «ضیق» نیز به معنی تنگی (ابن فارس، 34/2) و فشردگی است و با حرج در یک معنا به کار می رود (فیومی، 335) «حرکت به طرف بالا» (جوهری، 498/2؛ فیومی، 340) چه در امور معنوی باشد و چه امور مادی (مصطفوی، 275/6) معنای ماده ی «صعد» است. برخی از لغویان، سختی و مشقت را نیز جزء معانی این ماده دانسته اند (ازهری، 6/2؛ ابن فارس، 9/2) و واژه ی «الصُعداء» را از همین ماده و به معنی نفس کشیدن با سختی،عمیق و طولانی می دانند. (ابن فارس، 9/2؛ فیروز آبادی، 428/1)

اسرار علمی جو
پیرامون کره ی زمین را اقیانوسی از هوا به نام جو احاطه کرده است و موجودات زمین در ته این اقیانوس به سر می برند. در روزهایی که زمین، نخستین گام های حیات خویش را می پیمود، احتمالاً جوی آکنده از گاز هیدروژن همراه با گازهای دیگر مانند دی اکسید کربن و اکسیژن که تا فضای خورشید گسترده می شد، آن را در بر گرفته بود. (مور، 17) اکنون هوایی که جو را تشکیل داده است، مخلوطی از چند گاز است؛ البته نه به صورت ترکیبی شیمیایی، 71 درصد حجم این مخلوط نیتروژن و 21 درصد آن اکسیژم و کمتر از 1 درصد آن آرگون است و مقدار بسیار کمی گاز کربنیک و بخار آب دارد.
جو زمین تا ارتفاع نا معینی گسترش دارد و در قسمت های فوقانی دارای لایه های مشخصی نیست، شهاب سنگ ها، وجود هوا را تا ارتفاع 160 کیلومتر نشان می دهند. شفق های قطبی نیز وجود هوا را حداقل تا ارتفاع 700 کیلومتری از سطح دریا ثابت می کند. (عدالتی، 253؛ جعفری، 124) نیمی از جو تا ارتفاع 5/5 کیلومتری قرار دارد و به طور کلی 4/3 کل جو در ارتفاع 10 کیلومتری از زمین قرار دارد. گازهای تشکیل دهنده ی به علت نیروی گرانش دارای وزن و فشار بوده و لایه های بالایی بر لایه های پایینی فشار آورده و غلظت آن را افزایش می دهند. بنابراین میزان فشار در لایه های پایینی بیش از لایه های بالایی است.

تاثیرات جو
الف. جو زمین به چند طریق در اشعه ی ورودی اثر می گذارد:
1. انعکاس: پدیده ی فلق و شفق و رنگین کمان نتیجه ی انعکاس نور از ذرات غبار و دود و… موجود در جو است. ( می نل، 81)
2. جذب : جو زمین جذب کننده ای گزینشی است، برخی از طول موج های نور را تقریباً صد در صد و برخی دیگر را تا اندازه ای جذب می کند.
3. پراکند: این اثر، نتیجه ی پخش نور از ملکول های هواست و میزان آن، به رنگ نور بستگی دارد.
4. شکست: اختلاف سرعت نور در خلاء و هوای اطراف زمین [جو] باعث این پدیده شده و در نتیجه ستارگان بالاتر از محل واقعی خویش دیده می شوند (جعفری، 234؛ مدرسه ی ستاره شناسی، 40) و دارای تلالو و درخشش هستند. (دگانی، 227)
ب. انعکاس امواج رادیویی توسط لایه ی یونوسفر، به وجود آمدن بادها و نیز منتقل شدن صداها و نیز جلوگیری از سرد و گرم شدن سریع کره ی زمین در شب و روز، توسط جو صورت می گیرد. (عدالتی، 253)

دیدگاه و نظریات مفسران
برای پاسخ به این سوال که چه رابطه ای بین صعود در آسمان و تنگی سینه است، مفسران و اندیشمندان گذشته، جواب هایی داده اند که عدم تناسب آن با آیه، چندان پوشیده نیست . برخی گفته اند، همان گونه که صعود به آسمان کار مشکل یا غیر ممکنی است، ایمان آوردن برای کافران لجوج و جاهل متعصب نیز چنین است. (طبرسی، 157/4؛ قرطبی، 83/7)
گروهی دیگر گفته اند: منظور این است که کفار از ایمان دور می شوند، مانند کسی که از زمین دور می شود و به آسمان می رود.
