1. عبادت
مالک بن انس می گوید: امام صادق (ع) همواره فارغ از یکی از این سه کار نبود: یا روزه دار بود یا به نماز ایستاده بود و یا مشغول ذکر خدا بود و آن حضرت از عباد بزرگ و زهاد بزرگوار بود آنان که از خدای عز وجل می ترسند. او سخنور وخوش مجلس بود و محضری پرفیض داشت. (1)

همچنین معاویه بن وهب حکایت می کند که: در مدینه در محضر حضرت صادق بودم، حضرت سوار بر الاغ بود به بازار رسیدیم یا نزدیک بازار بودیم که امام (ع) از الاغ پیاده شده و سجده طولانی کرد، منتظر ماندم تا سر از سجده برداشت. عرض کردم فدایت شوم چرا سجده نمودی فرمود من به یاد نعمت خدا بر خود افتادم عرض کردم آقا نزدیک بازارسجده می‌فرمایید در حالی که مردم می‌آیند و می‌روند؟ فرمود: مرا کسی نمی بیند. (2)

2. رسیدگی به نیازمندان
از جمله سیره اخلاقی امام صادق(ع) همانند همه معصومان بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، رسیدگی به نیازمندان بود. امام صادق همیشه در فکر نیازمندان و مردم بود که مبادا کسی گرسنه بخوابد. هشام بن سالم از یاران آن حضرت می گوید: چون پاره ای از شب می گذشت امام صادق(ع) کیسه ای انباشته از پول و نان و گوش بر دوش می کشید و به سراغ نیازمندان شهر مدینه می رفت و بین آنان تقسیم می کرد و آنها هیچ گاه او را نمی شناختند و چون امام درگذشت و این بخشش ها قطع شد فهمیدند آن شخص امام صادق بوده است (3)

همین سیره کمک خالصانه به محرومان و انفاق به صورت ناشناس، در سیره امامان معصوم از جمله امام علی و حسنین و امام سجاد و امام باقرعلیهم السلام نقل شده و وجود داشته است. البته مردم زمانی متوجه این خدمت رسانی می شدند که امام به شهادت می رسید و آنگاه معلوم می شد که این حمایت ها از سوی حضرت بوده است.

3. احسان و اکرام
احسان و اکرام به دیگران در دستور کار آن حضرت بود. این بخشش چنان گسترده می بود که حتی به ایثار می رسید و ایشان نیز چون پیشوایان معصوم دیگر، خود را به رنج می افکند و ایثار می کرد؛ چنانکه در آیات 5 تا 12 سوره انسان درباره اهل بیت عصمت و طهارت آمده است. سخاوت و احسان و اطعام، از فضیلت های اخلاقی است که در پیامبران و اولیای الهی تجلی یافته است. حضرت ابراهیم نیز پیوسته سر سفره خودش مهمان داشت. برخی به خاطر بخل و خست نفس، اهل طعام و مهمان نوازی نیستند. بعضی هم دوست دارند همیشه مهمان بر سر سفره آنان بنشیند و میان این دو گروه، فاصله بسیار است. امام صادق از جمله آنان بود که علاقه داشت در غذا و طعام خود دیگری را شریک کند و از تنها خوردن پرهیز داشت.

مفضل یکی از یاران امام صادق می گوید از آن حضرت شنیدم که می فرمود: هیچ غذایی نمی خورم مگر اینکه دوست دارم انسان دیگری نیز در خوردن غذا با من همراه شود. (4)

4. بخشندگی و انفاق
هشام بن سالم می گوید: امام صادق هنگامی که تاریکی شب فرا می رسید، انبانی از نان و گوشت و پول را بر می داشت و بردوش می نهاد و به سوی نیازمندان شهر مدینه می شتافت و آن ها را میانشان تقسیم می کرد.آن ها او را نمی شناختند. زمانی که امام صادق رحلت کرد و آن انفاق های شبانه ادامه پیدا نکرد، نیازمندان فهمیدند که چه کسی هرشب به آن ها غذا و پول می داد. (5)

