نویسنده: حجه الاسلام و المسلمین محمد قطبی(1)

چکیده
در این مقاله سعی شده است ، برخی زمینه های بروز آسیب های اخلاقی و اجتماعی ،ازجمله ، خودابرازی های عشقی ، ظاهری و رفتاری ، بررسی و راهبرد خوداثباتیِ منطقی و آگاهانه برای مقابله با انحرافات اخلاقی و اجتماعی مورد توجه قرارگیرد و از میان شیوه های خوداثباتی ،شامل : خوداثباتیِ علم ،مهارتی و رفتاری اجتماعی ، مورد اخیر ، در قالب الگوی خیراندیشی و صالح نگری با تفصیل بیشتری به بحث گذاشته و به عنوان یکی از بهترین راه های درمان آسیب های اخلاقی و اجتماعی واکاوی وتحلیل شود.

ابتدا با بررسی برخی آسیب هایی که در حوزه ی رفتارهای اجتماعی ،کج روی های اخلاقی را به دنبال دارد زمینه های پیدایش آن ها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

خودابرازی
نوجوانان و جوانان ، به دلیل ویژگی های فردی و شخصیتی که از آن برخوردارند ، علاقه مندند در محیط و جامعه دارای اهمیت باشند و در وجود خود احساس ارزشمند بودن نمایند.
دنبال کردن حسن ارزشمندی و اهمیت داشتن در جامعه ، به خودی خود ،نه تنها امری ناپسند نیست ،بلکه نقطه ی آغازین برای رشد و بالندگی انسان است . با این وجود ، این مسأله زمانی که در مسیر خودبرازندگی و انحراف قرار گیرد ، مایه ی انحرافات بسیاری خواهد شد.
جوان در چنین حالتی به دنبال آن است که در جامعه ، و به ویژه بین دوستان و همسالان خود ، دارایی ها و برخورداری های خویش را ابراز کند ، به گونه ای که مورد توجه و تحسین دیگران قرار گیرد.
این روحیه ،زمانی شدت می گیرد که جوان و نوجوان ، از پیرامون خویش کم اهمیتی یا بی تفاوتی را نسبت به خود احساس کند.