تفسیر نمونه، همانند بسیاری دیگر از نویسندگان (محمد کامل، 66؛ الشریف، 198) این تشبیه را از قبیل، تشبیه معقول به محسوس و از موارد اعجاز علمی قرآن می داند، زیرا جمود فکری و تعصب گمراهان لجوج را در پذیرش اسلام، تشبیه به تنگی نفس حاصل از کمبود اکسیژن برای کسی که به آسمان صعود می کند، کرده است. (مکارم، نمونه، 435/5؛ همو، پیام قرآن، 179/8) معنای دقیق این آیه هنگامی کشف شد که برادران رایت اولین پرواز خود را با هواپیمایشان انجام دادند و در ارتفاع زیاد، احساس تنگی نفس کردند.
(سعدی،110)
برخی از نویسندگان با توجه به فعل «یصعد» که در اصل یتصعد و از باب تفعل است و دلالت بر «تکرار و کثرت کار» می کند، این نکته را برداشت کرده اند که انسان در صورتی دچار تنگی نفس می شود که فاصله ی زیادی از زمین بگیرد و این صعود و بالا رفتن زیاد باشد. (عباسی، 38؛ هیتو، 222؛ یئسف الحاج احمد، 347)
آیت الله معرفت، با متذکر شدن معنای دقیق تعبیر «یصعد الی السماء» تفسیر آن را به «حرکت به سوی آسمان» صحیح نمی دانند. ایشان تنگی نفس و فشار بر سینه را به عنوان معنای دیگر برای «تصعد» ذکر می کنند و با توجه به آن، تشبیه در آیه را این گونه تببین می کنند: «آن شخص زندگی بر او سخت می شود مانند کسی که می خواهد در قسمتی از آسمان که هوا وجود ندارد زندگی کند». (معرفت، 115/6)
بسیاری دیگر از نویسندگان و مفسران (سمیر، 48؛ محمد سامی، 44؛ سعد حاتم، 87) با اشاره به مطابقت آیه با یافته های اخیر علمی آن را اعجازی از قرآن می دانند. (بوکای، 246؛ سادات، 47) و جالب این که وقتی این آیه برای «یوشیدی کوزان» مدیر رصدخانه ی توکیوی ژاپن ترجمه شد، بسیار متعجب گردید و شروع به گوش دادن دقیق آیات نمود و آن چه از علوم جدید در این باره می دانست، اشاره کرد و گفت: گوینده ی قرآن همه چیز را با دقت و تفصیل می داند. (متولی، 44)
یکی از نویسندگان، پس از نقل این تفسیر، آن را بازی با کلام خداوند می داند و می نویسد: «چگونه ممکن است که خداوند گذشتگان را به چیزی که نمی دانستند مخاطب قرار داده باشد». ایشان تفسیر گشتگان از آیه را همان مراد واقعی خداوند متعال می داند، چرا که مخاطبان آیات در آن زمان همین گونه می فهمیدند. (عبدالکریم بن صالح، 206)

دهم: هفت آسمان
آیات قرآن در پنج آیه با عبارت «سبع سموات» (بقره، 29؛ فصلت، 12؛ ملک، 3؛ نوح، 15؛ طلاق، 12) و در دو آیه به صورت «السموات السبع» (اسراء، 44، مومنون،86) به صراحت از آسمان های هفتگانه سخن گفته است. بسیاری از مفسران (طبرسی، 161/7؛ طباطبائی، 1522؛ ابن کثیر، 409/5) دو عبارت «سبع طرائق» (مومنون، 17) و «سبعاً شداداً» (نباف 13) را نیز اشاره به آسمان های هفتگانه می دانند. بررسی این ویژگی نیاز به مقاله مستقل دارد.