معلی بن خنیس می گوید: شبی بارانی حضرت صادق به قصد سایبان بنی ساعده از منزل خارج شد. من هم به دنبال او رفتم دیدم چیزی در راه گم کرده می‌گوید بسم الله خدایا گمشده ما را برگردان، جلو رفتم و سلام کردم حضرت فرمود معلی با دستت جستجو کن هر چیز پیدا کردی به من بده. دست کشیدم نان روی زمین افتاده هر چه پیدا کردم به ایشان دادم. انبانی از نان برداشته بود، گفتم اجازه بدهید من بردارم. فرمود من باید بردارم ولی بیا با هم برویم. معلی گفت آمدیم تا به اقامتگاه بنی ساعده رسیدیم. دیدم گروهی در خواب هستند شروع کرد تا آخرین نفر برای هر کدام یک یا دو نان زیر جامه اش پنهان می کرد، برگشتم. گفتم فدایت شوم اینها عارف به امام هستند. (یعنی شیعه هستند)؟ فرمود اگر امام شناس بودند هرچی داشتیم حتی نمک خود را با آنها تقسیم می کردیم. (6)

در روایتی آمده است: کانَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ یُطْعِمُ حَتّی لایَبْقی لِعِیالِهِ شَیْ ءٌ. (7) امام صادق به فقیران اطعام می کرد تاآن جا که برای خانواده اش چیزی باقی نمی ماند.

5. اخلاص در انفاق
ابو جعفر خثعمی می‌گوید: امام صادق یک کیسه پول به من داد و فرمود: این کیسه را به فلان مرد از بنی هاشم تحویل بده و به او نگو که من داده‌ام. کیسه پول را بردم و به همان شخص دادم. او دهنده‌ی پول را دعا کرد و گفت:« خدا به او پاداش خیر دهد که هر سال برای ما پولی می‌فرستد و ما تا سال بعد، زندگی خود را با آن اداره می‌کنیم.(8)

امام صادق (ع) می فرمایند: لا یصیر العبد عبدا خالصا للّه عزوجل حتّى یصیر المدح و الذمّ عنده سواء. (9) آدمى بنده خالص خدا نخواهد بود جز آن که به مقامى رسد که ستایش و نکوهش مردم پیش او مساوى باشد

امام صادق در یکی از سخنان نورانی خود نشانه خالص بودن عمل را معرفی کردند. می فرماید: الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتَّى یَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِی لَا تُرِیدُ أَنْ یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ. (10) حفظ اخلاص در عمل، از خود آن عمل دشوارتر است و عمل خالص این است که تو نخواهی کسی جز خدای عزوجل به خاطر آن از تو تشکر کند.

6. اعتدال و میانه روی
یکی از مهمترین ویژگی و سیره امام صادق (ع) میانه روی در همه امور بود، و امام همه را به اعتدال و میانه روی دعوت می کرد.

رعایت اعتدال و میانه روی در مخارج و درآمد های زندگی موجب آسایش و رفاه می شود. اسراف و تبذیر موجب اختلال در نظم زندگی خواهد شد و چه بسا جایگاه اجتماعی فرد را متزلزل نموده و گاهی آبرو و شخصیت او را از بین می برد. معمولا افرادی که ویلخرجی می‌کنند، دچار تنگدستی و فقر می شوند و سپس از گردش ناملائم روزگار شکایت می‌کنند. امام صادق (ع) می فرماید: إِنَّ اَلسَّرَفَ یُورِثُ اَلْفَقْرَ وَ إِنَّ اَلْقَصْدَ یُورِثُ اَلْغِنَى . (11) اسراف موجب فقر و میانه روی سبب توانایی و بی نیازی است.

پی نوشت ها:

(1) صدوق، محمد بن علی بن بابویه، معانی الاخبار، ج1، ص167.
(2) مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار ج47، ص21.
(3) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج4، ص8.
(4) همان، ج6، ص353.
(5) محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج 5، ص 332.
(6) حرعاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، ج 9، ص 408.
(7) اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج 2، ص 430.
(8) مجلسی، محمد باقر، همان، ج 47، ص 54.
(9) همان، ج 73، ص 294.
(10) کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ج2، ص16.
(11) همان، ج4، ص53.