انواع خودابرازی
خود برازندگی و ابزاز شخصیت در شکل های مختلفی نمایان می شود و در میان رفتارها و واکنش های جوانان و نوجوانان ، می توان نمونه های زیادی از خود ابرازی را مشاهد نمود.
اگر زمینه ی خودابرازیِ درست و صحیح برای جوانان فراهم باشد ،بدون تردید بدان سَمت سوق پیدا کرده و در مسیر صحیحی قرار خواهند گرفت ، ولی درصورتی که زمینه ی مناسب برای بروز این نیاز به وجود نیاید ، بلکه به عکس ، زمینه ی بروز آن از راه های ناسالم و غیر صحیح مهیا باشد ، به یقین ،موجب انحراف ایشان شده و به توسعه ی آسیب های اجتماعی و اخلاقی منجرخواهد شد.
فراهم نبودن زمینه یِ بروزِ صحیحِ این روحیه در جوانان موجب خواهد شد آنان در یک سیر نزولی قرار گرفته و برای تأمین نیازهای درونی خود به سَمت رفتارهای عشقی و عاطفی روی آورند.
طرح دوستی دختر و پسر ، نامه نگاری ، تلفن ، چت ، وعده های پنهانی ،تجمع ها و پاتوق های عشقی و عاطفی ، طنازی و عشوه گری ، آرزوهای بلند عاشقانه و… از جمله نمونه ها و مصادیق رفتارعشقی ـ عاطفی جوانان در دست یابی به یک نقطه ی ارزشمند در محیط و خصوصاً در میان دوستان و همکلاسی های خود است.
اگر درباور یک دختر جوان یا نوجوان ، چنین انگاشته شود که هر کس دوست پسر بیشتری داشته باشد توانمندتر است و هر کس چنین دوستی نداشته باشد ناتوان (2)، آن گاه ، راه ارزشمند بودن را در طرح دوستی بیشتر و داشتن ارتباط قوی تر با غیرهمجنس جست و جو خواهد کرد.
این جوان یا نوجوان در هدف خویش ،که رسیدن به حس ارزشمندی و افتخار در میان همسالان و همکلاس ها و جامعه و خانواده ی خود است ، اشتباه نکرده است ،بلکه در انتخاب روش و راه و رسیدن به هدف ، خطا کرده است.
علت خطای او نیز در این است که ارزشمندی و با اهمیت بودن را به درستی فهم نکرده و تعریف صحیحی از آن به دست نیاورده است. پس ، او در اصل دنبال کردن هدف خطا نکرده ، بلکه خطایش در تعریف هدف و در پی آن در روش رسیدن به هدف بوده است.
گاه جوان یک قدم جلوتر رفته و آنچه را در درون ، پذیرفته در بیرون به نمایش می گذارد . در ظاهر و پوشش خود به سمتی حرکت می کند که به اعتقاد خویش می تواند در جامعه و محیط ، خود را به برتری برساند.
او احساس می کند با انتخاب رنگ و نوع لباس و تنوع و تغییر شکل در پوشش و ظاهرخود در جامعه ، رتبه بالاتری نسبت به دیگران کسب می کند ، و در نتیجه ، ارزشمندتر و مهم تر می شود .
یکی از دلایل توسعه ی یک مدل در جامعه به عنوان مد ، این است که جوانان به محض این که مدل تازه ای در نوع پوشش و لباس و آرایش وارد بازار شد ، احساس می کنند که اگر به این مدل روی بیاورند ارزشمند ترخواهند بود و رتبه ی آنان بالاخواهد رفت.
از این رو،گرایش به آن مدل شدت گرفته و با سرعت به «مُد» تبدیل می شود .بنابراین ،مد یعنی آنچه در جامعه فراگیر شده ، به گونه ای که شدت علاقه ی مردم جامعه نسبت به آن بالاتر از نمونه های دیگر باشد و ملاک و معیار برای یک سری برتری ها به شمار آید.
امروزه ،جوان برای دست یابی به چنین رتبه ای در جامعه هزینه های گزافی صرف می کند و حتی از خواب و خوراک خود می زند تا ظاهر او آراسته و عامه پسند باشد.
آمار نشان می دهد درآمد حاصل از فروش لوازم بهداشتی و آرایشی ،رتبه ی بالایی را در دنیا از آن خود کرده و همپای درآمد حاصل از فروش اسلحه و مهمات جنگی و مواد مخدر و افیونی در بالاترین رتبه قرار دارد. حتی در میان پزشکان ، آنانی که رشته ی پزشکی شان به زیبایی و آرایشی نزدیک تر است ،درآمد بالاتری دارند ، از جمله : جراحی پلاستیک ، مو ، پوست ، لیزیک چشم و…
جوان وقتی با پوشیدن لباسی جدید یا استفاده از نوعی آرایش خاص در جامعه و خصوصاً در میان همسالان و همکلاسی هایش احساس برتری می کند ، حاضر است برای رسیدن به این برتری و ارزشمندی از همه چیز بگذرد و خود را به کانون توجه تبدیل نماید.
این جلب توجه مرز مشخصی ندارد و حتی تا جایی پیش می رود که جوان پس از پیمودن راه های معمولی و عادی زیبایی پوشش و ظاهر ، به سمت مدل های خاص و نادر گرایش پیدا خواهد کرد و تلاش خواهد نمود با توسل به شکل های غیرمتعارف و جدید ، نظر دیگران را به سمت خود بکشاند . این گرایش در پسران بیشتر به شکل های جدید و غیر متعارف و در دختران بیشتر در زیبایی و لطافت نمود می یابد .
این نوع خود ابرازی فقط در آرایش و پوشش خلاصه نمی شود ، بلکه در اسباب و وسایل زندگی و تحصیل نیز یافت می شود.
نوع و رنگ خودرو ، نمای خانه ، دکوراسیون منزل ، مبلمان خانه ، تزیینات و تشریفات زندگی ، اشیای قیمتی و تزیینی ، فرش و رنگ منزل ، و… از جمله اموری است که برخی به گمان برتر شدن و اهمیت یافتن به آن روی آورده اند.
قرآن کریم از این گونه خودابرازی به فخر فروشی و تکاثر تعبیرکرده و بیان می کند که چنین انسان هایی به قدری در ظاهر و تشریفات غرق