خاتمه و نتیجه گیری
با توجه به آنچه در این مقاله گذشت، می توان ادعا کرد قرآن به صورت گسترده به بیان مطالب نجومی پرداخته است که ویژگی های آسمان از جمله ی آن است.
به کارگیری و استخدام دانش نجوم برای درک بهتر آیات نجومی قرآن مود تایید بسیاری از مفسران است؛ هر چند برخی از نویسندگان از روی جهالت و یا غرض ورزی به تطبیق و یا تحمیل آیات قرآن بر یافته های دانش نجوم نموده و مرتکب اشتباهاتی شده اند که اهمیت مراعات معیارهای تفسیر علمی را آشکار می سازد.
مواردی از آیات نجومی که به عنوان اعجاز علمی شمرده شده است، نیاز به تدقیق و تحقیق بیشتری دارد تا موارد درست از نادرست آن تفکیک شود، البته رسیدن به این مقصود نیاز به تدوین معیارهای اعجاز نجومی قرآن دارد. بیانات قرآن در زمینه ی مباحث نجومی می تواند مایه ی هدایت بوده و باعث پیشرفت این دانش به سوی اهداف الهی و انسانی باشد.
منابع و مآخذ:
1. قرآن کریم. ترجمه ی گروهی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی، نشر دارالذکر، چاپ دوم، 1384 ش
2. نهج البلاغه، ترجمه ی فیض الاسلام، نشر فیض الاسلام، 1368 ش
3. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن، نشر دارالحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1405 ق
4. ابن کثیر , اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن العظیم، نشر داراحیاء التراث العربی، 1415 ق
5. ابن طاوس، علی بن موسی، فرج المهموم، نشر رضی، 1363 ش
6. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دارالحیاء التراث العربی، 1412 ق
7. احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، نشردار الکتب اسلامیه، چاپ سوم، 1420 ق
8. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، دارالحیاء التراس العربی، 1421 ق
9. استفن هاوکینگ، ویلیام، ترجمه ی حبیب الله دادفرما، تاریخچه ی زمان، نشر کیهان، 1375 ش
10. امین، سید محسن، اعیان و الشیعه، نشر دارالتعارف، بی تا
11. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، نشر موسسه ی اعلمی بیروت، 1419 ق
12. برانلی، فرانکلین منسفیلد، زمین سیاره ی شماره ی سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1987 م
13. برقی، احمد بن خالد، المحاسن، نشر دارالکتب اسلامیه ی، چاپ دوم، 1326 ش
14. بوکای موریس، ترجمه ی ذبیخ الله دبیر، مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1365
15. بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، نشر هما، 1367 ش
16. بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل، بیروت، نشر دارالفکر، 1416 ق
17. جبالیه، احمد، القرآن و علم الفلک، نشر الدار العربیه للکتاب، چاپ سوم، 1991 م
18. جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، نشر گیتاشناسی، چاپ چهارم، 1379 ش
19. جوزف، جی. ام، ترجمه ی توفیق حیدرزاده، شناخت مقدماتی ستارگان، نشر گیتاشناسی، چاپ هفتم، 1374 ش
20. جوهری، اسماعیل ابن حماد، صحاح اللغه، دارالعلم بیروت، چاپ سوم،1404 ق
21. خلیل ابن احمد، ترتیب العین، نشر اسوه، چاپ اول، 1414 ق
22. حنفی، احمد، التفسیر العلمی للآیات الکونیه فی القرآن، نشر دارالمعارف، چاپ سوم، 1980 م
23. الحویزی، عبدالعلی ابن جمعه العروسی، تقسیر نور الثقلین، نشر علمیه قم، 1383 ق
24. الدباغ، مصطفی، وجوه من اعجاز القرآنی، نشر مکتبه المنار، چاپ دوم، 1405 ق
25. راغب اصفهانی، المفردات الفاظ القرآن، نشر ذوی القربی، چاپ پنجم، 1426 ق
26. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، نشر پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، 1385 ش