می شوند و دارایی هایشان را ملاک برتری قرار می دهند که گاهی «قبرهای » آنان هم ملاک برتری شان خواهد بود؛ چه تعداد زیاد قبرها که نشانه ی زیادی جمعیت و گستردگی تبار آنان است و چه شکل ظاهر قبرهای آنان و چه….(3)
تجمل گرایی و فخر فروشی به خاطر داشته ها و دارایی های مادی از بزرگ ترین آفت هایی است که دامن گیر انسان امروزی شده و مع الأسف جوانان بیش از بزرگسالان در این مسیرِانحرافی شتاب گرفته اند.
می توان گفت عوامل زیادی در پیدایش این نوع خودابرازیِ ناصحیح که درحقیقت نوعی خود تخریبی است و باعث نابودی دین و هستی انسان می شود دخیل است.
در روایات زیادی مسلمانان ، از این که معابد و مساجد خود را با تجملات زینت کنند منع شده اند . اسلام ، انسان را بیشتر به توجه به معنا و مفهوم عبادت دعوت کرده تا به ظاهر عبادت و عبادتکده.
در زندگی نیز اگر تجمل گرایی ، بیش از اندازه خودنمایی کند ، انسان از معنا و مفهوم اصلی زندگی غافل شده و از آن لذتی نخواهد برد.
این نوع خودابرازی ، درحالت شدیدتر ، به غلو و فخرفروشی های گفتاری تبدیل خواهد شد و کسانی که در توانشان نیست تا با داشته هایشان برتری اجتماعی را کسب نمایند و یا داشته هایشان را کمتر از رقیب خود می دانند ، برای این که در میدان مسابقه نبازند ، به غلو و فخر فروشی های دروغین خواهند پرداخت.
جوان وقتی در محیط آموزشی و پیرامونی خود احساس کند آنچه مایه ی برتریِ یک دانش آموز محسوب می شود تعداد زیاد دوست پسر یا دختر است ، به دروغ روی آورده و با طرح سخنان غلوآمیز، افتخارات کاذب و خیالی برای خود بر می شمرد . همین ادعاهای پوچ ،رفته رفته موجب می شود که او در عمل به این سمت کشیده شود. نیز مایه ی تحریک دیگران به این مسأله خواهد شد .
در نوع شدیدتر خودابرازی ، جوان به سمت رفتارهایی کشیده می شود که به گمان خود می تواند کانون توجه قرار گیرد و برتری کسب نماید.
سیگارکشیدن ،تک چرخ زدن ،ویراژ دادن با خودرو و… از جمله رفتارهایی است که در نوجوانان پسرموجب دست یابی به حس نیرومندی و مردانگی شده و آنان را به سمت افتخارات بی اساس و پوچ می کشاند.
در این سن ، نوجوانان احساس می کنند اگر کارهای خارق العاده انجام دهند یا رفتار بزرگ ترها را تکرار نمایند به برتری دست خواهند یافت . در دختران نیز حس مادری و مهربانی و نوازش کردن از جمله رفتارهای غلطی است که در گمان آنان موجب برتری ایشان خواهد بود.
سوگمندانه ،روز به روز ، سن گرایش به مفاسد اجتماعی و از جمله اعتیاد ،رابطه های بی حد و مرز ، فرار و … پایین تر آمده و بسیاری از این آسیب ها وارد حوزه ی نوجوانی شده است تو حتی در برخی مصادیق در دوران کودکی نیز مشاهده شده است.
یکی ازعلل پایین آمدن سن گرایش به مفاسد ،احساس افتخار و برتری است که بزرگ ترها در گرایش به این گونه مفاسد دارند ودر رفتار خود آن را به نمایش می گذارند.
وقتی جوانان با وَلَع و افتخار از داشتن رابطه با جنس مخالف خود سخن بگویند ، مطمئناً نوجوانان نیز تصور می کنند که اگر با جنس مخالف خود رابطه برقرار کنند شاهکار کرده و به رفتاری دست یافته اند که موجب افتخار آنان خواهد شد.
در نهایت ، جوان برای این که خود را به نقطه ی بالای افتخار برساند ،گاهی پس از عبور از سه مرحله ی «عشقی» ، «ظاهری» و «رفتاری» ، خود را به مرحله ی چهارم ، یعنی «خودابرازی محیطی» می رساند و این مرحله هم مثل مراحل قبل ، به جای خود ابرازی صحیح ، منجر به خود تخریبی خواهد شد . ناکامی در مراحل قبلی می تواند علت اصلی گرایش به مراحل بعدی باشد.
در این مرحله ، جوان با ایجاد ارتباط با محیط هایی که به نظر او درجامعه اهمیت دارد و موجب کسب رتبه و برتری می شود ، تلاش می کند خود را به نقطه ی اوج برساند.
پارتی های دوستانه ،گروه های ناسالم همسالان ، گردش های خاص و … از جمله محیط هایی است که جوانان با برقرار کردن ارتباط با آن و رفت و آمد پنهان ، سعی می کنند ، در پوشش ارزشمندی و افتخار، در میان همسالان و همکلاسی های خود به برتری دست یابند.
محیط به دو شکل می تواند مایه کسب افتخار انسان باشد : یکی در درون محیط و آنچه باعث برتری انسان نسبت به افراد درون محیط خواهد شد، و دیگری در بیرون محیط ، یعنی نسبت به کسانی که در چنین محیطی نبوده اند.
حالت اول ،بستگی به توانایی فردی و شخصیتی انسان دارد که در مرحله ی خوداثباتی به آن خواهیم پرداخت ، ولی حالت دوم ، ازاین جهت مایه ی برتری جویی انسان می شود که دیگران از آن محروم بوده اند، این حالت از نمونه های بارز خودتخریبی است.
جوانی که رفتن به تجمع و پارتی های پر سر و صدا ، گردش های خاص ،مراسم رقص وموسیقی ، عضویت در گروه های منحرف و یا … را مایه ی برتری خود می داند به اشتباه در مسیری انحرافی قرار گرفته و برتری کاذبی را برای خود به وجود آورده است.