27. رضوی، محمد امین، آغاز و انجام جهان براساس تئوری جدید، نشر بی نا، 1348ش
28. روسو، پی یر، تاریخ علوم، ترجمه ی حسن صفاری، نشر امیرکبیر، چاپ دوم، 1335ش
29. ذغلول، راغب محمد نجار، السماء فی القرآن الکریم، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول،1425 ق
30. زمانی قمشه ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، نشر سماء، چاپ اول، 1381ش
31. زمخشری، محمود ابن عمر، تفسیر الکشاف، نشر دارالکتب العربی، 1407 ق
32. سادات، محمدعلی، زنده ی جاوید و اعجاز جاویدان، نشر فلق، 1375 ش
33. سبحانی، قریب، یعقوب پور، زمین در فضا، نشر آفتاب، چاپ اول، 1363 ش
34. سعدی، داوود سلمان، اسرار الکون فی القرآن، نشر داراالحرف العربی، چاپ اول، 1417 ق
35. سعد حاتم محمد مرزه، القرآن الکریم و العلوم الحدیثه، نشر مطبعه الحوادث، 1414 ق
36. سلیمی، لطف علی، کهکشان ها در قرآن، نشر انصاری، چاپ اول، 1381 ش
37. سمیر عبدالحلیم، الموسوع العلمیه فی اعجاز القرآنی، نشر مکتبه الاحباب، 2000 م
38. سید الرناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، قاهره، مکتبه مدبولی، 1989 م
39. شامی، یحیی، تاریخ التنجیم عندالعرب، نشر عزالدین، چاپ اول، 1414ق
40. شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، نشر اسلامیه تهران، 1398 ق
41. الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی، بیروت، نشر دارالعلم، للملایین، 1990 م
42. صادقی، محمد، زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتاب فروشی مصطفوی، چاپ دوم، 1356 ش
43. صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، نشر فرهنگ معارف اسلامی، چاپ دوم، 1408 ق
44. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه دارالتعارف، 1411 ق
45. صوفی، عبدالرحمن، صور الکواکب، نشر دارالآفاق الجدیده، 1401 ق
46. طباطبایی، سیدمحمدحسین المیزان فی تفسیر القرآن، نشر اسلامیه، چاپ دوم
47. طبرسی، ابی الفضل ابن حسن، تفسیرمجمع البیان، نشر موسسه ی اعلمی، چاپ اول، 1415 ق
48. الطوسی، ابی جعفر محمدالحسن، لتبیان فی تفسر القرآن، نجف، علمیه، 1376 ق
49. عباسی، راما، احدث الاکتشافات فی اعجاز القرآن، مطبعه الیازجی، 2003 م
50. عبدالکریم بن صالح الحمید، الفرقان فی بیان اعجاز القرآن، مکتبه ملک فهد، چاپ اول، 1423 ق
51. عدالتی، تقی و فرخی، حسن، اصول و مبانی جغرافیایی ریاضی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم، 1385 ش
52. فیروزآبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، دارالحیاء التراث العربی، اول، 1412 ق
53. فیومی، مصباح المنیر،دارالهجره، 1405 ق
54. قرطبی، محمد ابن احمد، تفسیر الجامع لاحکام القرآن، نشر دارالکتب العربی، 1378ق
55. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، نشر اسلامیه، چاپ سوم، 1361 ش
56. قمی، ابوالحسن علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، نشر دارالکتاب للطباعه والنشر، 1387 ق
57. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، نشر دارالاسوه، چاپ دوم، 1416 ق
58. ماردینی، عبدالرحیم، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، دارالمحبه دمشق، 1425ق
59. مایردگانی، مترجم: محمدرضا خواجه پور، نجوم به زبان ساده، نشر گیتاشناسی، چاپ دهم، 1382 ش
60. متولی، احمد، الموسوعه الذهبیه فی اعجاز القرآن الکریم و السنه النبویه، دار ابن الجوزیف 1426 ق
61. مجلسی، محمدباقر بحارالانوار، نشر دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1362 ش
62. المحجری، یحیی سعید، آیات قرآنیه فی مشکاه العلم، قاهره، دارالنصر، 1991م
63. محمد راتب النابلسی، آیات الله فی الآفاق (موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن و السنه)، نشر دارالمکتبی، چاپ اول،1425 ق
64. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمی فی الاسلام، نشر دارالمصریه، چاپ چهارم، 1417 ق
65. محمد سامی، محمدعلی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم،دمشق، دارالمحبه، بی تا
66. محمود ابن عبدالرووف القاسم، فی مسیره الاعجاز العلمی فی القرآن، اردن، دارالاعلام، بی تا
67. محمودی، عباسعلی، ساکنان آسمان از نظر قرآن، نشر نهضت زنان مسلمان، چاپ چهارم، 1362 ش
68. مخلص، عبدالرووف، جلوه های جدید از اعجاز علمی قرآن کریم، نشر شیخ الاسلام، 1376 ش
69. مدرس، سید علاءالدین، مباحثی پیرامون قرآن، نشر مفید، چاپ اول، 1373 ش
70. مدرسه ی ستاره شناسی مریلند، ترجمه ی امیر حاجی خداوریخان، درس هایی از ستاره شناسی، نشر معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی (ع)، 1366 ش
71. مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، نشر در راه حق، 1373 ش
72. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، نشر وزارت اسلامی، 1370ش
73. معرفت، آیت الله محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، 1417 ق
74. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، نشر دارالکتب اسلامیه، چاپ بیست و هشتم، 1371 ش
75. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، نشر نسل جوان، چاپ سوم، 1376ش
76. مور، پاتریک و کترمول، پیتر، ترجمه ی عباس جعفری، سرگذشت زمین، نشر گیتاشناسی، چاپ اول، 1367 ش
77. میبدی، ابولفضل رشیدالدین، کشف الاسرار وعده الابرار (تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، تهران، امیرکبیر، 1379ش
78. می نل، آدن و ماری جوری، ترجمه ی علی درویش، غروب خورشید، انتشارات آستان قدس رضوی، 1369 ش
79. نبئی، ابوالفضل، هدایت طلاب به دانش اسطرلاب، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1371 ش
80 . نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن، نشر سبحان، چاپ دوم، 1378 ش
81 . نلینو، کرلو الفونسو، ترجمه ی احمد آرام، تاریخ نجوم اسلامی، نشر کانون نشر و پژوهش های اسلامی، بی تا
82 . نیکلسون، آین، ترجمه ی عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، 186 پرسش و پاسخ نجومی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، 1375ش
83 . نیازمند شیرازی، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، نشر میهن، چاپ چهارم، 1355 ش
84 . نوری، حسین، دانش عصرفضا، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1375 ش
85 . هاچ، پاول، ترجمه ی توفیق حیدرزاده، ساختار ستارگان و کهکشان ها، نشر گیتاشناسی، چاپ سوم، 1377ش
86. همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبه مدبولی، چاپ اول، 2002 م
87. هوگان، کریگ، ترجمه ی علی فعال پارسا، انفجار بزرگ، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1383ش
88. هیتو، عبدالمنعم، المعجزه القرآنیه [ الاعجاز العلمی و الغیبی]، نشر ارساله 1409 ق

پی نوشت ها :

1- دکترای علوم قران و حدیث و عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه
نشانی الکترونیکی:mostarhami@yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله: 88/8/10
*تاریخ پذیرش مقاله: 88/9/11
منبع: علوم و معارف قرآن کریم شماره 4