خوداثباتی منطقی و آگاهانه
زمینه ی بروز و پاسخ گویی نیازهای درونی جوانان ،به ویژه حسّ ارزش مند بودن و بزرگ منشی ، از طریق راه های صحیح اسلامی وجود دارد . این راه ها می تواند عامل درمان و پیش گیری از بروز و توسعه ی آسیب های اخلاقی و اجتماعی درجامعه ی اسلامی باشد . یک نمونه از این راه ها «خوداثباتی منطقی و آگاهانه» است.
خوداثباتی به این معنا است که جوان و نوجوان برای دست یابی به رتبه عالی درجامعه و کسب حس ارزشمندی ، از راه های صحیح و درست ،همراه با آگاهی و انتخاب ، بهره بگیرد. این امردر شکل های مختلفی بروز می نماید ، از جمله :

الف ـ خود اثباتی علمی
(قُل هَل یَستَوِی الَّذینَ یَعلَمُونَ وَالّذینَ لا یَعلَمُونَ) ؛ بگو آیا آنان که اهل علم و دانشند با آنان که نادانند یکسانند؟(4)
باید تلاش کرد جوانان و نوجوانان به جای این که برای دست یابی به برتری خود از راه های غیرصحیح و تخریب گرانه استفاده کنند، به سمت علم و آگاهی حرکت کنند و با کسب رتبه های بالا در دانش و علم بتوانند توانایی خود را به اثبات برسانند.
جوان و نوجوان در چنین حالتی ، علاوه بر این که به خواسته ی خود ، یعنی برتری ، دست یافته است ، در درون نیز ، از خویشتن راضی است و به امنیت روانی خواهد رسید.
حس ارزشمندی تنها با عوامل بیرونی نمی تواند انسان را به اوج آرامش برساند بلکه بایستی در درون انسان هم امنیت روانی به وجود بیاورد و انسان ، خودش هم قبول داشته باشد که آنچه به آن رسیده است واقعاً با ارزش و دارای اهمیت است ،و صرفاً رتبه ای ساختگی و صوری نیست ؛ دانش و آگاهی از این دسته است ؛ زیرا هم در بیرون موجب تعالی جایگاه انسان می شود و هم از درون موجب آرامش انسان.
تشویق جوانان و نوجوانان به کسب دانش و علم ، راه مناسبی است برای پیش گیری از انحراف آنان و مانع محکمی است برای نیفتادن آنها در ورطه های آسیب زا و خطرناک.
البته قبل از هرچیز باید مکانیسم های شناسایی استعداد نوجوانان در جامعه توسعه یابد و هر کس را نسبت به توانایی درونی اش به سمت فراگیری دانش تشویق و ترغیب نمود و همچنین در کنار آن بایستی الگوهای شایسته ای که توانسته اند با کسب دانش و آگاهی ،به ستاره های جهانی یا دست کم ملی و محلی تبدیل شوند را توصیف کرد و زندگی نامه ی آنان را در دسترس جوانان و نوجوانان قرار داد.
بی تردید ،دستاوردهای علمی جوانان در هر موضوعی می تواند موجب غرور و افتخار جوانان دیگر شود و باید باور کرد که جوان امروز لیاقت و توان رشد در همه ی جهات علمی را دارد و در صورت حمایت و هدایت می تواند سرافرازی و سربلندی یک نسل را به ارمغان بیاورد.(5)

پی نوشت :

1-دانش آموخته دارای رتبه اجتهاد از حوزه علمیه قم ، مدرس حوزه علمیه اصفهان و محقق علوم اسلامی.
2 ـ بقره /178.
3 ـ رعد/40 ، ترجمه :«و جزای بدی ، بدی مانند آن است.»
4 ـ حجرات /12، ترجمه : «ای کسانی که ایمان آورده اید ، از بسیاری گمانها بپرهیزید چرا که پاره ای از گمان ها گناه است و (در کار یکدیگر) تجسس نکنید و کسی از شما غیبت دیگری نکند. آیا کسی از شما دوست می دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ (بی شک) از آن تنفر دارید ، و از خدا بترسید که خدا توبه پذیر مهربان است.
5 ـ مطهری ، مرتضی ، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی ، ص14.
منبع:نشریه فصلنامه اخلاق ،شماره 11